Astana nege alabajaq? - baspasózge sholý
***
Qostanaı oblysynyń Qarabalyq aýdanymen irgeles jatqan Reseıdiń Troıtsk qalasynda qazaq tili men mádenıetiniń kúnderi bolyp ótti. Osy sharanyń aıasynda 1911-1915 jyldary jaryq kórgen «Aıqap» jýrnalyna arnap, baspanahana bolǵan tarıhı ǵımarattyń qabyrǵasyna eskertkish taqta ilindi. Oǵan Chelıabi oblysynda turatyn qandastarymyz, Qostanaıdan barǵan delegatsııa músheleri jáne Syrtqy ister mınıstrligi memlekettik til jáne lıngvıstıkalyq saraptama basqarmasynyń basshysy Serikqalı Báımenshe qatysty. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda jazady. Gazettiń jazýynsha, «Aıqap» jýrnalyna eskertkish taqta ilý týraly bastamany ótken jyly Serikqalı Báımenshe Qazaqstannyń Reseıdegi elshiliginde qyzmet istep júrgen kezinde kótergen bolatyn. Chelıabidegi qazaqtardyń «Azamat» qoǵamdyq birlestiginiń múshesi Bolat Hasanovpen Troıtsk qalasyna kelip, «Aıqap» jýrnaly shyqqan «Energııa» baspahanasy bolǵan úıdi taýyp, eskertkish taqta týraly qala basshylyǵymen de kelisip ketken bolatyn.
Basylymnyń atap ótýinshe, taqtanyń ashylý saltanatynda sóz alǵan Troıtsk qalasynyń basshysy Vıktor Şekotov «Aıqap» jýrnaly týraly óz oıymen bólisken. «Osydan bir ǵasyrdan artyq ýaqyt buryn qazaq tilindegi «Aıqap» jýrnaly osy ǵımaratta basylyp shyǵyp, qazaqtyń keń dalasyna tarady. Ólketanýshylardyń, tarıhshylardyń daıyndaǵan materıaldarynan «Aıqap» jýrnaly qazaq ádebıeti men ónerine, aǵartýshylyq tarıhyna qoıylǵan jazbasha eskertkish» degen sóılemdi oqyp, bul basylymnyń halqyna etken qyzmetiniń ólsheýsiz mańyzyn túsingendeı boldym. Onyń redaktory Muhametjan Seralınniń óz ýaqytynan ozyp týǵan, aldyńǵy qatarly adam ekenine kózim jetti. Osyndaı eskertkish taqta ashylǵanyna troıtskilikter de qýanady, bizdiń qalamyzda tutas bir halyqtyń tamasha tarıhy jatqanyn maqtanysh etemiz», - dedi ol.
Qazirgi kúni «Qorǵas» beketi dese jurttyń bári eleń ete qalatyn boldy. Ondaǵy kezinde el-jurtty dúrliktirgen keleńsizdikter dúmpýi áli basylar emes. Degenmen, qylmyskerlerge «Qorǵas» qorǵan bolýdan qalyp bara jatqan sekildi. Sebebi, endi atyshýly «Qorǵas», «Qaljat» jáne «Dostyq» keden beketteri arqyly kontrabandalyq taýarlardy kedergisiz ótkizip, aqsha tabý amaly ázirge alystaı túsken kórinedi. Oǵan jaqynda elimizdiń Bas prokýratýrasynyń arnaıy prokýrorynyń jetekshiligimen «Qorǵas» qylmystyq isiniń tergelýi aıaqtalyp, aıyptaý qorytyndysymen Almaty qalasynyń prokýroryna joldanǵany aıǵaq bolyp tur. Bul týraly da «Egemen Qazaqstannyń» búgingi sanynda jazylǵan.
Basylymnyń jazýynsha, soǵan oraı Almaty qalasynyń prokýrory aıyptaý qorytyndysyn bekitkennen keıin is Almaty qalasynyń qylmystyq ister boıynsha mamandandyrylǵan aýdanaralyq áskerı sotyna qaraý úshin joldanǵanyn habarlady. Aıyptalýshylarǵa jáne olardyń qorǵaýshylaryna kólemi 35 tomdy quraıtyn aıyptaý qorytyndylary tabys etilipti. Al sotqa túsken qylmystyq isterdiń kólemi 1576 tomdy quraıdy.
Gazet keltirgen málimetterge súıensek, uıymdasqan qylmystyq qaýymdastyq músheleriniń qylmystyq jolmen tabylǵan múlikterin anyqtaý úshin atqarylǵan jumystardyń qorytyndysy boıynsha 67 jyljymaıtyn múlik nysanyna, 162 avtokólikke, bank esep-shottarynda, seıfterde saqtalǵan 69 mln. teńgege, 1,5 mln. AQSh dollaryna, 164 myń evroǵa, quny 1,5 mln. teńgeni quraıtyn altynnyń 8 troıa ýntsııasyna (284,828 gramm), quny 2,6 mln. teńgeni quraıtyn platınanyń 10 troıa ýntsııasyna (311,035 gramm), quny 1,1 mln. teńgeni quraıtyn palladııdiń 10 troıa ýntsııasyna (311,035 gramm) toqtam salynǵan kórinedi. Osy jáne basqa da derekter «Qorǵas isi». Seń qozǵaldy» degen taqyryppen berilgen maqalada tolyǵymen keltirilgen.
***
«Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev qalanyń ári qaraıǵy damýy barysyna arnalǵan keńeste Astana qalasyndaǵy ǵımarattardyń surǵylt, súreńsizdigine nazar aýdartty. Astananyń túsi qandaı bolýy kerek?» dep jazady «Aıqyn» gazeti «Astana nege alabajaq?» atty maqalasynda.
Basylymnyń jazýynsha, qalanyń syrtqy kelbeti onyń ishki mazmunynan habar beredi. Qala sáýleti onyń mádenıetiniń ajyramas bóligi. Taıaýda Qazaqstannyń basty eki qalasynda bolyp qaıtqan japon jýr¬nalısi áńgime arasynda: «Astana tym jasandy kórinedi. Almatynyń súıkimdiligi basym», dedi. Ol «jasandy» degende osyndaǵy kóshirme ǵımarattardyń kóptigin meńzese kerek.Jaqynda ortalyq kóshelerdiń birimen boılaı ótip bara jatyp, «aǵylshyn» kvartaly jarnamasyn kózim shaldy. Munda keleshekte astanalyqtar Tumandy Albıonnyń astanasynda júrgendeı áserge bólenbek. Olardyń da aǵylshyndar tárizdi shaǵyn «bıg-beni» men qyzyl tústi telefon býdkalary bolady... «Qala romansy» jobasy aıasynda taǵy da «arab», «qytaı», «japon», «ıtalııalyq» jáne taǵy basqa kvartaldar salynbaqshy. Astanadaǵy 55 gektar jerde álemniń iri memleketteriniń mádenıetteri osylaı kórinis tappaq...
Avtordyń atap ótýinshe, Memleket basshysy sáýletshilerde kreatıvti ıdeıanyń tapshylyǵyn talaı synaǵan. Osy joly da Astanadaǵy árbir úı óziniń sáýleti men sapasyna qaraı biregeı bolýy tıis ekendigin basa aıtty. Sonda ǵana úılerdiń salynýyna jer bólinip, ruqsat etilýi tıis. Mysal retinde ol «Bazıs-A» kompanııasynyń úılerin tilge tıek etti. «Kompanııa «Astana opera» jańa teatry qasynan qorap-úıler salýda. Adamdar keledi, tartymdy jerdi qarmap qaldy: bir jaǵynan teatr, mynda «Han Shatyr», mynda qonaqúı, endi olar ne kóredi? Men ishiniń qandaı ekenin bilmeımin, syrtqy kelbetine nazar aýdaramyn: qara, sur, qońyr boıaýlar», - dedi Prezıdent.
Prezıdent Astana bıligine qalany áshekeıleý isine qatysty tásildi ózgertý kerektigin eskertti. «Men sizderge qanshama ret aıttym, biz oń jaǵalaýdy sala bastaǵanda, aıtqan edim: myna jaqta 6 aı qys, jasyl-jelek joq, ǵımarattardyń ózderi, úıler qalany árlendirýi tıis, ol jerlerde kún shýaǵy tógilip turýy kerek. Qaı boıaý eń kóbirek keledi? Bir jerde bul altyn tústes, kók jáne aq pen kók aralasqan, sáýletshi onyń bárin qadaǵalaýy tıis», - deıdi Memleket basshysy. Prezıdent ártúrli kvartaldardyń salynatyndyǵyna qatysty da óz pikirin bildirdi. «Italııalyq, taǵy basqa kvartaldar salamyn dep aıttyń...Ózende katermen júrip, olar neni kóredi? Onyń ıtalıandyq ekenin kim kóredi. Osy jerdi alatyn kezde qandaı boıaýlar, qandaı sýretter bolatynyn aıttyń...Surǵylttyqtan basqa eshteńe de joq», - dedi Memleket basshysy qurylys kompanııasynyń basshysyna. Belgili sáýletshi Shoqan Mataıbekov árbir joba talqylanǵan kezde qalalyq qurylys salý keńesinde olardyń syrtqy kelbeti ǵana emes, tústeri de sóz bolatyndyǵyn aıtady. Sáýletshiniń bastapqy ıdeıasy tolyq júzege asqansha myń qubylady. Sebebi keńeste sáýletshiden ózge qalalyq ákimshilik, qurylys kompanııasy ókilderi de bolady. Ǵımaratty salatyn tapsyrys berýshi únemdeý maqsatynda sáýletshiniń usynystaryn tolyq júzege asyrmaýy múmkin. «Tapsyrys berýshi ǵımaratty arzanǵa salýǵa umtylady. Al olar arhıtektýra mamandary emes», - deıdi Málibekov.
Aqıqatynda álemdegi eń danyshpan adamdar kimder? Bul saýal qandaı ólshemge qatysty anyqtalady? Jalpy, adamnyń aqyldy bolýy mıynyń salmaǵyna baılanysty ma? Árıne, pikirler árqıly. Desek te, ǵalamtor men zertteý agenttikteriniń osyǵan qatysty óz boljamdary bar. Mundaı qyzyqty derekterdi «Aıqyn» gazeti usynyp otyr. Basylymnyń atap ótýinshe, negizi adamnyń aqyldylyǵy onyń mıyna qarap baǵalanady desek, bul durys qısyn ba? Eger osy pikirge den qoıatyn bolsaq, aýyr salmaqty mı Týrgenevtiki (2012 gramm) bolyp shyǵady , al Eınshteındiki 2000 gramm. Ras, ekeýiniń tanymaldylyǵy joǵary. Biraq...
Psıhologııada «ıntellekt koeffıtsıenti» degen bar. Bul ereje boıynsha adamnyń óresiniń myqtylyǵyn arnaıy test saýaldary arqyly anyqtaıdy. 1912 jyly nemis ǵalymy Shtern engizgen bul júıe shyndyǵynda álemdegi kimniń aqyldy, logıkalyq jaǵynan oılaý, tez arada sheshim tabýynyń myqtylyǵy jáne tapqyrlyǵymen ólshenedi. Kim bul suraqtarǵa kóbirek durys jaýap berse, sol da-nyshpan. Biraq ol qanshalyqty qısyndy? Mysaly, Shternniń arnaıy test erejesi boıynsha 0 den 19-ǵa deıingi birlik kórsetkishi bar adamdardyń aqyl-oıy damymaǵan bolyp sanalady. 20-36 birlik kesh damýy, 69-85 birlik orta deńgeıge jaqyndaý, 86-144 birlik orta deńgeı, 115-124 birlik orta deńgeıden bıik, 125-134 birlik aqyly tolysqan, al 135-ten joǵary kórsetkish danyshpan dep sanalady eken. Maqala «Eń aqyldy adamdar...» degen taqyryppen berilgen.