Astana kúnniń qozǵalysy boıynsha salynǵan - Vıktor Kııanskıı
-Vıktor Vladımırovıch, siz depýtattyq qyzmetińizdi atqarǵan kezde, ıaǵnı 2007-2016 jyldary Astanada turdyńyz. Al ózińiz elordamyzdy alǵash ret qashan kórip edińiz?
-1997 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasynyń sessııasynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev bolashaq elordanyń tusaýkeseri bolatynyn aldyn ala jarııa etken bolatyn. Men sol sessııaǵa qatysyp, úlken áser alyp edim. Sonda Aqmola qalasynda elimizdiń zamanaýı ortalyǵy boı kóteretinin Prezıdent senimdi túrde aıtqan edi. Sondyqtan mende elordanyń keshegisi men búgingisin salystyrýǵa múmkindik bar. Ári depýtat bolǵan kezimde elimizdiń bas qalasynyń qalaı ózgerip jatqandyǵyn ár kún saıyn baıqap otyrdym.
Astanany salý barysynda onyń ıdeıasy men formasy, zamanaýı jetistikterdi qabyldaýy ózara úılesim tapty. Qalanyń damýy onyń bas sáýletshisi Nursultan Nazarbaevtyń udaıy baqylaýynda. Men kezinde qalanyń arhıtektýrasy týraly esse jazǵan edim. Onda tarıhpen jáne búgingi zamanmen úndespeı turǵan birde-bir ǵımarat joq ekenin atap óttim. Kezdeısoq salyna qalǵan obekti joq. Astananyń sáýletine qarap turyp, Qazaqstannyń tarıhyn baıqaýǵa bolady! Aıtalyq, «Báıterek» kesheni qalanyń naq ortasy bolsa, siz sol jerde turyp, jan-jaqqa kóz salsańyz, kóp jaıtty ańǵarasyz. Beıbitshilik jáne kelisim saraıy (Pıramıda), «Aqorda» rezıdentsııasy, «Báıterek», «Han Shatyr» - osylardyń barlyǵy bir syzyqtyń boıynda ornalasqan. Astana - kúnniń qozǵalysy boıynsha salynǵan qala. Pıramıda tusynan shyqqan kún «Han Shatyr» saýda ortalyǵy turǵan batys jaqqa baryp batady.
Sol sekildi taǵy bir aıryqsha ǵımarat bar, oǵan kóp adam mán bere bermeıdi. Ózim standarttaý jáne metrologııa salasynyń mamany retinde aıtar bolsam, Astananyń ortalyǵynda kýb tárizdes ǵımarat bar. Ol - Máńgilik el kóshesindegi Qazaqstan standarttaý jáne sertıfıkattaý ınstıtýty. Sonyń janynda dál ýaqytty kórsetetin Etalon ortalyǵy boı kótergen. Búkil qazaqstandyqtar osy ýaqyt kórsetkishine qarap óz saǵattaryn túzetedi. Ol óte dáldikpen júretin atomdyq saǵat. Bul Ortalyq Azııadaǵy ýaqyt dáldigin beretin qurylǵy bolyp tabylady.
Osy jerde aıta ketýim kerek, dala halqy úshin, kóshpeliler úshin ýaqyt óte mańyzdy ról atqarǵan. Óıtkeni olar tabıǵat mezgilderi men ýaqytqa qarap, maldy qaı kezde óriske shyǵarýdy, jaılaýǵa alyp shyǵýdy aldyn ala josparlap, bilip otyrǵan.
Ertede shatyrlardy ornatqanda esikterin shyǵysqa qaratqan. Al bir jaǵyna qaraı kólbeý salynǵan joǵarǵy jaǵy temirqazyq juldyzyna baǵyttalǵan. Astanadaǵy «Han Shatyrda» da osy erekshelikter saqtalǵan. Ózim árbir ǵımarattyń tereń syryn uǵynǵym keledi. Onyń «aıtaıyn» degen «oıyna», sáýletimen astasqan «áýenine» qulaq túremin. 2011 jyly ashylǵan «Máńgilik El» saltanat qaqpasy - eldiń órkenıet álemine ashqan esigi. Qazaq halqynyń qonaqjaılylyǵynyń belgisi. Ol - shetelden kelgen meımandardy qarsy alatyn kıeli qaqpa. Onyń máni de óte tereńde. Sondyqtan Astanany tarıhpen úndesken, geografııalyq ereksheligi saqtalǵan qala deýimniń syry osynda jatyr. Qalanyń árbir turǵyny jáne qonaqtar kez kelgen ǵımaratqa qaraǵanda, sáýlet óneriniń tylsym tabıǵatyn túsingenin qalar edim.
Sondaı-aq Álem ártisi Aıman Musaqojaeva jetekshilik etetin Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń bas korpýsy ornalasqan ǵımarat ta erekshe. Halyq ol ǵımaratty «Qarlyǵashtyń uıasy» dep ataıdy. Shynymen de, qazir ol ǵımaratta qarlyǵashtyń balapandary sııaqty ónerli jastar tárbıelenýde. Túrli óner aspaptary men jastardyń daýysyna qulaq túrseń, myńdaǵan qustardyń daýysyn estigendeı bolasyń. Men ony ǵajap daýystar jınaqtalǵan orkestr der edim. Túlep ushqan jastar qazaq mýzykasyn álemge taratyp jatyr. Mundaı mýzyka akademııasy álemde óte sırek ekenin aıta ketkenim jón. Qazaq halqy úshin dombyranyń orny bólek. Kúıshiler álemge tanylǵan mýzykalyq týyndylar shyǵaryp ketkeni belgili. Batys Qazaqstanda týyp-ósken Qurmanǵazy, Dınalar shyǵarǵan kúıler halyq murasyna aınaldy. Al búgingi tańda «Qarlyǵashtyń uıasynda» sol kúı óneriniń óz jalǵasyn taýyp jatqany qandaı ǵanıbet! Óıtkeni qazirgi kezde qazaq óneri álemge keńinen tanymal bola bastady. Jer júziniń eń keremet zaldarynda qazaqstandyqtar án salyp, mýzykalyq aspaptarda oryndaýshylyq sheberlikterin tanytyp júr. Elimizdiń án-kúıi shyrqalǵan kezde qazaq halqynyń ashyq-jarqyn kóńilin kórýge bolady. Osyndaı jetistikterimizdi de kóre bilgenimiz durys.
Men úshin Astana osyndaı qaıtalanbaıtyn arhıtektýralyq kelbetimen erekshelenedi. Men barsha qazaqstandyqtarǵa «Astanaǵa qarańyzdar, Astanany súıińizder jáne Astanamen maqtanyńyzdar! Astananyń patrıoty bolyńyzdar» dep aıtar edim. Óıtkeni jańa, jas, kórikti jáne qaıtalanbaıtyn ereksheligi bar mundaı elorda qazir álemde joq.
-Astananyń halyqaralyq mańyzy týraly ne aıtar edińiz?
-Búgingi tańda Astana álemniń eń mańyzdy problemalary ortaǵa salynatyn jáne oń sheshimi shyǵarylatyn saıası ortalyqqa aınaldy. HHІ ǵasyrdyń kókeıkesti máseleleri Astanada talqylanatyn boldy. 20 jyldyń ishinde EQYU sammıti ótti, onda Astana deklaratsııasy qabyldandy. Shanhaı ytymaqtastyq uıymynyń, Islam yntymaqtastyq uıymynyń mańyzdy basqosýlary joǵary deńgeıde uıymdastyryldy. Sonyń bári Qazaqstannyń jáne Elbasynyń álem aldyndaǵy jeke bedeliniń jáne bar kúsh-jigerin salýynyń arqasynda júzege asqanyn jaqsy bilemiz.
Álemniń dástúrli dinderi kóshbasshylarynyń sezderi boldy. Ol bizdiń basqa dinderge de túsinistikpen, taǵattylyqpen qaraıtynymyzdy kórsetti. Ózgelerge basqynshylyq nıeti joq, adamdardyń janyna izgiliktiń nuryn sebetin barlyq dástúrli dinderdi qoldaıtynymyzdy aıqyn tanytty.
Basqa da halyqaralyq bedeldi uıymdardyń forýmdary, keleli otyrystary bizdiń eldoramyzda tabysty ótti jáne tarıhı sheshimder jasaldy. Búginde álemdik qoǵamdastyqta elimizdiń róli men bedeli artyp keledi. BUU Qaýipsizdik keńesiniń turaqty emes múshesi retinde Qazaqstan óz qyzmetin adal ári senimdi atqarýda. Osy oraıda, Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen Astana el men eldi tatýlastyratyn, bitimgershilikke shaqyratyn beıbitshilik alańyna aınalyp otyr. Oǵan bir ǵana mysal retinde Sırııadaǵy soǵysty toqtatý maqsatynda ótken basqosýlardy aıtsaq, jetip jatyr.
Qazaqstan óz egemendigin alǵan kezden beri qaraı beıbitsúıgishtik saıasatyn úzdiksiz júrgizip keledi. Sonyń naqty bir dáleli - Semeı synaq aımaǵyn jaýyp, ıadrolyq jarylystardan bas tartý jóninde álem elderine bastama kótergeni. Óıtkeni qazaq jeri ıadrolyq synaq jasaýdan kóp zardap shekti. Astanada osy taqyrypta da kóptegen jahandyq konferentsııalar bolyp ótken edi. Sondyqtan da Astananyń halyqaralyq turaqtylyq pen halyqaralyq tártipti saqtaýdaǵy róli aıryqsha.
Sońǵy jyldary Astana kósheleriniń zamanaýı jańartylýy, jolaıryqtarynyń salynýy, «aqyldy» baǵdarshamdar, beınebaqylaý kameralary sııaqty ozyq tehnologııalyq qural-jabdyqtardyń ornatylýy kim-kimdi de súısindirmeı qoımaıdy. Energııany az paıdalaný, adamdar úshin jaıly ınfraqurylym qalanyń basty erekshelikteri bolyp tur.
Sonymen qatar velosıpedpen serýendeýshiler úshin arnaıy jolaqtardyń bolýy oń ózgerister der edim. Munyń bári qalanyń órkenıet jolyndaǵy jańalyqtary ekeni belgili.
Ózim qaı qalada tursam da, tabıǵat aıasynda serýendep júrgendi janym qalaıtyn adammyn. Oralda Jaıyq jaǵasynda júremin, Astanada turǵan kezimde Esil boıynda serýendeıtinmin. Keıde jaıaý aralasam, endi birde velosıpedpen júremin. Tabıǵatpen syrlasqanǵa ne jetsin! Jan-dúnıeń tazaryp, kóńiliń marqaıyp qalady.
-Ózge adamdar kóp baıqaı bermeıtin taǵy basqa qandaı ister atqarylǵanyn aıtar edińiz?
-Jalpy, ózime ekologııa taqyryby jaqyn. Parlament Májilisiniń depýtaty bolǵan kezimde men osy Palatanyń Ekologııa máseleleri jáne tabıǵat paıdalaný komıtetiniń múshesi boldym. Sý ómir nári ǵoı. Baıqap qarasaq, álemniń kóptegen qalalary ózen-kólderdiń jaǵasynda ornalasqan. Bizdiń elimizde de sondaı qalalar az emes. Sonyń biri - Astana. Osydan jıyrma jyl buryn Esil ózeniniń jaǵasy kútimsiz jatqan edi. Qamysy qaýlap ósken, masasy óte kóp, jaǵasyndaǵy batpaǵynan aıaq alyp júrgisiz edi. Ári ózen ańǵary birde jińishke bolyp kelse, bir jerinde jaıylyp jatatyn. Sonyń bárin qazirgideı ǵajap kúıge keltirý úshin ǵalamat jumystar júrgizildi. Esil ózeniniń ańǵary ulǵaıtyldy, jaǵalaýy kóterilip, eki jaǵy beton tastarmen bekitildi. Masalardyń uıasy bolyp kelgen qamystar joıyldy. Ózenniń túbindegi batpaǵy men óli topyraǵy, shyrmaýyqqa aınalyp ketken baldyrlar men shóp-shalamdary birneshe jyl boıy arnaıy tehnıkanyń kúshimen tazartyldy. Ony da óz kózimizben kórdik. Qazir qarap kórseńiz, oń jáne sol jaǵalaýdyń arasynda aǵyp jatqan ǵajaıyp ózenge aınaldy. Ári kórikti, ári halyq serýendep qydyratyn, taza aýada demalatyn oryn bolyp otyr. Osyndaı ıgilikti is ózge óńirlerde de qolǵa alynsa, ózen-kólderimiz órkenıetti qalalardaǵydaı keremet keıipke ener edi. Bul - bir.
Ekinshiden, Astananyń irgesinde Taldykól degen kól bar. Oǵan 1970 jyldan beri qaraı qalanyń las sýy tógilip kelgen edi. Sonyń nátıjesinde, ásirese, kóktem men jazda jel ońtústik-batystan soqqan kezde kólden shyǵatyn óte jaǵymsyz ıis qalany alyp ketetin edi. Bul keleńsiz jaıt Astana turǵyndary men qonaqtaryn jıi mazalaıtyn úlken bir problemǵa aınalǵan-dy. Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha 2015 jyldan bastap las sýdy tógý múldem toqtatyldy, Taldykóldi tazartý jáne tóńiregin kógaldandyrý jumystary bastaldy. Sonyń arqasynda qazir jaǵymsyz ıis joıyldy. Taldykól keleshekte demalys aımaǵy bolmaq. Sol úshin qazir joba boıynsha kóptegen ister atqarylýda. Jaıaý adamdar jáne velosıpedpen serýendeıtin joldar salynady. Kóldi aınaldyra aǵashtar egý isi qolǵa alyndy. Mine, osydan-aq ekologııany jaqsartý, ózen-kólderdi qorǵaý, onyń bıologııalyq ártúrliligin saqtaý maqsatyndaǵy aýqymdy jumystardyń sátti júzege asyp jatqanyn kóremiz. Eń bastysy, qandaı joba da ǵylymı negizde, jan-jaqty zertteýden ótip baryp, júrgizilgeni abzal. Sonda tabıǵatqa adamnyń zııany tımeıdi.
Aıta keteıik, «Nur Otan» partııasynyń múshesi V.Kııanskıı sonymen qatar Ekologııa, adam jáne tabıǵat qaýipsizdigi halyqaralyq ǵylym akademııasynyń akademıgi (Sankt-Peterbor q.,) jáne Halyqaralyq ekologııa akademııasynyń akademıgi (Mınsk q.,). Ǵylymı jýrnaldarda 300-den astam maqalalary jarııalanǵan, onnan astam ǵylymı kitaptary jaryq kórgen. 7 ónertabystyń avtory. Sondaı-aq ol -Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi.