Áskerı tehnıka ımporty: Qazaqstannyń qorǵanys áleýeti qaı deńgeıde
Qarý-jaraq ımporty 30 paıyzǵa azaıǵan
Aldymen eldegi áskerı tehnıka parkine nazar aýdaraıyq. 30 jyl ishinde 4 myńnan astam áskerı tehnıka ákelingen. Basym bóligi - jaýyngerlik tikushaqtar, zenıttik zymyrandar men brondy avtokólikter. Dúrkindetip atatyn raketa júıesi men artıllerııalardy modernızatsııalaý júıeli júrgizilip keledi. Qorǵanys mınıstrliginiń málimetinshe, bıyl QR Qarýly Kúshterine 500 áskerı tehnıka qosylyp, 50 tehnıka jóndeýden ótken. Jyl sońyna deıin «Arlan», COBRA II brondy kólikteri men SUNQAR taktıkalyq ushqyshsyz kesheni, EVOMax júıesi ákelinbek.
Degenmen statıstıkada alshaqtyq seziledi. Stokgolmdegi beıbitshilikti zertteý ınstıtýtynyń aqparatyna sensek, eldegi áskerı tehnıka ımporty 6 jylda 30 paıyzǵa kemigen. Qazaqstan 2012-2018 jyldary qarý-jaraq satyp alýǵa 1,5 mlrd dollar jumsasa, 2018-2024 jyldary 900 mln dollardan aspaǵan.
2020 jyldan beri qorǵanys salasyna bólinetin bıýdjet dınamıkasynda ósim bar. Tipti, 2022 jyly 49,4 paıyzǵa bir-aq ulǵaıdy. Bıyl da az emes – 1,3 trln (8,8% ósim). Sonda qarý-jaraq ımportynyń quldyraýyna ne sebep? Áskerı sarapshy Ermek Seıtbattalov bólingen bıýdjettiń baǵyttalǵan qurylymynda qate baryn aıtady.
– Birishiden, qarajat jumsaıtyn baǵyttar, salalar aıtarlyqtaı mańyzdy bolýy qajet. Bizde bólingen qarajatty usaq-túıek, mańyzy joq isterge bólý baıqalady. Ekinshiden, bólingen qarajatty talan-tarajǵa salyp, sybaılas jemqorlyqtyń jemtigi qylatyn ádet bar. Osy atalǵan eki baǵyttan aýlaq bolý kerek, – dedi ol.
Eskeretin jaıt, Qazaqstanda ІJÓ-niń 0,68 paıyzy ǵana qorǵanys salasyna bólinedi. Saıasatkerler damyǵan memleketterde ІJÓ-niń 2-3 paıyzǵa jýyǵy áskerı salaǵa jumsalatynyn aıtyp, qarjyny qaıta qaraýdy usynǵan. Buǵan deıin Májilis depýtaty Ermurat Bapı bul kórsetkishti 1 paıyzǵa jetkizý keregin málimdegen bolatyn.
Import ıirimi: qatarǵa Qytaı, Izraıl, Ispanııa, Túrkııa qosyldy
Keıingi onjyldyqta áskerı tehnıka parki birshama jańardy, tolyqty. Buryn negizgi áskerı tehnologııalardyń iri eksporteri – Reseıge ǵana bet buryp, ózge memleketten birdi-ekili qarý-jaraq alýmen ǵana shekteletin. Qazir ımport saıasaty ártaraptanyp, qatarǵa Qytaı, Izraıl, Ispanııa, Túrkııa sekildi elder qosyldy. Mysaly, Izraıl ushqyshsyz ushý apparaty, optıkalyq-elektrondyq barlaý, baılanys quraldaryn jetkizse, Ispanııa S-295 tasymal ushaǵy men barlaý jáne baılanys quraldaryn saýdalady. 2015 jyly Qytaı Wing-Loong drony, «áýe-jer» klasty Blue-Arrow 7 zymyrany jáne C-295, Sý-30MK, Mı-35M áskerı ushaqtaryn jetkizdi. Oǵan qosa, qorǵanys salasynda amerıkalyq Bell205, eýropalyq H145, EC145 tikushaqtary men Túrkııa, Izraıl, Kanadanyń brondy avtokólikteriniń sany mol.
Degenmen Qazaqstanǵa qarý-jaraq tasymaldaýshy elder arasyndaǵy negizi úles áli de Reseıde – naryqtyń 94 paıyzyn alady. Oǵan mysal, QR Qarýly Kúshteriniń negizgi shabýyldaýshy Mı-24 (25 tikushaq) pen Mı-35 (12 tikushaq) tikushaqtary Reseı Federatsııasynan ákelingen. 2015-2022 jyldary 16 Mı-35M áskerı tikushaǵy, 2002-2016 jyldary 40-qa jýyq Mı-17 tasymal tikushaǵyn jetkizgenin bilemiz. Al ótken jyly kórshi elden Sý-30MK jáne Tor-M2K áýe shabýylyna qarsy qorǵanys kesheni ákelindi.
Aıta keteıik, birneshe aı buryn Reseıden 6 Sý-30SM joıǵysh ushaǵyn satyp aldyq. Ashyq derekkózderge sensek, áýe kemesi Qazaqstan tarapynyń tapsyrysy boıynsha Irkýtsk avıatsııa zaýytynda jasalǵan. Josparǵa sáıkes joıǵysh ushaqtar Shymkent qalasyndaǵy №602 avıatsııa bazasyna jetkizilip, ondaǵy eskirgen MıG-29-dy almastyrýy qajet.
Osy oraıda áskerı sarapshy Ermek Seıtbattalov Reseımen qorǵanys salasyndaǵy saýda birjaqty ustanymǵa qurylmaýy kerek degen pikirde.
– Shetelden alynǵan biren-saran qarý-jaraqty sanamasaq, bizdegi áskerı tehnıkanyń kóbi - Keńes Odaǵynan muraǵa qalǵan resýrs. Reseıden ákelingen qarý-jaraq, saıman, oq-dáriniń ózi – ázirlený tehnologııasy turǵysynan keńestik ıdeıanyń jurnaǵy. Sondyqtan Reseı zaýyttary shyǵaratyn ónimderdiń taktıkaly-tehnıkalyq sıpattamasyna sáıkestigin qaraý kerek, – dedi sarapshy.
Aıtylǵan ýájge kelispeske bolmaıdy. Mysaly, eldegi 140-qa jýyq MıG-23, MıG-27, Sý-24, MıG-25, L-29, L-39 jáne Sý-17 joıǵysh-bombalaýshy ushaqtary keńestik kezeńnen beri bar.
Stokgolmdegi beıbitshilikti zertteý ınstıtýtynyń málimetinshe, 2019-2023 jyldary Reseıdiń syrt elderge qarý-jaraq tasymaly 53 paıyzǵa azaıǵan. Olar 5 jyl buryn 31 elge tehnıka saýdalasa, qazirgi deńgeı – 12 memleket.
Túrkııa NATO úlgisine bastar jol ma?
Sarapshylar áskerı tehnıka ımportyn ártaraptandyrý kezinde eýropalyq, ásirese NATO úlgisine basymdyq berilgenin qalaıdy. Buǵan deıin Frantsııamen tize qosyp radıolokatsııalyq qondyrǵy ázirlense, Túrkııamen dron óndirisinde kelisim jasaldy. Endigi meje – sapa men sandy qatar damytý.
– UQShU-ǵa múshe bolýymyz ózge elden qarý-jaraq alýǵa bóget jasamaýy mańyzdy. Qazir Qytaı, Izraıl, Túrkııamen baılanys bar. Bul turǵyda eskeretin jaıt, qarý-jaraqtyń qosalqy bólshegi ózimizde jasalsa, tehnıkalyq qyzmetti otandyq mamandar júrgizse eken. Sondaı-aq qurylǵylardyń basqarý bóligindegi nusqaýlar tolyq memlekettik tilde jazylýy shart. Bul qadam ımport kelisimi aldynda eskerilýi oryndy. Sonda ǵana mamandardy úıretý jeńil, – dedi Ermek Seıtbattalov.
Sarapshylar Qazaqstandy NATO-nyń áskerı standartyna jeteleıtin bir el bolsa, ol – Túrkııa degen oıda. Muny memlekettiń qorǵanys salasyndaǵy halyqaralyq kelisimder baǵdaryna qarap aıtyp otyr. Máselen, ótken jyly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Túrkııaǵa jasaǵan saparynda áskerı saladaǵy yntymaqtastyqqa basa toqtalǵan bolatyn. Keıin Túrkııa Prezıdenti Rejep Erdoǵannyń: «Qazaqstanmen áskerı, qorǵanys óndirisi boıynsha áriptestikti arttyrý mańyzdy» degenin bilemiz. Nátıjesinde «TUSAŞ» jáne «Kazakhstan Engineering» kompanııalary «Anka» soqqylaýshy drondaryn Qazaqstanda shyǵarý týraly kelisim jasady, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii (TUSAŞ) kompanııasy da balamaly zaýyt salýdy kózdep qoıdy. Qazir «ASELSAN» áskerı elektronıka quraldaryn shyǵaratyn kásiporyn jumys istep tur.