Asyq oınyn qytaılar galaha, mońǵoldar saga dep ataıdy
Asyq oıyny qytaılar arasynda qalaı taraldy?
Qytaılyqtar asyq oıynyn «Galaha» dep ataıdy. Bul ataý shyn máninde manchjýr tilinen shyqqan: ᡤᠠᠴᡠᡥᠠ (gakýha).
Tarıhqa kóz júgirtsek, kóshpeli ómir saltyn ustanǵan manchjýrlar bir kezderi Qytaıdy basyp alyp, «Tsın» dep atalatyn ımperııa qurdy. Manchjýr bıleýshileriniń yqpalymen asyq oıyny Qytaıdyń soltústiginde de dástúrli halyq oınyna aınaldy.
Manchjýr ańyzdarynda «Galaha» oıyny Tszın Ýshý degen jaýyngerdiń esimimen baılanysty. Ańyz boıynsha, bala kezinde Tszın Ýshýdy ata-anasy ony taýǵa ań aýlaýǵa jiberedi. Kóptegen qıyndyqty jeńgen Tszın Ýshý aqyry eń jyrtqysh tórt ańdy jeńip, olja retinde osy tórt ańnyń aıaq býyn súıekterin alyp keledi. Sodan bastap Tszın Ýshýdyń batyldyǵy men kúshi el aýzynda ańyzǵa aınalady. Manchjýr halqy urpaǵyn Tszın Ýshýdaı erjúrek etý úshin balalaryn «Galahamen» oınaýǵa úıretedi.
Al Qytaıdyń soltústiginde asyq – dástúrli túrde qyzdarǵa arnalǵan oıyn túri. Qazaqtar sııaqty qytaılar da qoıdyń asyq súıekterin paıdalanady. Keıde onyń ornyna shoshqanyń býyn súıekterin de qoldanǵan. Oıynnyń erejesi qazaqtyń «bestas oıynyna» óte uqsas, ol da laqtyrý men ustaýǵa negizdelgen.
Qytaı jazbalaryna negizdelsek, oıynǵa qatysýshylar birneshe asyq pen rezeńke dopty nemese qum dorbasyn daıyndaıdy. Oıynshy qum salynǵan dorbany joǵaryǵa laqtyrǵan kezde ol jerge qulamaı turyp bir qolymen múmkindiginshe kóp asyqty ustap, qaıta túsip kele jatqan qum dorbany da qaǵyp alýy kerek. Eń kóp asyqty ustaǵan adam jeńimpaz atanady.
Qazirgi tańda da qytaıdyń taobao sekildi tanymal ınternet dúkenderinde asyqtyń túr-túri satylyp jatqanyn baıqadyq. Ondaǵy túsindirmelerde bul – 60-70 jyldardaǵy balalardyń erekshe súıikti oıyny. Balalardyń zeıin-zerdesin ashatyn, mergendikke, sportqa tárbıeleıtin erekshe oıynshyqtar dep tanystyrylǵan.
Mońǵoldarda asyq oıyny «saga» dep atalady
Mońǵoldar asyqty oınaýmen birge, boljam jasaý, baqsylyq jáne nysana kózdeýge jattyǵýlary úshin de paıdalanady. Sonymen qatar, mońǵoldarda da shahmatqa uqsas oıyndar bolǵan, olar asyqty shahmat fıgýralary retinde paıdalanǵan.
Saga oıyndarynyń kóp jyldyq tarıhy bar. Derekterge súıensek, Saga erte zamanda kóripkeldik úshin qoldanylǵan, keıin birte-birte derbes oıyn-saýyq oıynshyǵyna aınalǵan. HІІІ ǵasyrda mońǵoldar Mońǵol ústirtine shabýyl jasaǵanda, Saga kóbirek mádenı saýǵa retinde paıdalanylǵan. Mysaly, Temýchın 11 jasynda odaqtasy Djamýhaǵa dostyq baılanysy retinde mys toltyrylǵan eshki asyǵyn bergeni týraly derekter bar.
Ýaqyt óte kele saga oıyndarynyń aýqymy aıtarlyqtaı damyp, mazmuny barǵan saıyn molaıyp, Mońǵolııadaǵy ókildik oıyn-saýyq jobasyna aınaldy.
Ózbekter asyq oıynyn «ańshylyq oıyndary» tobyna kirgizedi
«Ózbekstannyń materıaldyq emes mádenı murasy» saıtynyń málimetine negizdelsek, halyq oıyndarynyń ishinde «ańshylyq oıyndary» tobyna kiretin «Asyq» (ózbekshe «Oshıq») oıyny da bar.
Halyq oıyndary óz zamanyndaǵy adamdardyń turmys-tirshiligin, eńbek jaǵdaıyn, ultyn, dinin jáne basqa da ózindik erekshelikterin beınelep, eptilik qasıetterin shyńdaýǵa kómektesken.
Ózbekter arasynda asyq oınynyń sharshy alańnan dáldep uryp shyǵarý túri kóp taralǵan. Oıynǵa negizinen eki nemese odan kóp adam qatysady. Tegis jerge qabyrǵalary shamamen 1,5-1,5 metr bolatyn sharshy syzylǵan, al onyń ortasyna asyqtardy tizip qoıǵan. Tańdalǵan tordan 2,5-4 metr qashyqtyqtan turyp oıynshy hırp asyǵyn (balqytylǵan qorǵasyn quıylǵan saqa, negizinen mal asyǵynan jasalady, kólemi úlken) sharshyǵa qaraı atady. Maqsat – tizilgen asyqtardy sharshy alańnan shyǵarý. Hırp bir nemese birneshe asyqty sharshydan shyǵarýy múmkin. Ol qaı jerge tússe, oıynshy bir aıaǵyn sol jerge qoıyp turyp, basqa asyqtardy syzyqtan shyǵara bastaıdy. Eger oıynshy ár urǵan saıyn sharshydan asyq shyǵaryp otyrsa, ol oıyndy jalǵastyryp, utqanyn qaltaǵa basa beredi. Eger soqqy sátsiz bolsa, kezek qarsylasqa ótedi. Kim kóp asyqty sharshy alańnan shyǵarsa, sol oıynshy jeńedi. Oıynshylar kezekpen oıyndy bastaıdy.
El ishinde saqtalǵan asyqtyń túrleri men ataýlary
- Asyq – tórt túlik maldyń tilerseginde bolatyn, qyzmeti asa kúrdeli, býynǵa bitken shymyr súıek. Qoı, eshki, sıyr, túıe asyǵy úlken-kishiligine qaramastan bir pishindes, músindes keledi. Al jylqy asyǵy basqa pishinde bolady.
- Alshy – asyqtyń ıirilgende tabany jerge tıip, turyq túsýi. Oıyn kezinde oǵan asa mán beriledi. Ol – birinshi dárejeli asyq. «Asyǵyń alshysynan tússin», dep qazaq sáttilik tilegen.
- Táıke – asyqtyń ıirilgende tabany ústine qarap, turyq túsýi. Ol – ekinshi dárejeli asyq.
- Búge – asyqtyń ıirilgende dóńes jony ústine qarap, etpetinen jatyq túsýi. Ol úshinshi dárejeli mánge ıe.
- Shige – asyqtyń ıirilgende shuńqyr qursaq jaǵy ústine qarap, shalqasynan jatyq túsýi. Ol tórtinshi dárejeli mánge ıe.
- Turyq – asyqtyń alshy ne táıke túsýi.
- Ompy – asyqtyń tumsyǵymen jer tirep, tik shanshylyp túsýi.
- Sompy – asyq tumsyǵymen kókke qarap, tik shanshylyp shońqaıa túsýi.
- Taban – asyqtyń táıke jaǵy.
- Ońqaı – asyqtyń búgesi alaqanǵa qarap, táıkesi oń qol bas barmaǵyna basylyp yńǵaıly ustalýy. Ońqaı asyq maldyń sol jaq aıaǵynyń tilerseginde bolady.
- Solaqaı – asyqtyń shigesi syrtqa qarap, alshysy oń qol bas barmaǵyna basylyp yńǵaıly ustalýy. Solaqaı asyq maldyń oń jaq aıaǵynyń tilerseginde bolady.
- Saqa — qoldaǵy bar asyqtyń úlkeninen, irisinen, salmaqtysynan, ońqaıynan belgilenedi. Saqa dep arqardyń asyǵyn ataıdy.
- Qulja — arqardyń atalyǵynyń asyǵy.
- Jabaıt — eliktiń asyǵy.
- Shúkimaıt — qozy men laqtyń asyǵy