Asharshylyqty joqqa shyǵaryp, Álıhan, Mustafalarǵa til tıgizgender zań aldynda jaýap berýi kerek – Berik Ábdiǵalıuly
- Berik Ábdiǵalıuly, ózińiz múshesi bolyp otyrǵan Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa 52 ǵalymnan arnaıy pýl jasaqtapty. Sonda ǵalymdardy qandaı ólshemder boıynsha iriktedińizder?
- Júregi el, jer dep dúrsildep tursa da, arhıv zertteı almasa, ondaı adamnyń bul jumysqa paıdasy shamaly. Qujatty izdeýdiń óz mashaqaty bar. Qalyń qujattyń ishinen shóp ishinen ıne izdegendeı muqııat qaramasa, kerek derekti alý qıyn. Ǵalymdardy irikteýde osy jaǵyna da mán berdik.
-Siz kishi komıssııanyń tóraǵasysyz. Qupııasyzdandyrý degen ádemi sóz ǵoı jalpy. Endi sonyń algortımin túsindirip ótińizshi. Qandaı tásilmen, qandaı tártippen iske asady?
-1928-38 jyldan beri qupııa grıfi alynbaǵan qujattar bar. Qupııa dep aıdar taqqan mekeme baıaǵyda quryp tynsa da, grıf alynbaǵan. Komıssııa solardy ashýǵa atsalysady. Bir-birin kórsetip, jala japqan qujattar bolýy múmkin. Eger ondaı derekter qazaqtardyń óz ishinde iritki týǵyzatyn bolsa, ony qupııasyzdyrý kerek pe, álde sol kúıinde qaldyrý kerek pe, ol suraq.
- Sonda siz basqaryp otyrǵan kishi komıssııaǵa «Qujattardy qupııasyzdandyrǵannan keıin qazaqtar bir-birimen qyrqysyp ketip júrmesin» degen nusqaý berildi me?
- Joq, nusqaý degende, ózimiz qaraımyz ǵoı. Mysaly, men arhıvpen jumys istegen jyldarda qazaqtardyń bir-birin kórsetken qujattaryn kóp kezdestirmedim. Iá, jala jabýlar, ataqty tulǵalarymyzdyń bir-birin kórsetkeni týraly aıtylyp qalyp jatady. Eger ondaı zattar shyǵyp jatsa, shynynda da kópshilikke taratpaı-aq qoıý kerek shyǵar. Ár ýaqyttyń óz shyndyǵy boldy ǵoı. Biz oǵan baǵa bere almaımyz. Ony bálkim zııaly qaýym qarastyrýy kerek shyǵar. Óz basym ondaı dokýmentti áli kezdestirgen joqpyn.
Bizdiń komıssııanyń negizgi jumysy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý.
- Osy jerde mynandaı suraq týyndaıdy. 1993 jyly Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn jappaı aqtaý týraly zań qabyldanǵan bolatyn. Aty aıtyp turǵandaı saıası qýǵyn-súrginnen japa shekken mıllıondaǵan qazaq sol zań kúshine engennen keıin avtomatty túrde aqtaldy ǵoı. Al bıyl Prezıdent qol qoıǵan Jarlyqta tolyǵymen aqtaý qajettigi aıtylǵan. Sonda zań arqyly jappaı aqtalǵan adamdardy Jarlyqtyń kúshimen tolyǵymen aqtaýdyń qandaı qajettigi boldy. Eki uǵymnyń arasyn ajyratyp berińizshi. Zań men Jarlyq bir-birin qaıtalap turǵan joq pa?
- Bizde jappaı aqtaý boldy kezinde. Biraq keıbir bap boıynsha qýǵyndalǵan adamdar ol zańnan tys qalǵan bolatyn. Mysaly «bandıtızm» degen bappen aıyptalǵandardyń aqtalmaǵandary bar. Shyn máninde olar bandıt bolǵan joq qoı. 1928, 1931, 1933 jyldary «maldy bermeımiz, eldi saqtaımyz» degen uranmen baǵynbaǵandardyń bir bóligi aqtalmaı qaldy. Arasynda adam óltirgender bar edi. Aqtalmaı qalǵan solar. Olar qyzyldardy óltirgen edi. Kóteriliske qatysýshylardyń kóbi aqtalǵan joq shyǵar dep oılaıtynmyn. Osy komıssııada júrip qujattardy kótersek, kóbi 1989-1992 jyldary aqtalǵan eken. Aqtalmaǵandardyń kóbi – adam óltirý baby boıynsha qylmystyq is qozǵalǵan adamdar.
1993 jylǵy zań boıynsha jappaı aqtaýǵa sotpen jáne atyshýly úshtiktiń sheshimimen atylǵan, sottalǵan jandar kirgen bolatyn. Solardyń tizimin keńeıtkeli jatyrmyz. Jer aýdarylǵandar, kámpeskege túskender, tipti asharshylyqtan qınalyp, Qytaıǵa, Reseıge, Ózbekstanǵa, Qyrǵyzǵa qonys aýdarǵan bosqyndardy kirgizbekshimiz. Olardyń tizimderi joq. Biraq júzdep, myńdap ketkeni týraly derekter bar. Komıssııa solardy da aqtalatyndardyń tizimine engizý máselesin kóterip jatyr. Ádistemelik jumystar jónindegi komıssııanyń tóraǵasy Sabyr Qasymov degen zańger aǵamyz qurbandardyń qataryn keńeıtý boıynsha ádisteme daıyndaýǵa kirisip ketti.
Túrkistan legıonyna qatysqan adamdardy aqtaý máselesi de qarastyrylyp jatyr. Kóbi tutqynǵa túsip, qarsy soǵysýǵa májbúr bolǵan ǵoı. Olardyń ishinde aqtaýǵa jatpaıtyndar bar degen ýájder aıtylyp jatyr. Ondaı daýly adamdardyń máselesin jeke-jeke ashyp qaraý kerek. Kóbisi atý jazasyna kesilgen. ıAǵnı, qýdalaý kórgen. 20-25 jylǵa aıdalǵandar bar. Frantsııada búkil tutqyndardan ásker qurǵan Jambyl oblysynyń týmasy bar, mysaly. Sondaı qaıshylyqty tulǵalardy zertteý kerek.
Men qazir osy komıssııa aıasynda 1927-1933 jyldar aralyǵynda bolǵan «bandıt» atalǵan qarýly otrıadtardy zertteýmen kóbirek aınalysyp jatyrmyn. Naqty tizimin jasaımyz. Batpaqqara, Sozaq kóterilisi, Mańǵystaýdaǵy Adaı kóterilisi, Abyraly kóterilisi týraly Q.Aldajumanovtyń, T.Omarbekovtiń, basqa da ǵalymdardyń zertteýlerinde málimetter bar. Solardyń báriniń esimin elge qaıtarýymyz kerek. Odan basqa da júzdegen otrıadtar boldy. Derekterin qarasań, shynymen erjúrek bolǵan shetinen. Yrǵyz, Qaraqum, Qyzylqum kóterilisterin qarasańyz, meshitterdi qyzyldar tartyp alyp, atqoraǵa aınaldyrǵan. Ishan, haziretter sony kórgende aqyrzaman kelgendeı túńilgen ǵoı. Sonda halyq ashtan qyrylyp jatqany úshin emes, dinniń aıaqqa taptalǵanyna, rýhynyń qorlanǵanyna qarsy shyqqan. Ekinshi kezekte baryp maldyń kámpeskelenýine narazylyq bolǵan.
Qujattardy qarasańyz, qýǵyn-súrgindi nege baılarǵa shúıligýden bastaǵanyn túsinýge bolady. Elde sovet bıligi emes, baıdyń bıligi ústemdik etip turǵan edi. Sondyqtan baılardyń rýhyn syndyrý kerek boldy. Múlkin alyp, jer aýdarý osy maqsatpen bastalǵan edi. Qyzyldardyń qolynda qazaq baılarynyń tizimi bolǵan. Shyǵystaǵy baıdy ońtústikke, soltústiktegi baıdy batysqa aıdap, uıyp otyrǵan aýyldardy ydyratyp jibergen.
- Siz basqaryp otyrǵan kishi komıssııanyń jumysy qazir qandaı satyda?
- Bizde qazir barlyq óńirde jergilikti komıssııalar quryldy. Ol komıssııalardyń bárin oblys ákiminiń orynbasarlary basqarady.
- Nege oblys ákiminiń orynbasarlaryna basqartyp otyrsyzdar?
- Birinshiden, óńirlerde ákimshilik jolmen búkil arhıvterdi kóterý jeńil ári júıeli uıymdastyrylady. Zertteýshilerge jaǵdaı jasap, kerek kezde qarajatyn bólip berý, qalamaqy tóleý, jumys istep, bas qosatyn keńse usyný sol jergilikti komıssııa tóraǵasyna júkteledi.
- Komıssııa jumysynyń josparynda kórshi elderdiń arhıvine kirý qarastyrylǵan ba?
- Ondaı jospar bar. Biraq áýeli óz arhıvimizdi bir jónge keltirip alaıyq dep kelisip otyrmyz. Óıtkeni men óz tájirıbemde kórdim. Kóbisi Reseıge baryp, qujattardy alǵyzyp, ýaqytyn shyǵyndap júrip, sol qujattardyń kóshirmesin Almatydaǵy ortalyq arhıvterden tabady. Reseıde qujattyń kóshirmesin alsańyz, aqsha tóleısiz. Sol sııaqty eki jumys istemeý úshin óz ishimizdegi derekterdi rettep alý kerek bop tur. Búginde saıası turǵydan eshqandaı qupııaǵa jatpaıtyn, al ǵylymı turǵydan óte qundy málimetter bar. Solardy qupııasyzdandyrý kerek bop tur.
- Komıssııanyń buǵan deıingi otyrystary boıynsha ótken brıfıngte qarapaıym qazaqstandyqtardyń bul máselege sergek qaraý kerektigin aıtyp qaldyńyz. Óz ata-babasyn aqtatqysy kelse nemese qolynda qundy deregi bar adam komıssııa jumysyna úles qosý úshin kimge júginýi kerek?
- Buǵan deıin aqtalǵan qurbandardyń kóbiniń sońynda izdeýshisi bolǵan. Aqtalmaı jatqandardyń kóbiniń izdeýshisi joq. Buǵan deıingi ereje de solaı bolatyn. Qýǵyn-súrgin qurbanyn aqtaý máselesi naqty adamdardyń ótinish-talaby negizinde qaralady. Buǵan deıin qurbandardyń joqtaýshylary prokýratýraǵa ótinish jazatyn. Qazir bizdiń komıssııaǵa da tikeleı júgine alady. Biraq áýeli atalary aqtalmaǵanyn naqtylap alýy kerek. Negizi kóp derek ınternette bar. Reseıdiń resýrstarynda ondaı qujattar óte kóp. Aty-jónin durys terseńiz, shyǵa keledi. Sodan keıin bizdiń Іshki ister mınıstrliginde aqtalǵandardyń tizimi bar. Aqtalmasa, sebebin surap, saýal joldaý kerek. Osy kezde jaýap keledi. Aqtaýǵa bolmaıdy delinse, onyń sebebin túsindirýi kerek jaýapta. Mysaly «qaqtyǵystar kezinde adamdy óltirdi» degen aıyp taǵylǵan bolýy múmkin. Bizdiń komıssııadaǵy tarıhshylar osy kezde kirisip, adamdardy nege óltirgen degen suraqqa jaýap izdeıdi. Ol óltirdi degen adamdar aýyldy qyrýǵa kelgen ásker bolýy múmkin. Kezindegi saıasat boıynsha, sondaı maqsatpen kelgen qyzyl áskerdi qyrǵandar da jaýyz bolyp esepteldi. Qazirgi túsinikpen qarasaq, ol qyzyldyń qorlaýynan tutastaı aýyl-aımaǵyn qorǵamaq bolǵan. Sol úshin búkil isti kóteremiz. Metodologııalyq jaǵynan kelsek, «qýǵyn-súrgin kezinde kúshinde bolǵan zańdardyń bárin zańsyz» degen sheshim qabyldaý kerek.
Sonda qyzyldardyń qurbandardy qamaýy, sottaýy bári zańsyz bolyp moıyndalady. Bul endi zańgerler tobynyń jumysy.
- Sonda baǵana ózińiz aıtqan úshtikterdiń sheshimi zańsyz ekeni táýelsiz Qazaqstannyń zańnamasymen moıyndalmaǵan ba?
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýdyń metodologııasynda onyń bári kóterilip jatyr. Mysaly, 1937 jyldary sottalǵandar men atylǵandarǵa qoldanylǵan sheshimniń bári zańsyz ekeni moıyndaldy ǵoı. Sol sııaqty sovet dalasynda sol kezderi kúshinde bolǵan zańdardy zańsyz dep taný boıynsha zańgerler toby jumys istep jatyr.
- Barymta men ashtyq kezinde astyq tonaý sııaqty áreketterdi aqtaý boıynsha qandaı ustanym bar?
- Ondaı áreket úshin qýdalanǵandar da kóp. «Bandıtızmniń» ishinde «konokradstvo» jáne «kaznakradstvo» dep sıpattalǵan. Ondaı bappen taǵylǵan aıyptardyń da qanshalyqty zańdy ekenin qaraımyz. Óz malyn úkimetke tapsyrýdan bas tartyp, elden irgesin aýlaqtaǵandar «kaznakrad» bolyp shyǵa kelgen. Nemese úkimet alyp qoıǵan, biraq ózine tıesili malyn kúshpen qaıtaryp alǵandar boldy. «Bandıt», «kaznakrad» atanǵandardyń kóbi sondaılar. Ondaı qujattar óte kóp. 372 kóterilis boldy dep júrmiz ǵoı. Sonyń kóbi osyndaı kıkiljińnen bastalǵan. Tarıhshylar ondaı tulǵalardy aqtaý úshin ǵylymı argýment daıyndaýy kerek.
- Qarapaıym azamattarǵa qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý isinde úles qosý jóninde qandaı úndeý aıtar edińiz?
- Qarapaıym adamdar eń birinshi kezekte atalaryn izdeýi kerek. Ásirese, sottalǵan, atylǵan, ádilet úshin japa shekken atalary bolsa, solardy izdeýi kerek. Mindetti túrde izdeý salý qajet. 31 mamyr saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske salý kúni ǵoı. Sol kúni ár otbasy óz áýletinen shyqqan qurbandardy eske alyp, esimin atap, taǵzym qylýy kerek. Atalaryn umytyp ketken qazaqtar kóp. Jazyqsyz japa shekken atalarynyń aqtalǵanyn nemese aqtalmaǵanyn bilý – ár qazaqtyń perzenttik paryzy. Ony bilý qıyn emes. Aqtalmaǵan bolsa, oǵan bizdiń komıssııa atsalysady. Sondyqtan atalary aqtalmaǵan azamattar materıaldaryn bizge jibersin. Biz olardy aqtaýǵa jumys isteımiz.
- Atasyn saıası qýdalaýdyń qurbany retinde aqtatqan azamattarǵa solardyń urpaǵy degen resmı mártebe berile me? Eger berilse, memleketten qandaı da bir ótemaqy talap ete ala ma?
- Kámpeskeleýge túskenderdiń tikeleı urpaǵy bolsa, ıaǵnı týǵan balasy bolsa, ony qarastyrýǵa bolady.
- Naqty saıası sheshim shyqty ma sonda?
- Ondaı saıası sheshim joq. Biraq qazirgi zań aıasynda sotqa aryz bere alady. Tikeleı urpaǵy – balasy bolsa, qolynda kámpeske týraly qujattary bolsa, sotqa bere alady. Meniń túsinýimshe, nemere, shóbereleriniń ondaı quqyǵy joq. Bul jerdegi eń basty másele qurbandardyń esimin elge qaıtaryp, tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý ǵoı. Prezıdent Jarlyǵynyń basty maqsaty da sol. Áli kúnge deıin aqtalmaı júrgenderdiń izdeýshileri joq.
- Kishi komıssııanyń jumysyna oralsaq, Qazaqstanda qansha qupııa grıfti qujat bar? Osyndaı analız jasaldy ma?
- Jasalyp jatyr. Buǵan deıin ol da durys jasalmaǵan eken. Ortalyq quqyq qorǵaý memekemelerimen birge óńirlerdegi arhıvterdegi qupııa qujattardyń naqty sanyn anyqtap jatyrmyz. Іshki ister organdarynyń muraǵattarynda saqtaýda 1920-1950 jyldar aralyǵyndaǵy qupııa muraǵattyq materıaldar bar, olardyń jalpy sany – 172 myń 462. Onyń ishinde aqtaýǵa jatpaıtyn tulǵalardyń qylmystyq isteri – 13 myń 187. Sot organdary aqtap shyqqan azamattarǵa qatysty 122 myń 836 qylmystyq is bar. Resmı málimet osyndaı.
Men komıssııa jumysynda birinshi kezekte mynadaı másele kóterdim. Áli kúnge deıin saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń naqty statıstıkasy joq. Jobalap, jalpylama ǵana aıtylady. Qansha adam repressııaǵa ushyrady deseńiz, 100 myńǵa jýyq deıdi. Naqty san joq. Ondaı bola ma? Men solardyń bárin tizbelep shyǵaraıyq degen usynys aıttym. Ázirge pikirtalas bolyp jatyr. Qazir qoldanystaǵy zańmen aqtaýǵa bolatyndardyń naqty sanyn shyǵaryp alý kerek. Keıin qatary taǵy kóbeıtiledi. Mysaly, «ALJIR» qurbandarynyń bárin tizbelep shyǵardyq qoı. Sol sııaqty repressııa qurbandaryn nege shyǵara almaımyz? Atylǵandardyń da sanyn naqtylaý kerek. 25 myń ba, 30 myń ba?
1928-32 jyldar arasynda 372 kóterilis bolǵan dep júrmiz. Arhıvten qarasaq, 372 kóterilis 1931 jyldyń kúzindegi derek qana eken. Goloşekınniń baıandamasynda solaı jazylǵan. Al 1932 jyly taǵy da kóterilister boldy. Sonda 400-ge naqty jetetin túri bar. Sol 400 kóteriliske 80 myńdaı adam qatysqan deıdi. Onyń da tizimin shyǵarýǵa bolady. 80 myń adamnyń qanshasy atylǵany da bar.
1993 jylǵy zańnan keıbir baptardy alǵyzyp tastasaq degen usynystar bar. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń kategorııalaryn keńeıtemiz, sonda, mysalǵa, «bandıt» atanǵan bozdaqtar, jer aýdarylǵandar qosylady. Qyzyl ásker aýylǵa kirgende beıbit turǵyndardy qyrǵan kezder kóp bolǵan. Sol beıbit qurbandardyń esimin de jaryqqa shyǵarý kerek.
- Qandaı jaǵdaıda naqty bir adamdy aqtaý týraly ótinish qanaǵattandyrylmaýy múmkin?
- Mysaly Túrkistan legıonyna qatysyp, sovet armııasyna qarsy shaıqastarda qatysýy múmkin. Ondaı adamdardy aqtaý boıynsha daý shyqsa, sot qana baǵa bere alady. Sot argýmentterdi qarap, sheshim shyǵarady. Nemese saıası sheshim degen bar. Komıssııada arnaıy saıası aqtaý degen máseleni kún tártibinde tur. Mysaly, Mustafa Shoqaı, Álıhan Bókeıhanovtar zańdyq turǵyda aqtalǵan. Mustafa Shoqaı sottalǵan da joq qoı. Biraq, akademık Mámbet Qoıgeldıev aıtqandaı, Mustafamen sóıleskeni úshin, baılanysta bolǵany úshin qanshama adam japa shekti. Ámire Qashaýbaev, Ǵazymbek sııaqty adamdar kóp.
- Saıası aqtaý degenniń zańdyq aqtaýdan aıyrmashylyǵy ne sonda?
- Bylaı qarasańyz, Mustafa Shoqaıǵa eskertkish qoıyp, fılmder arnap jatyrmyz. Ony aqtaýdyń qajeti de joq sııaqty kórinýi múmkin. Biraq qujat kerek. Saıası aqtaýdyń eń negizgi máni mynada. Bizde ondaılar shyǵady. Erteń bireý «Mustafa Shoqaı nemistiń satqyny» degen sııaqty oı jazyp, til tıgizse, sol úshin ony jaýapqa tartamyz. Prezıdenttiń aqtaý týraly Jarlyǵynda osy talap naqty jazylýy kerek. Kim Mustafa Shoqaıǵa nemese Álıhan Bókeıhanovqa til tıgizedi, tártipke tartý kerek degen sııaqty.
- Bul máseleni komıssııanyń barlyq múshesi qoldap otyr ma?
- Qoldaıdy dep senem. Mysaly bizde Elbasyǵa nemese Prezıdentke til tıgizgeni úshin jaýapkershilik qarastyrylǵan. Sol sııaqty alashordalyqtarǵa til tıgizip, «Asharshylyq bolǵan joq» dep joqqa shyǵarǵandardy jaýapqa tartatyndaı sheshim shyǵarylýy kerek. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyǵymen aqtaýdyń bir ushyǵy osyǵan kelip tireledi. ıAǵnı, aqtap qana qoımaı qorlaýdan qorǵaý kerek.
- Aqtaıtyn kezeń qaı jyldardyń arasyn qamtıdy?
- 1917 jyldan qazirgi kezge deıin dep esepteledi.
- Komıssııanyń jumysyna qarsylyq bildirý sııaqty reaktsııalar bar ma?
- Ondaı reaktsııalar bar. Ókinishke qaraı, «budan basqa másele joq pa» degen áńgimeler týyndap jatyr. Birinshiden, bul qazaqqa kerek. Ekinshiden, bul – Prezıdenttiń tikeleı tapsyrmasy.
- Komıssııa asharshylyqty genotsıd dep qaraý máselesin kóterip otyr ma?
- Ol endi zańgerlerdiń jumysy ǵoı. Ótken aptada ǵana asharshylyqqa qatysty biraz qujattardy jınap shyǵardyq. Senat tóraǵasy Máýlen Áshimbaevtyń qoldaýymen arnaıy top jumys istegen bolatyn. Búkil asharshylyq boıynsha, qalaı bastalǵany, qalaı órbigeni týraly derektiń kóbi qamtyldy. Eshkim kórmegen, Qazaqstanda jarııalanbaǵan qujattar da bar arasynda. 1200-deı qujatty kitap qylyp shyǵardyq, qysqasy. Elektrondy nusqasy da bolady. «Atamura, «Altyn qyran» degen kompanııalar qoldap, demeýshilik jasap otyr.
- Qupııasyzdandyrý jeleýimen, arhıvti aqtarý syltaýymen qandaı da bir qujattardy joǵaltyp jiberý áreketteriniń aldyn qalaı almaqshysyzdar?
- Arhıvte bári baqylaýda ǵoı. Memlekettik qujattar joǵalmaýy kerek. Qupııasyzdandyrý degen kim kóringenge ustatyp jiberý degen sóz emes qoı.
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııa óz jumysyn aıaqtaǵan kezde qandaı ózgeris bolady? Bul qarapaıym qazaqtarǵa ne beredi? Mysaly, mektepterde el tarıhy jańa qyrynan oqytyla bastaı ma? Kez kelgen mýzeıge barsańyz kez kelgen ólketanýshy qaı aýyldan qansha soǵys ardageri shyqqanyn, onyń nesheýi maıdanda ólgenin jatqa aıtady. Al saıası qýǵyn-súrgin qurbany týraly ondaı bilimi joq. Sizderdiń komıssııa osy olqylyqtardyń ornyn toltyrady dep aıta alamyz ba?
- Bizde táýelsizdiktiń qadirin túsinbeýshilik bar. Aspannan túse salǵandaı kóretinder kóp. Bylaı qarasań, shynymen solaı sııaqty kórinýi múmkin. Sovet odaǵy ydyrap ketip, táýelsizdik aspannan túse qalǵandaı. Al táýelsizdik úshin kúres, táýelsizdik jolyndaǵy qurbandar degen uǵymdarǵa áli de naqty anyqtama bergen joqpyz. Táýelsizdik qurbany degen kim? Biz bodan bolyp jatqanda soǵan qarsy turǵan adamnyń bári táýelsizdik jolyndaǵy qurbandar bolyp sanalýy kerek. Táýelsizdikti ańsamasa da, basqynshylyq áreketke qarsy turǵannyń bári táýelsizdik jolyndaǵy qurban bolyp sanalýy tıis. Patsha kezinde, kommýnıstik bılik kezinde qurban bolǵan qazaqtyń bári táýelsizdik jolyndaǵy qurban bolyp eseptelýi kerek.
Tarıhı ádilet ornaýy kerek qoı. Táýelsizdik jolyndaǵy qurbandardy joqtamaı, olardy eske almaı, arýaqtar rýhy eshqashan damyl tappaıdy. Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy degen bekerden-beker aıtyla salǵan sóz emes.
Mundaǵy basty maqsat – ultty biriktirý. 31 mamyrda búkil el bolyp qaıǵyryp, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn joqtap, bir oıǵa berilýi kerek. Birinshi kezekte qazaqtar ózimiz osyny ár otbasy bolyp tereń túsinýimiz kerek. Mysaly, Holokosty aıtaıyqshy. Búkil Izarıl sol kúni aza tutyp, qurbandardy eske alady. Ultty qalaı biriktirýge bolatynyn sodan kórýge bolady.
«Biz úlken qaıǵydan, qasiretten aman qaldyq. Sondyqtan qurbandarǵa alǵys aıtamyz» degen túsinik bolýy kerek. Sol qurbandar aldyndaǵy qaryz ben paryz bizdi biriktire alady. Al qazirgideı birimiz asharshylyq «boldy» dep, birimiz «bolǵan joq» dep, «seniń atań meniń atamdy atqyzǵan» dep júre bersek, ult eshqashan birikpeıdi. Jerine, rýyna, ultyna, tiline, dinine qaramaı, búkil qazaq osy kúni bir túsinikte bolyp, birigýi kerek. Bul – úlken ıdeologııa. Ondaı tájirıbe búkil álemde bar. Búkil Qazaqstan halqy shyn júrekten toılaıtyn ortaq meıramymyz joq ekeni ras qoı. Táýelsizdikti toılamaıtyndar bar, mysaly. Al bizdi biriktiretin ataýly kún osy 31 mamyr bolýy kerek.
- Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge raqmet!