Asharshylyq pen qýǵyn-súrgin ultymyzdyń minezin ózgertip jiberdi - tektanýshy
Qazaqtyń shejire qýyp, tegin taný dástúri qazir psıhologııanyń jeke bir tarmaǵy retinde damyp keledi. Ázirge bizdiń ǵalymdar ony reseılik Dokýchaevtardyń avtorlyq quqyǵy negizinde zerttep júr. Osy tektanýshylardyń saıası-qýǵyn súrgin týraly zertteýlerine úńilseńiz, qorqynyshty sandarǵa tap bolasyz. Naýqaspen tektaný negizinde jumys isteıtin mamandardyń aldyna kelgen adamnyń 80 paıyzy repressııaǵa ushyraǵandardyń, jer aýdarylǵandar men soǵysqa qatysqandardyń urpaǵy bolyp shyqqan. Álbette, HH ǵasyrda atalǵan náýbetterdiń tym bolmasa bireýin basynan ótkermegen áýlet joq shyǵar. Sondyqtan, tektanýshy ǵalym Álııa Saǵymbaevadan alǵan suhbatymyzda jalpy statıstıkadan góri jalqy mysaldarǵa kóbirek toqtalýdy jón kórdik.
- Saıası repressııa men asharshylyqtyń búgingi qazaqstandyqtardyń psıhılogııasyndaǵy saldary týraly ne aıtar edińiz? Zertteý kezinde qandaı negizgi tujyrymdar jasaı aldyńyzdar? Erekshe esińizde qalǵan mysaldar, faktiler bar ma?
- Pandemııa kezinde «Pandemııa órkenıet qateri retinde jáne asharshylyq pen repressııanyń, deportatsııa men kámpeskeleýdiń búgingi urpaqqa alys áleýmettik-psıhılogııalyq saldaryn ózektendirý» degen taqyryppen zertteý júrgizdik. Qazaqstan tarapynan bul zertteýge Sáýle Mýsına degen tektanýshy-konsýltant ekeýimiz atsalystyq. Dokýchaevtardyń 1995 jyldan beri damytyp kele jatqan ilimi boıynsha HH ǵasyrdaǵy náýbetterdiń psıhologııalyq zardaby 3-4 urpaq aýysqansha qylań berip otyrýy múmkin. ıAǵnı, shóberelerinde deıin jetedi degen sóz ǵoı. Pandemııa bastala qalǵan kezde júrgizgen saýalnamamyz sol teorııanyń rastyǵyn dáleldedi. Jalpy Qazaqstan, Túrkııa, Frantsııa, Belgııa, AQSh, Kanada, Ózbekstan, Moldova jáne Reseıde turatyn 593 adamǵa saýalnama júrgizdik.
Nátıjesi mynadaı:
Jaýap berýshilerdiń 41%-y jeke basynyń qaýipsizdigi úshin qorqatynyn aıtqan. Bulaı jaýap bergenderdiń 72%-yń arǵy teginde atalary áýletten erte ketken (atylǵan, soǵysta mert bolǵan, qýǵynǵa alynyp, habarsyz ketken). 52%-y balalary úshin alańdaýshylyq bildirgen. Olardyń 88%-yń áýlet tarıhynda ata-ana men balanyń aıyrylý faktiler bolǵan. 57%-y jaqyndaryn joǵaltam degen úreı paıda bolǵanyn rastady. Olardyń 86%-y buǵan deıin jaqyndaryn joǵaltqan bolyp shyqty. 43%-y ashtyq qaýpinen qorqatynyn moıyndaǵan. Bulardyń 89%-yń ata-babasy asharshylyqty kórgen.
Pandemııa kezinde karantınniń engizilýin saýalnamaǵa qatysýshylardyń 47%-y repressııa bastalǵandaı qabyldaǵan. Mundaı adamdardyń 83%-yń ata-babasy kámpeskege ushyrap, qýǵyn-súrgin kórgen.
- Siz aıtyp otyrǵan Dokýchaevtardyń deregi boıynsha, Reseı men Qazaqstandaǵy onkologııalyq aýrýǵa shaldyqqandardyń 80 paıyzy qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń urpaqtary eken. KSRO quramynda bolǵan elderdiń bári qýǵyn-súrginniń astynda ómir súrgenin eskersek, bul keńistikte ata-babasy qýǵyndalmaǵan adam tabýdyń ózi qıyn shyǵar. Sondyqtan orys ǵalymdarynyń aıtyp júrgeni maǵan onsyz da aıqyn statıstıka sııaqty kórinip otyr. Degenmen, ǵylymı turǵyda repressııa men onkologııanyń baılanysyn qalaı túsindirýge bolady?
- Kámpeske, repressııa, asharshylyq kezinde qanshama adamnyń jazyqsyz ajal qushqanyn bilesizder. Al solardyń tiri qalǵan jaqyndary psıhologııalyq soqqy aldy. Beıbit zamanda jaqyny qaıtys bolǵan adamdy mańaıyndaǵy jurt jubatyp, qaıǵysyna ortaqtasady. Qazaqtyń jetisin, qyrqyn, jyldyǵyn berýi tegin emes. Onyń túbinde psıhologııalyq maǵyna jatyr. Adam jalǵyz qalmaǵanyn sezinedi. Joqtaý deıtin saltymyzdyń fenomeni osynda. Psıhologııalyq soqqynyń salmaǵyn jeńildetýdiń bir joly ǵoı. Al qýǵyn-súrgin zamanda onyń bári adyra qaldy. Psıhologııa tilimen aıtqanda, sol kezeńde adamdardyń psıhologııalyq soqqydan alǵan jarasy «tańýsyz» qaldy. Ol kezde ádildik suraýdy qoıyp, joqtap, jylaýdyń ózi qaýipti edi. Syrtqa shyqpaǵan zar men nala adamnyń túpsanasyna ketedi. 46 hromosoma arqyly, DNQ arqyly adamnyń túpsanasynda paıda bolǵan qorqynysh, úreı, ókpe, renish, nalanyń bári urpaqtaryna tuqymqýalaýshylyq mehanızm arqyly berilip otyrady. Muny batysta «tektegi jaraqattardyń transgeneratsııalyq tasymaly» deıdi. Bizdiń ádistemede «tektegi stsenarıı» deımiz. Qazaqtyń jalpaq tilinde onyń bári tuqymqýalaýshylyqqa jatady. Gen arqyly tasymaldanatyn mundaı jaǵymsyz baǵdarlamalar 3-5 urpaqqa deıin berilip turýy múmkin. Táýelsiz Qazaqstanda, beıbit zamanda ómir súrip jatsaq ta, tótenshe jaǵdaılarda ata-babadan berilgen emotsııalar qylań berip jatatyny sodan.
Ár aýrýdyń psıhıkalyq sebebi qatar júredi. Onkologııanyń adam psıhıkasymen tyǵyz baılanysty ekenin dárigerlerdiń kóbi biledi. Batys muny baıaǵyda zerttep tastaǵan. Lýıza Heı, Lız Býrbo degen myqty psıhoterapevter bar. Ár aýrýdyń túpki sebepterin zertteı kelip, onkologııanyń eń mańyzdy sebebi – ókpe, renish degen qorytyndyǵa kelgen. Mysaly, birtalaı jyl buryn jasy 60-qa kelip qalǵan bir kisige konsýltatsııa berdim. Jaqsy qyzmette júrse de, basshylyqpen sózi jaraspaı, qınalyp júrgen eken. Saldarynan jumystan qýylady. Qyzmetten soń bıznes bastap kórgenimen, seriktesteri aldap ketedi. Maǵan kelgen kezde aınalasyna degen ókpesi qara qazandaı edi. Ómir degen ádiletsizdikterdiń jıyntyǵy degen qorytyndy shyǵaryp qoıypty. Ókinishke qaraı, ol kezde onkologııasy tórtinshi satyǵa ótip ketken edi. Sodan biz teginiń tarıhyn zerttep kórdik. Atasy baqýatty, tekti áýlettiń tutqasy bolǵan eken. Búkil malyn qyzyldardyń ıgiligine berýden bas tartady da, ásker aýylyn túgel qyryp tastaıdy. Al ákesi ol kezde 3-4 jastaǵy bala eken. Onyń kútimine jaýapty qyzmetshi áıel bolǵan. Baı áýletiniń úrim-butaǵyn atýǵa áketip jatqanda kútýshi jalǵyz balany eteginiń astyna jasyryp, aman alyp qalady. Ákesi ómir boıy bir jaǵy orys bıliginen úreılenip, bir jaǵy nazalanyp ótken. Sol syrtqa shyqpaǵan ókpe-renish balaǵa gen arqyly berilgen bolsa kerek. ıAǵnı, atanyń taǵdyry arqyly genge jazylǵan psıhologııalyq jaraqatty balasy sezinbegenimen, nemerege tasymaldap jetkizýi múmkin.
Onkologııaǵa tap bolǵan adamdardy Dokýchaevtardyń ádistemesi boıynsha qabyldaımyn. Onkologııaǵa shaldyǵyp maǵan kelgenderdiń ishinde arǵy teginde ádiletsizdik kórmegen adam joq.
- Osy kúnge deıingi zertteýlerińizden shyǵarǵan qorytyndylar, derekter Qazaqstannyń ǵylymı aınalymyna endi me? Enbese oǵan ne kedergi?
- Qazaqstanda qýǵyn-súrgin qurbandarynyń urpaqtary sezinip júrgen psıhologııalyq salmaqtyń zardaby ǵylymı aınalymǵa endi dep aıtý qıyn. «Dokýchaevtardyń tektaný tásili» dep atap júrmiz. Reseıde «Búkilreseılik kásibı psıhıkalyq-terapevtik lıga» dep atalatyn uıym bar. 2018 jyly osy qaýymdastyq Dokýchaevtarmen birlesip jasaǵan bizdiń tásildi psıhologııanyń bir baǵyty dep tanydy. Qazaqstanda Dokýchaevtardyń avtorlyq quqyǵy negizinde ǵana jumys istep júrmiz. Ádilet mnıstrliginde tirkelgen. Joǵary oqý oryndarynda, psıhologııa páninde jeke bir baǵyt retinde ázirge oqytylyp jatqan joq. Tektanýdyń bul baǵyty 1995 jyldan bastap damyp keledi. Al ǵylymnyń teorııasy paıda bolyp, onyń ómirde qoldanysqa enýi, resmı moıyndalýy óte uzaq júredi. Sondyqtan búkil damý kezeńin bastan ótkerip shyǵýymyz qajet. Jalpy tektaný Qazaqstanda ǵylymı pánder tizbesine enbegen.
- Elimizde saıası-qýǵyn súrginniń áseri tımegen áýlet joq. Sol zulmattardyń bastalǵanyna 100 jyldan asqanymen, áserin áli umytqymyz kelmeıtin sııaqty. Keshegi qýǵyn-súrgin kórgender men sony uıymdastyrýǵa atsalysqandardyń urpaqtarynyń psıhologııalyq portretin jasap berińizshi. Qazaqstandyqtardy qýǵyn-súrgin qurbandary men qýǵyndaýshylardyń urpaqtary dep eki lagerge bólip qaraýǵa bola ma? Shartty túrde osyndaı eki lager bar dep eseptesek, ekeýiniń ymyraǵa kelýi úshin ne isteý kerek?
- Dokýchaevterdiń teorııasy boıynsha saıası qýǵyn-súrgin qurbandary men soǵysqa qatysqandardyń urpaqtaryna mynadaı aýyr minez-qulyqtar kóbirek tán bolyp keledi. Birinshi minezdi óz tilimizge ıkemdep, «úzý úlgisi» dep atap júrmiz. Bastaǵan isti aıaǵyna jetkizbeý, sonyń saldarynan túpkilikti nátıjege jete almaý. Ony adam óz boıynan izdeýi múmkin. Kezinde atasynyń óz kúshimen qurǵan ómir súrý daǵdysyn, mańdaı terimen jıǵan dáýletin saıasattyń jeli orta joldan úzip, baıansyz etip jibergen bolýy múmkin. Onyń soqqysy qatty bolǵany sonsha, urpaqtary da belgili bir mejeden asa almaı ne jumysyn, ne mekenin, ne kásibin aýystyrýǵa beıim turady. Ekinshi bir minez qýǵynǵa ushyrap, sol kúıi habarsyz ketken adamdardyń urpaqtarynda kezdesedi. Ony biz «ketý úlgisi» deımiz. Semıasyn jón-josyqsyz tastap ketý, bastaǵan kásibin aıaqsyz qaldyrý, ishimdikke salyný, nashaqorlyq, úıden ketpese de, jumysbastylyqtyń qursaýynan shyǵa almaý, jastaı aýrýǵa shaldyǵý. Osynyń bárine «ketý úlgisi» sebepker bolýy yqtımal. Úshinshisi – «joǵaltý úlgisi». Januıasy, kásibi, qyzmettegi repýtatsııasy qoldan sýsyp bara jatsa, sońyna deıin kúrespeý, ońaı kóndigý, negizsiz sharasyzdyq. Tórtinshisi – «ádiletsizdikke ashyný». Aınalasynan ádiletsizdik izdep júrý. Problemanyń bárin soǵan tireý. Besinshisi – bılikke degen senimsizdik.
Eki lagerge bóliný máselesine kelsek, alasapyran zamanda ata-babalarymyzdyń árqaısysy sanasy men shamasynyń jetkeninshe sheshim qabyldady dep oılaımyn. Bir bóligi jańa bıliktiń betalysynan jerinip, shetke qonys aýdardy. Bireýler qasqaıyp qarsy turyp, qurban boldy. Taǵy bir bóligi jańa bılikke qyzmet etip ketti. Kóp jaǵdaıda ondaı qadamǵa týǵan-týysyn, áýletin, rýyn saqtap qalý úshin bardy dep oılaımyn. Sondyqtan ol kezdegi adamdardyń sol kezdegi sheshimi úshin eshkimdi kinálaýǵa qaqymyz joq.
- Degenmen, ekige bóliný bar ma? Bar bolsa, onyń qateri qandaı?
- Suraqty durys qoıyp otyrsyz, eki lagerge ishteı bólinýdiń belgisi qoǵamda áli baıqalady. Ásirese «Feısbýkte» ony birden ańǵarýǵa bolady. Shyndyq izdep, oppozıtsııalyq kóńil-kúıge beıim turatyndardyń ata-babasy kezinde ádiletsizdikke kóp ushyraǵanyn jazǵan kommentarıinen-aq túsinip otyramyn.
Alysqa barmaı-aq, qańtar oqıǵasyn qaraıyqshy. Aınaldyrǵan 5-6 kúnniń ishinde ótken ǵasyrda atalarymyz ótkergen qıyndyqtyń bárin yqsham stsenarımen qaıtalap shyqqandaı boldyq. Tóńkeristiń de, repressııanyń da, soǵystyń da nyshandary kóz aldymyzda júrip jatty. «Tektegi stsenarıı» deıtinimiz osy. Sodan beri 4-5 aı ótse de qańtar oqıǵasy týraly árkimniń óz shyndyǵy bar. Óıtkeni shetin jaǵdaıda árqaısymyz belgili bir ustanymda qalyp, sheshim qabyldadyq. Sol qabyldaǵan sheshimimizge ótken ǵasyrdyń qıyn kezeńderinde babalarymyzdyń qandaı áreket jasaǵany tikeleı áser etken bolýy múmkin. Ýkraına men Reseıdiń arasyndaǵy jaǵdaı bizdiń qoǵamdy taǵy bólip tastady. Erli-zaıyptylardyń biri Reseıdi, biri Ýkraınany jaqtap, qyrqysyp jatqan otbasylardy da bilemin.
Til máselesinde de bólinip aldyq. Meniń oıymsha, kez kelgen qarsylasýdyń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy. Árıne, ádilet úshin kúresetin adamdardy jaqsy túsinemin. Degenmen bir-birimizben tezirek dıalogqa kelýimiz kerek. Ol bıliktiń nemese jurtqa aqyl aıtqyshtardyń taqaýyrymen emes, ishki túsinikpen iske asatyn sharýa. Áıtpese mundaı alaýyzdyqty kez kelgen teris pıǵylǵa paıdalanyp ketýge bolady. Dıalog bolǵanda bir-birimizdi jazǵyrmaı, bir ústeldiń basynda sóılesýimiz kerek. Keıde «Feısbýktegi» jazbalardy oqysańyz, tóbe shashyńyz tik turady. Jaqynda Oraldan keldim. Semınar bitkennen keıin 5-6 adam dastarhanda bas qostyq. Aramyzda jasy 40-tan asqan jalǵyz er adam otyrdy. Óńkeı qazaqtar, qazaqsha sóılesip otyrǵanbyz. Álgi er adam únsiz otyrdy. Іshimizdegi jasy úlken Sánııa deıtin belsendi apaı álgini sózge tartty. «Qazaqsha túsinem, biraq sóıleı almaımyn» dedi. Ákesi de, sheshesi de qazaqsha tárbıelegen eken. Biraq týǵan aýylynda orystyń sany basym bolypty. Bir synyptaǵy 34 balanyń tórteýi ǵana qazaq bolǵan. Keıin zaman túzelgen soń qazaq tilin qaıta úırenbekshi bolyp qansha talpynsa da, qazir jattaǵan sózdi qazir umytyp qala bergen. Sóıtsek, 4 synypta orys tilinen sabaq bergen orys muǵalim taqtaǵa shyǵaryp alyp, «Meniń ana tilim – orys tili» dep qaıtalatady eken. Balanyń sanasyna kúshpen sińirilgen sol kod qazir búkil talpynysyn buǵattap, kedergi keltirip júr. Psıhılogııalyq soqqynyń túpsanaǵa ketip qalýy osyndaı saldarymen jaman. 30 jylda ana tilin úırene almaýdy enjarlyq, ezdik, quldyq sana dep jazǵyrýshylar kóp qoı. Maǵan kelgen orys tildi qazaqtardyń báriniń túpsanasynda psıhologııalyq soqqy jatyr. Sebebi ata-babalary qazaq tili úshin qýdalanǵan. Qazaq bolǵanymyz úshin ǵana bizdi qyryp-joıǵan.
Bılerdiń eki eldiń arasyndaǵy daýdy bir aýyz sózben sheshkenin ańyz etip jıi aıtamyz. Sol danyshpandyqty óz birligimizdi nyǵaıtýǵa jumsaýymyz kerek. Til máselesi óz ishimizde de asqan bitimgerlikpen rettelse ǵana, túbi baıandy bolady. Kezinde orys tilin bilmegeni úshin psıhologııalyq soqqy jegender men solardyń urpaqtaryna endi ózimiz «qazaq tilin bilmeısiń» dep psıhologııalyq soqqy jaýdyrý danalyqqa jatpaıdy. Sanymyz 10 mıllıonnyń ar jaq-ber jaǵynda ǵana. At tóbelindeı bolyp, qyryq pyshaq bolyp júrsek, qalǵandarǵa ońaı jem bolamyz.
- Al qazaq tiliniń ómirge tolyqtaı enýine sanaly túrde qarsy turatyndar týraly ne aıtasyz?
- Birneshe jyl buryn orys tildi qazaq stýdent keldi. «Qanym qazaq ekenin bilem, elden eshqaıda ketkim kelmeıdi. Biraq aýyl qazaqtarymen basym bir qazanda pispeıtin sııaqty. Stýdent bolǵaly aýyldan kelgen zamandastarymdy jaqtyrmaıtynymdy baıqap júrmin. Olardyń búkil áreketi túrpideı tıip turady. Bul durys emes ekenin ishteı túsinsem de, kóńilim ılikpeı qoıdy», - dep kómek surap keldi. Sóıtip álgi balanyń tegin zerttedik. Arǵy atasy kámpeskege deıin óte dáýletti adam bolǵan eken. Joq-jitikke qaraılap júretindikten óte abyroıly bolypty. 1937-38 jyldary aýyldastarynyń biri domalaq aryz jazyp, aqyry atý jazasyna kesiledi. Osy derekti tapqanda ana stýdent moınynan júk túskendeı, búkil jekkórinishtiń túıinin sheshkendeı bolyp, jeńildep qaldy. Osyndaı soqqylardyń báriniń tarqaýyna ne kóp ýaqyt qajet, ne árbirin jiti zerttep, sebebin taýyp otyrý kerek.
- Lıýstratsııa nemis halqyna ne berdi? Bizdiń qoǵamda oǵan suranys bar ma?
- Eki dúnıejúzilik soǵys ta Germanııadan bastalǵany tarıhtan belgili. Germanııa, Frantsııa, Belgııa sııaqty Batys Eýropanyń damyǵan memleketterinde lıýstratsııalyq sharalar ǵylymnyń nuqsaýymen júrgizilgen. Germanııada ǵylym sol kezdiń ózinde jaqsy damyǵan bolatyn. Máskeýde Germanııanyń psıhologııa mamandarymen biraz sóılesip, pikir almastym. Menimen sóıleskenderdiń bári adamzat aldyndaǵy atalarynyń áreketi úshin kinálaryn sezinetinderin aıtady. Germanııada lıýstratsııa óte durys baǵytta ótti. Barynsha ádiletti uıymdastyryldy. Onyń ishinde saıasatkerler, áleýmettanýshylar, psıhologtar, psıhoterapevter ádistemesin ázirleýge atsalysty. Sondyqtan shash al dese, bas alatyndaı artyq ketý bolǵan joq. 2000 jyldyń 12 naýryzynda sol kezdegi kantsler Gelmýt Kol evreı halqynyń aldynda ókinishin bildirdi. Halyqqa shyndyqty jetkizý tásilderin usynýda nemis psıhologtary kóp sharýa tyndyrdy. Bizde ondaı bola ma, bolmaı ma, úlken suraq...
Túrli salanyń ǵalymdarynyń basyn qosýdy aıtpaǵannyń ózinde bizde bul másele boıynsha psıhılogtardyń óziniń bastary qosylmaıdy. Eger bári ǵylymı deńgeıde, saıasattyń emes, ǵylymnyń nusqaýymen uıymdastyrylsa, lıýstratsııa qoǵamda ymyranyń ornyǵýyna septigin tıgize alady. Bizdiń qoǵamda lıýstratsııaǵa suranys joq dep oılaımyn. Basshylardyń psıhologııasy bir basqa, halyqtyń pıshologııasy eki basqa. Sondyqtan ázirshe suranys joq sııaqty.
- Kóne túrkiniń Ergeneqon deıtin ańyzy bar. Ońtústikten tıgen jaýdan oısyraı jeńilgen bir ulys el adam aıaǵy, mal tuıaǵy jetpeıtin dara shatqaldy baryp panalaıdy. El kósemderi keıingilerge sol qyrǵyndy kórgen sońǵy adam kóz jumǵansha etekke túspeńder dep ósıet qaldyrady. Musa paıǵambardyń jurtyn 40 jyl ıen dalada ertip júrgeni týraly ańyz da osyǵan uqsaıdy. Burynǵylar ótkenniń saldarynan osylaı qutylyp otyrǵan. Qazirgi zamanda munyń emi qandaı?
- Maǵan salsa, emi – ǵylym. Ózimdi bul baǵytta em jasap júrgen adammyn dep sanaımyn. Al memlekettik masshtabta alsaq, ulttyq ıdeologııa kerek. Basshyǵa, bılikke, Úkimetke kóp nárse baılanysty. Zıra Naýryzbaevanyń joqtaý ǵurpy týraly keremet maqalasy bar. Ujymdyq jaraqat degen bar. Onyń bir emi – joqtaý. «Qarataýdyń basynan kósh keledi» degen joqtaý án qazaq tarıhyndaǵy orys otarshylaryna deıingi eń bir qasiretti kezeńnen estelik bolyp qalǵan. Biz HH ǵasyrdaǵy azaptarymyzdy dál solaı joqtaı almadyq. ıAǵnı, onyń zardabyn arada júz jyl ótse de tistenip eske alatynymyz sodan. Al onyń ózimiz bilmeıtin psıhılogııalyq zardaby qanshama?! Kúndelikti ómirimizde sonyń belgisin ózimiz bilmesten kórsetip júrgen bolýymyz múmkin. Joqtaýdyń ujymdyq praktıkasyn aýyldaǵy ólim-jitimnen kóretin edik. Etnograftar, tarıhshylar, psıhologtar, antropologtar, saıasattanýshylar bastaryn qosyp, ujymdyq joqtaýdyń ǵylymı negizi bar jobasyn jasaý kerek shyǵar. 31 mamyr sol ujymdyq joqtaýdyń kúnine aınalý kerek sııaqty. Asharshylyq týraly shyndyqtar tam-tumdap aıtylyp kele jatyr. Ol da emniń bir joly deýge bolady.
- Bizdiń ádebıet ótkenniń «shyndyǵyn» jyrlaýǵa áýes. Shyndyq qaýip seıilgen soń aıtylýy kerek degen psıhologııa bar sııaqty. Qalaı oılaısyz?
- Jazýshy bola ma, aqyn bola ma, qaıratker bola ma, ol eń áýeli - adam. Al ár adamnyń teginiń tarıhy bar. Jazýshy degen teginde daryn bar adam ǵoı. Bul jerde onyń maman retindegi mıssııasyna júk arta berýdiń paıdasy joq. Jazýshylardyń kóbiniń ata-babasy ásirese HH ǵasyrda qýdalaý kórgen. Atylǵan, sottalǵan. Al shyndyqty jazý úshin eshteńeden qoryqpaıtyn, saý rýh kerek. Qazaǵymyzdyń rýhy keremet álsirep ketken. Halyqta joq rýh jazýshyda qaıdan bolsyn?! Sondyqtan shyndyq jazýǵa daıyn zııalylar sırek kezdesip otyr.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!