ÁSET NAIMANBAIULY

t Naımanbaıuly (1867-1922) - qazaqtyń sýyrypsalma aqyny, ánshi-kompozıtory. Qarqaraly ýeziniń Temirshi bolysynyń 8-shi aýylynda, qazirgi Qaraǵandy oblysy Aqtoǵaı aýdanynda dúnıege kelgen.

Әsettiң әke-sheshesi kedeı, sharýa adamdar bolғan. Ol Zeınolla ımamnyң medresesinde oқyp, arabsha jetik bilgen. Ata-anasynan erte jetim қalyp, joқshylyқtyң zardabyn tartқan. Aıtysқa tүsken kezinde aқyndar sony tilge tıek etken. Alaıda naғyz baılyқ өner men bilimde dep anyғan Әset Naımanbaıұly eshkimge қara sөzden des bermegen. Onyң dүnıetanymy, oı tereңdigi әsirese aıtys janrynda keңirek tanylғan.

Әset 14-15 jasynda saýyқ keshterde, jıyn - toılarda halyқtyң sұraýymen kөңil kөterý retinde әn aıtyp өleң shyғarғan. Әset әnshi - aқyn өz janynan өleң shyғaryp aıtýymen қatar, өz өleңderine әn de shyғara bilgen aқyn. Әset shyғarғan әnder, onyң өleңderi tәrizdi halyққa keң tarap, halyқ jүreginen jyly oryn taýyp, el arasynda kөptep saқtalғan. Mysaly, әıgili aқyn-қyz Yrysjanmen aıtysқanda Әset on segizde ғana eken, soғan қaramastan қyzdyң aıtқan nebir қıyn jұmbaқtaryn қınalmaı, қolma-қol sheship beredi. Bұdan aқynnyң bilimdi, zerdeli ekendigi aıқyn aңғarylady. Sөıtip, Әset pen Yrysjannyң aıtysy-kөrkemdigi, sөz қoldaný sheberligi jөninen Birjan men Sara aıtysynan keıingi ozyқ týyndy bolyp tabylady.

 Әset Naımanbaıұly - negizinen aıtys aқyny. Ol Yrysjannan basқa Әrip, Baқtybaı, Kәribaı, Қalı, Sәmet aқyndarymen jәne Mәlıke қyzben aıtysқan. Әsettiң «Salıha-Sәmen», «Aғash at», «Perızat», «Үsh jetim қyz», «Nұrғyman-Naғym», «Mәlik-Daraı», «Jәmsap», «Keshýbaı» atty қıssa dastandary bar.

Ol A.S.Pýshkınnyң «Evgenıı Onegın» romanyn erkin aýdaryp, ony өzi қıssa etip jyrlaғan. Әset mұralarynyң ishinde halyққa keңirek taraғany onyң әnderi. Ol Birjan sal, Aқan seriden dәýirlegen Arқa әniniң dәstүrin jalғastyryp, Semeı, Tarbaғataı, Altaıғa deıin jetkizip, damyta tүsti. Jas kezindegi әnderinde («Kishi Ardaқ», «Үlken Ardaқ», «Қarakөz», «Maқpal») psıhologııalyқ tereңdikpen adamnyң jan dүnıesin қozғaıtyn nәzik lırıkaly Aқan әnderiniң әseri baıқalady. Bұl onyң қalyptasý, өzine tәn tarmaқtarynyң mýzykalyқ-sıntaksıstik erekshelikteri Әset әnderine de tәn. «Іnjý-Marjan» әni (keıde «Әsettiң әni»dep te atalady) өz stılin aıқyndaı tүsken týyndy. Sondaı-aқ «Yrғaқty», «Aққarager», «Қarakөz», «Maıda қoңyr», «Jalғan-aı», «Syrmaқ үıker», taғy basқa әnderiniң avtory. 1916 jyly ұlt-azattyқ kөterilis kezinde jazalaýshy otrıadttardan dүrlige қashқan elmen birge Әset Қytaıғa өtip ketedi. Oktıabr revolıýtsııasy jөnindegi habardy ol қýana қarsy alady, jat jerde jүrip Otanyn aңsaғan. Әset Naımanbaıұly 1923 jyly Құlja қalasynda қaıtys bolady.

1910 jyly Қ. Halıdı Әset Naımanbaıұlynan birneshe salt өleңderin jazyp alyp, jarııalaғan. Keңes dәýirinde Әset Naımanbaıұlynyң өleңin alғash S.Seıfýllın (1925) bastyrғan. 1936 jyly B.Ysқaқovtyң aқynnyң өmiri men shyғarmashylyғy týraly arnaıy maқalasy tұңғysh ret jarııalanyp, Әset Naımanbaıұlynyң shyғarmalarynyң tұңғysh jınaғy 1968 jyly B.Adambaevtyң құrastyrýymen basyldy. Bұl jınaққa aқynnyң 34 өleңi (әnin қosa), 4 aıtys-қaғysy, 4 dastan-қıssasy jarııalansa, 1988 jyly Nұrjekeevtiң құrastyrғan «Әset» atty jınaғyna 29 әn mәtini, 71 өleңi, 10 aıtys-қaғysy, 8 қıssa-dastany engizilgen.

  

Derek kөzi:

Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy 1 tom