Asaı Rámishuly: Isi qazaq úshin baǵa jetpes qundylyq
* * *
Aspandaǵy Kún adamzat balasyna, kúlli tirshilik ıelerine qanshalyqty qajetti bolsa, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy, meıli shetelderdegi bolsa da ıisi qazaq balasy úshin osy eldiń memlekettik Táýelsizdigi eń basty, baǵa jetpes qundylyq. Táýelsizdik aspannan kezdeısoq túse qalǵan tegin olja emes, ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy Qudaıdan jalbaryna tilep myń ólip, myń tirilip júrip aýyr azappen, qanmen, termen tapqan qazynamyz, kózdiń qarashyǵyndaı aıalap saqtaýǵa tıis asylymyz.
Sheteldegi (Mońǵolııadaǵy) qazaqtardyń qaıdan kelip munda qalyp qoıǵanyn qarapaıym mońǵol adamdary buryn tolyq bile bermeıtin. Bildim degende Qytaıdaǵy qazaqtardyń bóligi, kóne túrkilerden qalǵan bir jurnaq, ıa bolmasa kazak-orystyń bir bóligi shyǵar dep paıymdaıtyn. Biraq salt-dástúri, kóshpendi mal sharýashylyqty kásibi, tili ózderine jaqyn bolǵandyqtan jatsynbaıtyn. Deıturǵanmen keıbir zııalylary Qazaqstandaǵy qazaq halqynyń bóligi ekendigimizdi bile kele «Bizdiń Mońǵol eli jan sany qanshama shaǵyn bolsa da Manj-qytaıdyń eki ǵasyr otarlaǵan buǵaýynyń tas-talqanyn shyǵaryp, 1911 jyly táýelsizdigin jeńip alǵan, Birikken Ulttar uıymynyń tolyq quqyly múshesi derbes memleketpiz. Qanshama jyldar boıy orystyń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrip, solardyń jyrtysyn jyrtyp qul bolyp kele jatqan netken jigersiz, júreksiz halyqsyńdar» degen syńaı tanytyp namysymyzǵa tıetin. Qaıtarar jaýap joq, qorlanatynbyz. Oılanatynbyz.
Qazaqqa syn joq, rasynda jigeri muqalǵan halyq edik: qyrmandaı qyrǵan jońǵar shapqynshylyǵy, manj basqynshylyǵy, aq orystyń otary, onyń izin jalǵastyrǵan keńestik qyzyldyń qatal tártibine qarsy kúresken jaýjúrek babalar joıylyp, «Odaq», «Internatsıonalızm» deıtinderdiń jeleýimen qýǵyn-súrginge ushyraǵan, estııar erleri soǵysta qyrylyp, uıada jetim qalǵan sary aýyz, aqúrpek balapandardaı rýhtan aıyrylǵan, meken jerin kirmeler basyp alyp, ózge ulttardyń múddesin aıaq asty etip, «dúnıeniń kilti» atanǵan bir ǵana orys tiline baǵyndyryp, onyń «sotsıalıstik, sovettik ómir saltyn» kúshpen tańyp baǵyndyrǵan halyqtyń jigeri muqalmaı da qaıda baryp kún kóredi.
«Keńes odaǵy, kompartııa qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn kommýnızm deıtin qoǵamǵa bastap bara jatyr, búginde onyń kemeldengen sotsıalızm deıtin aqyrǵy bıik kezeńine jetip te qoıdy emes pe?! Endi bir qadam attasa bitti, baılyqqa belsheden batyp jatady eken. Bálkı sol odaqtyń izin qýa, onyń kómegimen tarıhta qyzyl tóńkeristi ekinshi ret jasaǵan Mońǵolııa da keshikpeı sol qoǵamǵa jetip qalar, kósegemiz kógerer» degen túsinikte boldyq. Paı shirkin, lenındik ıdeıanyń astynda, uly odaqtyń quramynda bolyp aspa-tók dúnıege kenelip otyrǵan Qazaq SSR-indegi qazaqtarda ne arman bar, olar úshin odaq deıtin otannan, orys deıtin tilden ózgeniń qajeti de bolmas dep paıymdaıtynbyz.
Sol kezdegi barshamyzǵa ortaq ıdeologııa da solaı boldy, Keńes odaǵyna, Qazaqstanǵa baryp oqyp, saıahattap, ókil retinde saparlap kelgen birer-jarym adamdarymyz kóleńkeli jaǵyn lám dep tis jaryp aıta almaıdy, kil kópirte maqtap keledi. Dúnıejúziniń basqa elderine barýǵa múmkindigi shekteýli, «kókjıekten ary el joq» dep biletin, az merzimde syı-qurmetke bólenip qaıtatyn olardyń solaı aıtyp nasıhattamasyna da laj joq edi. «Sotsıalıstik Qazaqstan» qatarly gazet, jurnaldar 1960 jyldardan bastap bizge kóp kele bastady. Olardan da «qaryshty qadam», «alyp adymnan» basqa bóten sóz tappaımyz, kommýnıstik ıdeıaǵa adal kúreskerlerdiń som beınelerin kóremiz.
Degenmen keıbir kórkem týyndylar «kommýnızm eliniń» shyn syr-sypaty ántek bizdiń oılaǵanymyzdaı emes ekendiginen syr bere bastady. Aıtalyq, Oralhan Bókeıdiń «Qasqyr ulyǵan tún» áńgimesi kommýnızm eli Keńes odaǵynda qala men aýyl tirligi birdeı bola qoımaǵanyn, adamǵa degen qamqorlyq máselesi aıdalada qalǵanyn áshkere etse, Shyńǵys Aıtmatovtyń «Borandy beket» romany qazaq óziniń jerinde óz adamynyń múrdesin óz ata-babalarynyń zıratyna qosyp jerleı almaıtyn kúıge jetkenin kórsetip berdi.
Olardan da keremeti, 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasyn Keńes Odaǵy buzaqylardyń, jýlıkterdiń áreketi dep jarııalap edi, alaıda máseleniń sebebi júlıkterden emes, qansorǵysh súlikterdiń áreketinen bolǵanyn ómir ózi dáleldep berdi. Qalaı bolǵanmen de sol oqıǵa sotsıalıstik lagerdiń záresin ushyrýmen tynbaı shańyraǵyn shaıqaltty. Birshama elderdiń baspasóz, aqparat quraldary «Almaty buzyqtary» týraly jarııalap, jarnamalap jatqanda, bekerde dúnıeniń dúbirinen bir de birin qaldyrmaı habarlap otyratyn Mońǵolııanyń partııasy men úkimetiniń ortalyq organy «Únen» (Shyn) gazeti únsiz qalyp baısaldylyq tanytqanyna bizder razy boldyq, qazaqty «buzyq» atandyrmaǵanyna, razy bolyp qana qoımaı «Qazaqstanda ulttyq rýhy, namysy bar adamdar, boıynda ata-babalardyń qany qaınaǵan qaharman urpaq bar ekenine qýandyq. Joq, ondaǵy qandastarymyz ultsyzdanyp azbapty, atalar armany, bizdiń úmitimiz úzilmepti, olar egemendi el bolǵysy keledi eken, jetedi muratyna!» degen uǵymmen bizder de rýhtana bastadyq.
Jerles mońǵol kórshilerimiz de qýana quptady. Shyn máninde ol buzaqylyq, tártipsizdik emes, ádilet jolyndaǵy, ulttyq táýelsizdik jolyndaǵy batyl qadam, han Kene kúresiniń jalǵasy, jalyndy jańa kúrestiń bastamasy eken, dúnıe dúr silkindi. Іshteı tynýmen kelgen ulttyq rýhy bıik, aqyl-parasatty, janpıda tulǵalardy kórnekti de aıbyndy saıası kúresker retinde tarıh tolqyny sahnaǵa shyǵaryp keldi. Olardy kúlli qazaqtar, qazaqstandyqtar qoltyǵynan kóterip, qoldap qorshady, qoldasa qulshyndy. Solardyń arqasynda Qazaqstan Respýblıkasy – Qazaq eli basqa memlekettermen terezesi teń azat, táýelsiz memleket bolyp dúnıege qaıta keldi. Olar Qazaqstandy meılinshe qysqa merzimde óskeleń órkenıetke jetkizdi.
Bizdiń qazaqta «taý taýǵa qosylmaıdy, el elge qosylady» degen danalyq aıta saldy sóz retinde ǵana qoldanylyp kelgen edi. 1940 jyldarǵa deıin Shyńjańnan, Shyńjań arqyly Qazaqstannan adamdar birtindep, keıde aýylymen Mońǵolııaǵa kelip qonystanǵan. Al Mońǵolııa qazaqtary osy elge 1800 jyldarda top-tobymen kelip birjolata qonystanǵannan keıin Shyńjańǵa úrkin-qorqynmen birneshe dúrkin údere kóshkenimen qaıta kelip qonystanǵandyqtan Mońǵolııa úkimeti mundaǵy qazaqtar Qazaqstanǵa bara almaıdy, shekara berik degenge bekem senip, Shyńjańǵa ótýi yqtımal dep saqsynýmen kelgen. Mundaǵy qazaqtar da Qazaqstanǵa kóshý túgil baryp qaıtýdyń ózin ertegige balap, «elge qosylýdan» úmitin úzgen.
Mońǵolııa qazaqtarynyń biregeı tulǵalarynyń biri, Baıan-Ólgııde aıpartkomnyń birinshi hatshysy bolǵan professor Qurmetbek Baıtazaulynyń oıyna da qazaqtyń Qazaqstanǵa baryp túbeseli qonystaný máselesi enbegen bolýy kerek. Biraq osy aımaqtyń eń kókeıtesti máselesine aınalǵan jumyssyzdyq ol kisiniń arqasyna aıazdaı batqany anyq. Sondyqtan osy máseleni sheshýdiń eń tıimdi joly shetelge, sonyń ishinde Qazaqstanǵa eńbek shartymen jumyssyzdardy shyǵarý máselesin 1980 jyldardyń sońǵy jartysynan bastap tuńǵysh ret oılap taýyp bastama kóterip, Mońǵolııa úkimetine, Ortalyq komıtetke, Eńbek mınıstrligine dúrkin-dúrkin pikir usynyp, N.Á.Nazarbaevqa eki dúrkin hat joldaı kele ókilder jiberip basqa arnamen de jalǵasý arqyly aqyr sońynda aımaq qyzmetkeri Barbol Qyzyluly men Akras Kádenulyn jumsap 1991 jyly naýryz aıynda Ólgıı-Ulan-Batyr-Naýshk-Novosıbırsk-Barnaýl arqyly jumyssyz júrgen eńbek kúshi 100 azamatty Semeıdiń et kombınatyna jetkizgendigi uly kóshtiń bastalýyndaǵy dúrmektiń biri bolǵan eken.
Aıtsa aıtqandaı, Qazaqstan táýelsizdikke ıe bolyp, Elbasynyń «Aǵaıynǵa aq tilek» haty álemdi sharlap, irgeli elge, tarıhı otanǵa shaqyrǵandyǵy arqyly el-elge qosylý ańyz emes, aqıqatqa aınaldy. Batys jaqtan Ólgııge damylsyz ushaqtar, avtokólikter dúrkin-dúrkin kelip jatty. Qazaqtar dúrligip derlik túp qoparyla kóshti. Ultym dep soqqan júrekter boldy, aqtyly qoı, alaly jylqy, qora-qopsy, baspanalaryn, táj ben taǵyn tastaı kóshti. «Jumys ornyn taýyp turmysymyzdy ońaltaıyq, balamyzdy aqy-tólemsiz tegin oqytaıyq» degender kóbirek ketti. Olardy erý eldegi qandastarymyz qushaq jaıyp qýana qarsy alyp razy etip jatty. Tirshilik qamymen úlgermegenderi «aǵaıynnan bólip bizdi tastap ketpes, kólik keler» dep asyqpaı aqyryn kútti. «Kommýnızm eline baryp tegin baılyqqa kúp ete túsemiz» dep barǵandar da boldy, olar kvota-járdemdi alǵan soń meselesi qaıtyp keri kóship ketip te jatty. Birte birte biraz ýaqyt ótken soń ol jaqta da ekonomıkalyq tapshylyq paıda boldy, kóshi-qon barysynda barýshylardy sarsańǵa salatyn kerenaýlyq, jemqorlyq ta qosarlandy, t.b. sebep-saldarmen kósh baıaýlady.
Mońǵol memleketi, halqy ózge qaısybir elde turyp ógeılik kórgen qandastarymyzdaı emes, taǵdyrdyń aşy, táttisin mońǵol halqymen birdeı kórgen qazaq qaýymynyń kóshkenine olar sener-senbesin bilmeı naraýlap, kózderine jas alǵandary da boldy. Memleket dáýletimen 10-20 jyl oqyǵan asa mańyzdy mamandyq ıeleriniń ketýine de tosqaýyl jasamady. Buǵan 1993 jyly Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń Mońǵolııaǵa saparlap barǵanda Prezıdent P.Ochırbatpen kezdesýi sheshýshi yqpal etti. Kóshken el keden salyǵyn tólemeı, jekelik múlikterin tıep, qora-qora maldaryn da aıdap ketip jatty. Jersinbeı, týǵan jerge qaıta oralǵandardy Mońǵolııanyń azamattyǵyna qaıta qabyldap, qamqorlyq járdemin de aıamaı berdi. Esesine qazaq jeri, qazaq memleketinde qazaq balasynyń oısyrap ketken paıyzy artty, ulttyq rýhanııatty jańǵyrtýǵa da olar eleýli úles qosty
«Eli qonys aýǵanda erkekte es qala ma, kisiden saýyn saýǵanda áıelde es qala ma» degendeı birneshe ǵasyr boıy barys-kelis tıylyp, jat bolyp ketýge shaq qalǵan qandastaryna saǵyna qaýyshsa da baıyrǵy otanyna oralǵandar azamattyqqa qabyldanýdan, ata qonystan aıaqtaı jer alýdan tartyp ornyǵyp qonys tepkenshe biraz aýyrtpalyq arqalaǵanymen memlekettiń qamqorlyǵy, otyryqty aǵaıyndardyń janashyr baýyrmaldyǵy arqasynda úırenisip, eńselerin kóterip keledi. Jaıly baspanalarǵa ornalasty, eńbekke qamtyldy, balalaryn oqytty, baıyrǵy turǵyndarǵa aınaldy. Kóship barǵan alpys myńnan astam jan sany 120 myńnan asyp ketti. Ásirse bir tuıyqta bútin jarty ǵasyr ómir jasaǵan azǵana qazaq qaýymynyń zárý máselesiniń birine aınalǵan qan jaqyndasýshylyqtan qutylýdyń ońtaıly jolyn tapty. Sondaı-aq «Bizdiń qazaqtyń mońǵoldan shyqpaqtyǵy bizge uıat emes, biraq bizdiń bilimsiz, ǵylymsyz qalmaqtyǵymyz uıat» dep uly babamyz Abaı aıtqandaı ol qandastarymyz qaısybir «orys» atanǵan aǵaıyndarymyzdyń «mońǵol» degenine shamdanbaı-aq, tek «qalmaqtyq» áreketke baryp at atatyp, súıek syndyrmaı naǵyz qazaqtyq qasıetimen Qazaq eline qyzmet etse eken deımiz.
Mońǵolııadaǵy qazaq dıasporasy osy eldi qutty mekenim, azamattyq qarastylyǵym bar otanym dep kórýmen qatar Qazaqstandy ata-meken, irgeli el, urpaǵymnyń máńgilik altyn besigi, tarıhı otanym dep sanaıdy, Qazaqstandaı egemendi eli bar ekendigine arqalanady, maqtanysh tutyp, mártebe-mereıi ústem bolýyn jáne túpki tegi bir osy eki eldiń yntymaǵy arta berýin tileıdi.
Mońǵolııada, sonyń ishide Baıan-Ólgııde 1990 jyldan bastalǵan áleýmettik, ekonomıkalyq daǵdarys, ásirese azyq-túlik tapshylyǵyna baılanysty Qazaqstan memleketi qyrýar kómek kórsetkenin, Ólgııde birer jyldyń aldynda bolǵan sel apatynda da úkimet basshysy ózi kelip járdemdeskenin eshýaqytta umytpaıdy. Mońǵolııadaǵy Elshilik, Álemdik qazaqtar qaýymdastyǵy arqyly aımaǵymyzdaǵy ulttyq teatr, kitaphana, telearna, mektepterge, Mońǵolııadaǵy qazaq mádenı ortalyǵyna jan-jaqty qol ushyn berýmen keledi. Baıan-Ólgıı qazir astyqtyń biraz bóligin, janarmaıdy Qazaqstannan tasymaldap alyp, eldiń batys aımaqtaryna da úlestirýde.
Qazaq eli táýelsizdigin alysymen Prezıdent N.Á.Nazarbaevtyń Mońǵolııaǵa saparlaýy, Mońǵolııanyń Prezıdenti N.Bagabandı, N.Enhbaıar, Ý.Húrelsúhterdiń, aımaq ákimi bolyp turǵan K.Mızamhan, Q.Bádelhandardyń Qazaqstanǵa sapary, Qazaqstannyń Mońǵolııadaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshileri Qalybek Qobylandın men Jalǵas Ádilbaevtyń dáıekti is-qyzmeti eki eldiń baýyrlastyǵyn bekemdeı tústi.
Birer jyldan beri dúnıe júzinde boljaýsyz kedergiler tap bolyp aýyrtpalyqtar ilgeri basqan qadamdy keıin tartqanymen de Qazaq eli mártebeli murat, bıik maqsattardy alǵa qoıyp damys kerýenin kidirtpeı alǵa tartyp keledi. Salıqaly kóshte tórt qubyla teń bola bermeıdi, san túıeniń biri súrinedi, biriniń júgi aýady. Jolaı ushyrasqan azdy-kópti kembaǵalyqtardy kóldeneń tartyp ókpe-renish týyndatyp, minep-synaǵansha qısaıǵandy túzep, jyrtylǵandy jamaýǵa árkim ózi aıanbaı at salysyp, judyryqtaı jumylǵan bereke-birlikpen qımyldasa tútin túzý ushady,beınettiń zeıneti keledi.
Atamekennen jyraqta júrse de sheteldegi qazaq balasy Qazaq eliniń táýelsizdigine, egemendigine nuqsan kelmeı shańyraǵy bıiktep, irgesi bekı berýin Bir Alladan tileıdi.
Aspandaǵy kún sónse bul dúnıedegi tirshilik ataýly qurıdy. Bizder memlekettik táýelsizdikten aıyrylsaq týymyz qısaıady, qazaqtyń kúni kelmeske ketedi. Táýelsizdik baıandy bolsyn!