Arystanbek Muhamedıuly: «Rýhanı jańǵyrý» - eldigimizdi nyǵaıtty, eńsemizdi tiktedi

ASTANA. QazAqparat - Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń «Rýhanı jańǵyrý: Bolashaqqa baǵdar» baǵdarlamalyq maqalasy jarııalanǵaly bir jyl ótti. Álbette, tutas eldiń rýhanııaty men mádenı murasyna basa mańyz berilgen baǵdarlamany júzege asyrýdaǵy mindettiń salmaqty júgi Mádenıet jáne sport mınıstrligine artylǵany belgili. Elbasy bastap, eli qoldaǵan baǵdarlamany is júzinde pash etý maqsatynda osy mınıstrliktiń bir jyldyq jumysynyń nətıjesi qandaı? «Rýhanı jańǵyrý» baǵytyndaǵy onyń kelesi qadamy qandaı bolmaq? Osy quralpy birshama suraqtyń jaýabyn bilý úshin Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulyn sózge tartqan edik.

- Arystanbek Muhamedıuly, Sizdiń basshylyǵyńyzdaǵy mınıstrlik «Rýhanı jańǵyrýdyń» alǵashqy jylyn qalaı qorytyndylady?

- Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynda qoıylǵan mindetterdi júzege asyrý - mınıstrlik jumysynyń basty baǵyttarynyń biri. Bekitilgen jumys baǵyttaryna saı bizdiń mınıstrlik «Rýhanı Qazyna» kishi baǵdarlamasynyń iske asýyna jaýapty organ bolyp belgilengen.

Ótken jyly mınıstrlik aıtarlyqtaı aýqymdy jobalardy júzege asyrdy. Máselen, qazan aıynda biz Parıjdegi ıÝNESKO-nyń shtab-páterinde «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń tusaýkeserin ótkizdik. Shara aıasynda «Qazaqstandyq jol jáne Nursultan Nazarbaevtyń úlgisi» halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııasy, «Qazaqstan - Astana» fotokórmesi, «Altyn adamnyń álem mýzeılerine sherýi» jobasy aıasynda «Uly daladaǵy kóshpendiler tarıhy», qazaq  aqyndary men jazýshylary kitaptarynyń, belgili qazaqstandyq sýretshilerdiń týyndylaryna arnalǵan kórmeler, «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» atty kartasynyń tusaýkeseri ótti. Sonymen qatar, Qazaqstan jáne Astana týraly biregeı derekti fılmder kórsetilip, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq halyq aspaptar orkestri, «Astana Balet» teatry, «Astana Opera» teatrynyń jetekshi solısteri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Edil Qusaıynov, Dımash Qudaıbergen jáne ózge de óner sheberleriniń gala-kontserti uıymdastyryldy.

2017 jyldan bastap mınıstrliktiń uıymdastyrýymen «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jobasy aıasynda aýqymdy sharalar júzege asyrylýda. Bul jobany tıimdi júzege asyrý maqsatynda arnaıy Jumys toby men Jobalaý keńsesi jáne QR Ulttyq Mýzeıi janynan «Qasıetti Qazaqstan» ólketanýdy damytý ortalyǵy qurylǵany barshańyzǵa məlim. Osydan keıin «Qasıetti Qazaqstan» ortalyǵy janynan ǵylymı-saraptamalyq Keńes qurylyp, onyń jumysyna elimizge belgili ǵalymdar, tarıhshylar, arheologtar, qoǵam qaıratkerleri, ólketanýshylar tartyldy.

Osyndaı tarıhı-mádenı muramyzdy aýqymdy túrde júıeleýdiń nátıjesinde jalpyhalyqtyq mańyzy bar 100 keshenniń jáne óńirlik mańyzy bar 456 nysannyń tizimi jasaldy.

Jalpy, ótken jyly mınıstrlik birshama iri sharalardy júzege asyrdy. Atap aıtqanda, «Qazaqstannyń jalpyulttyq qasıetti nysandary», «Qazaqstannyń óńirlik qasıetti nysandary» kitaptary jáne «Qasıetti Qazaqstan» entsıklopedıtsııasynyń 1-i tomy jaryqqa shyqty. Jalpyulttyq mańyzy bar kıeli nysandar boıynsha «Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń geografııasy» kópfýnktsıonaldy vırtýaldy kartasy, óńirlik mańyzy bar obektiler boıynsha ınteraktıvti karta jasaldy.

Qazaqstannyń kıeli jerleriniń jalpyhalyqtyq tizimine engen keıbir nysandardyń (Qoja Ahmet ıAsaýı jáne Qarahan keseneleri) 3D modeli jasalyp, jalpyulttyq qasıetti nysandar týraly áleýmettik jelilerge arnalǵan qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderindegi mobıldi formattaǵy beınerolıkter men Qazaqstandaǵy kıeli jerler týraly 4 ǵylymı-kópshilik derekti fılm («Kıeli Qazaqstan», «Qoja Ahmet ıAsaýı, Aısha Bıbi Mavzoleıleri», «Altyn adam», «Nomadtar eli») túsirildi.

Budan basqa, ótken jyldan bastap, mınıstrlik shetelderde zamanaýı qazaqstandyq mádenıetimizdiń jetistikterin kórsetý maqsatynda «Jahandaǵy zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» baǵdarlamasynyń arnaıy jobasyn júzege asyrýda.

Qazaqstannyń Ulttyq mýzeıi Qytaıda, Ulybrıtanııada jáne Belarýs Respýblıkasynda birqatar halyqaralyq jobalaryn júzege  asyrdy. 4 sáýirde «Altyn adamnyń álem mýzeılerine sherýi» Halyqaralyq kórme jobasy aıasynda «Uly Dala murasy: zergerlik ónerdiń has týyndysy» kórmesi Máskeýdiń Búkilreseılik halyq óneri men dekoratıvti-qoldanbaly óner mýzeıinde ashyldy. Kórmede Qazaqstan Respýblıkasynyń basty nyshany retinde «Altyn adam» kórermen nazaryna usynyldy.

Atalǵan jobany bıyl Ázerbaıjannyń ulttyq tarıh mýzeıinde, Qytaı Halyq Respýblıkasy Shensı provıntsııasynyń tarıh mýzeıinde, Koreıanyń Ulttyq mýzeıinde júzege asyrý josparlanǵan.

Sonymen qatar, «Altyn adamnyń álem mýzeılerine sherýi» jobasy 2019 jyly Japonııa, Grýzııa, Ulybrıtanııa, Ispanııa jáne Túrkııanyń mýzeılerinde, 2020 jyly AQSh, Italııa, Avstrııa, Frantsııa, Germanııa mýzeılerinde kórermen nazaryna usynylatyn bolady.

Shetelderde zamanaýı qazaqstandyq mádenıetimizdiń jetistikterin kórsetý maqsatynda 2018-2020 jyldary «Abaı», «Qyz Jibek», «Birjan-Sara» ulttyq operalardyń Reseı, Italııa, Frantsııa, Túrkııa, Qytaı, Japonııa, Koreıa Respýblıkasy, Grýzııa jáne t.b. elderde kórsetilimder josparlanýda. Sondaı-aq, respýblıkalyq teatrlar ulttyq jáne shetel avtorlarynyń úzdik teatr qoıylymdaryn Túrkııa, Reseı, Koreıa Respýblıkasynda usynatyn bolady.

Respýblıkalyq mýzeılerdiń qorynan Japonııada, Qytaıda, Majarstanda, AQSh-ta kórmeler ótkiziletin bolady. Budan basqa, Ulybrıtanııada, Ázerbaıjanda, Reseıde, Túrikmenstanda mádenıet pen kıno kúnderin ótkizý, sonymen qatar respýblıkalyq mádenıet uıymdarynyń Ispanııa, Úndistan, Lıýksembýrg, Shveıtsarııa, Germanııa jáne t.b. elderine issaparlary kózdelgen.

Sonymen qatar, 2017 jyly mınıstrlik jáne jergilikti atqarýshy organdarmen birlesip, «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń óńirlik máni zor «Týǵan jer» jobasyn iske asyrý jónindegi sharalar qataryn bekitip, júzege asyrdy.

Qoryta aıtqanda, bir jylda birshama jumys atqaryldy. Dese de munymen toqtalyp qalmasymyz anyq. Sebebi, əli de alar asýymyz, kózdegen mejemiz aıqyn. Bir sózben túıindesek, eldigimizdi nyǵaıtqan da, eńsemizdi tiktegen de - «Rýhanı jańǵyrý».

- Ózińiz aıtqandaı, baǵdarlamanyń basym baǵyttarynyń biri - «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jobasy. Atalǵan joba aıasynda 100 jalpyulttyq jáne 456 jergilikti mańyzdaǵy nysandar men oryndar belgilengenin aıtyp qaldyńyz. Osy oryndardyń tanymdyq jáne týrıstik áleýetin arttyrý baǵytynda mınıstrlik qandaı jumystardy júrgizýdi kózdep otyr? Óńirlerde osy joba boıynsha qandaı jumystar atqarylýda? Buryn belgisiz bolyp kelgen nemese asa zerttelmegen, «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń arqasynda  tanymaldyqqa ıe bolǵan jerler bar ma?

- «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jobasy aıasynda ótken jyly ǵalymdardyń qatysýymen kıeli oryndardy anyqtaý jáne zertteý maqsatynda Qazaqstannyń barlyq óńirine ekspedıtsııalar uıymdastyryldy. Ekspedıtsııalarǵa óńirlerdiń ǵalymdary men mamandary tartyldy.

Mınıstrlik byltyr elimiz boıynsha Q.A.ıAsaýı, Arystanbab keseneleri, Beket ata, Sısem ata qorymdarynyń nysandary, Kóne Taraz, Kóne Túrkistan, Otyrar, Saýran, Saraıshyq qalashyqtary, Abaı Qunanbaev memorıaldyq kesheni tárizdi 25 tarıh jáne mádenıet eskertkishin restavratsııalady. Olardyń kópshiligi halyqqa tanymal kıeli oryndarǵa jatady.

Sondaı-aq, kıeli oryndar kóp shoǵyrlanǵan respýblıkalyq «Ulytaý», «Otyrar», «Tańbaly» tarıhı-mádenı mýzeı-qoryqtarynyń týrıstik tartymdylyǵyn jaqsartý maqsatynda bıyl olardyń Sapar ortalyqtarynyń qurylysyn bastaımyz. Bul Sapar ortalyqtary zamanaýı qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etilip, týrısterge joǵary deńgeıde qyzmet kórsetýge, mádenı-aǵartý, ǵylymı zertteý jumystaryn jandandyrýǵa úlken úles qosady. Bizdiń oıymyzsha, jaqyn jyldary osy sapar ortalyqtar salynǵan aýmaqtarda týrızm jyldam qarqynmen damýy múmkin.

Jaqynda QR Úkimetiniń respýblıkalyq «Bozoq», «Botaı» jáne «Saraıshyq» tarıhı-mádenı mýzeı-qoryqtaryn qurý týraly qaýlylary shyqty. Osylaısha, buryn eleýsiz bolyp kelgen kıeli jerlerdi qorǵaý, nasıhattaý jumystary jańa sapaǵa kóteriletin bolady.

Mýzeı-qoryqtardy qurý - bolashaq urpaq úshin asa qundy mádenıet eskertkishterin saqtap qalýǵa múmkindik beredi, týrısterdi tartýda básekege qabilettilikti arttyrady, ǵylymı-zertteý, konservatsııalaý jáne arheologııalyq sharalardy júzege asyrýǵa serpin beredi.

Jalpy alǵanda, elimizde týrısterge qyzyǵýshylyq týdyratyn kıeli jerler kóp dep aıtar edim. Ásirese, jańa aıtyp ótkenimdeı, Uly Jibek joly boıyndaǵy tarıhı eskertkishterdiń daıyndyǵy joǵary. Mysaly, Jambyl oblysyndaǵy Aqyrtas sáýlettik-arheologııalyq kesheni Ortalyq Azııadaǵy biregeı eskertkishterdiń qataryna jatady. Munda azdaǵan bolsa da týrısterdi qabyldaýǵa arnalǵan sapar ortalyq salynǵan. 7 sáýirde mınıstrlik pen Jambyl oblysynyń ákimdigi týrızmdi damytý máseleleri boıynsha BAQ-ókilderine arnalǵan baspasóz konferentsııasyn ótkizip, «Aqyrtas» keshenin jáne osy óńirdegi ózge de tarıh-mádenı mura nysandaryn týrıstik ortalyqqa aınaldyrý maqsatynda Memorandýmǵa qol qoıdy.

Jergilikti atqarýshy organdar tarapynan da joba aıasynda birqatar sharalar atqarylýda. Negizinen óńirlerde kıeli jerlerdiń ınfraqurylym damytý (kógaldandyrý, abattandyrý, joldar salý), ashyq aspan astynda mýzeıler ashý, arheologııalyq, restavratsııalyq jumystar júrgizý, derekti fılmder túsirý tárizdi sharalar qarastyrylǵan.

- Úkimet otyrysynda «Tilderdi qoldaný men damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynyń» ótken jylǵy qorytyndysyn jasaǵan kezde termınologııa salasy týraly aıtqan edińiz. Jalpy, sheteldik termınderdi qazaq tiline beıimdeý, Ahmet Baıtursynulysha aıtqanda «Qazaqtyń tiline kirgen sózge qazaqtyń shapanyn jaýyp, tymaǵyn kıgizip kirgizý» jumysy qalaı júrgizilgeli jatyr?

- Qazaqstanda tilderdi qoldaný men damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynda qazaq tiliniń termınologııalyq qoryn retteý, atap aıtqanda, Komıssııa bekitken termınderdiń úlesin arttyrý jóninde talap qoıylǵan. Qazirgi tańda, qazaq termınologııasy álemdik teorııalyq-qoldanbaly jetistikterge súıene otyryp, birshama damý satysyna kóterildi. Qazaq termınologııasynyń keıingi damý kezeńinde QR Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıkteri Ábdýálı Qaıdar, Ómirzaq Aıtbaıuly syndy ǵalymdarymyz jetildirgen termın qabyldaý qaǵıdattary búgingi kúni basshylyqqa alynyp keled. Bul qaǵıdattar halyqaralyq tájirıbege negizdelgen.

Qazaq tilindegi qoldanystaǵy kóptegen termınderdiń ekstralıngvıstıkalyq, saıası jaǵdaılarǵa baılanysty, shet tilderden, kóbine latyn, grek tilderinen orys tili arqyly qabyldanǵany belgili, al orys tiliniń kóptegen termınderi shet tilderden óz tiline beıimdeý jolymen qabyldanǵan. Osyǵan baılanysty búginde Úkimet janyndaǵy Respýblıkalyq termınologııa komıssııasy qazaq tiliniń ózindik bolmysyn saqtaý maqsatynda termın qabyldaýda «tól sózderimizge basymdyq berý», «túrki tilderinen termın alý», «termınderdi qazaq tiliniń zańdylyǵyna baǵyndyryp qabyldaý» sııaqty qaǵıdattardy basshylyqqa alady. Atap aıtqanda, olar baıyrǵy qazaq leksıkasy (kásibı leksıka, dıalektızm, eskirgen leksıka, aýyzeki til úlgileri jáne t.b.) sózderiniń qoryn barynsha paıdalaný, basqa túrki tilderiniń oń tájirıbesin termın shyǵarmashylyǵynda eskerý, halyqtardyń arasyndaǵy ekonomıkalyq, mádenı, ǵylymı-tehnıkalyq baılanystardy júzege asyrý úshin qajetti ınternatsıonaldyq termınderdi qoldanýdy qazaq orfografııasynyń zańdaryna baǵyndyrý jolymen iske asyrý, ǵylymnyń, tehnıkanyń salalyq aıalarynda semantıkasy nemese nysany boıynsha tegi jaǵynan jaqyn termınderdiń qoldanylýyn úılestirý, ulttyq jáne ınternatsıonaldyq termınderdiń tabıǵı tepe-teńdigin saqtaý qaǵıdattaryn basshylyqqa alýǵa basa mən bermek.

Osy jylǵy komıssııasynyń otyrysynda Elbasynyń 10 qańtardaǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda atap ótken termınologııa turǵysynan qazaq tilin halyqaralyq deńgeıge jaqyndatý jónindegi tapsyrmasy talqylandy. Komıssııa otyrysynda buryn bekitilgen halyqaralyq termınder qaıta qaraldy. Bıylǵy jyldyń mamyr aıynda «Termınjasam qaǵıdattary jáne ulttyq termınologııa máseleleri» taqyrybynda termınolog ǵalymdardyń qatysýymen   respýblıkalyq ǵylymı-teorııalyq konferentsııa josparlanǵan.  Konferentsııa jumysynda termınjasamnyń ǵylymı qaǵıdattary, ulttyq termınologııalyq qor,  salalyq termınologııanyń ózekti máseleleri, qazaq tiliniń latyn grafıkasyna kóshirilýine baılanysty týyndaıtyn  termınologııalyq  mindetter, ulttyq termınqordyń elektrondyq bazasyn jasaýdyń ǵylymı-tájirıbelik negizderi jáne t.b. máseleler qarastyrylatyn bolady.

Jalpy termınologııalyq jumystardy júıelendirý, termınderdi birizdendirý, halyqtyń termınderge qoljetimdiligin qamtamasyz etý maqsatynda «termincom.kz» saıty ashylǵanyn eske sala ketkim keledi. Bul saıtta bekitilgen termınder, salalyq termınologııalyq sózdikter, termınologııanyń teorııalyq máselelerine qatysty materıaldar qamtyldy. Sondaı-aq saıt arqyly kez kelgen adam termınderge qatysty óz pikirin bildire alady. Qazirgi ýaqytta termınderdiń birizdi qoldanylýyn qamtamasyz etý - termınologııa salasyndaǵy eń ózekti másele. Osy rette Termınkom bekitken termınderge mindetti sıpat berý maqsatynda, halyqaralyq tájirıbeni negizge ala otyryp, salalyq termınderdi Ulttyq standartpen bekitý máselesi qarastyrylýda.  

- Ótken jyldyń 4 jeltoqsanynda ótken Úkimet otyrysynda otandyq jazýshylardyń týyndylary álemniń jetekshi 6 tiline aýdarylatynyn málim etken edińiz. Búginge deıin shyǵarmalary shet tilderge aýdarylatyn jazýshylar men aqyndardyń tizimi jasaldy ma? Jasalmasa, ol tizim qalaı belgilenedi?

- Memleket Basshysynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda aıtylǵan mindetterdiń biri - «Jahandaǵy zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» jobasy. Mınıstrlik osy joba aıasynda rýhanı mádenıetimizdiń úzdik týyndylaryn jahandyq álemge tanymal etý úshin birqatar jumystardy júrgizip jatyr. Sonyń ishinde, shet elge tanystyrýǵa usynylatyn qazaqstandyq kórkem ádebıet avtorlarynyń shyǵarmalaryn Birikken Ulttar Uıymynyń 6 tiline (orys, aǵylshyn, qytaı, arab, ıspan, frantsýz) aýdarý jumystaryn júrgizý qolǵa alynǵan.

Búginde elimizdiń aqyn-jazýshylary men ádebıetshilerdiń, ádebı synshylar men belgili sýretshiler qatarynan ádebıet (proza jáne poezııa) pen kórkemsýret óneri boıynsha sarapshylyq top quramy jasaqtalýda. Zamanaýı mádenıettiń úzdik úlgilerin irikteý men qalyptastyrý jumys tobynyń naqty irikteý krıterııleri kórsetilgen erejege sáıkes júrgiziledi. Jobanyń nátıjesinde poezııa jáne proza janrlary boıynsha «Zamanaýı ádebıet antologııasy» (2 kitap) BUU-nyń 6 tilinde basyp shyǵarylatyn bolady.

Sondaı-aq, mınıstrlik jergilikti atqarýshy organdarmen birlese «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda «Ádebı ólketanýdy damytý» jobasyn júrgizedi. Osyǵan oraı bizdiń mınıstrlik Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń músheleri men qoǵam qaıratkerleriniń qatarynan jumys tobyn qurdy. Atalǵan jumys toby Qazaqstannyń óńirleri týraly biregeı materıaldar men olardyń avtorlaryn jınaý boıynsha jumystardy atqaratyn bolady.

- Esh jarnamasyz, búginniń ózinde týrıstik brendimizge aınalǵan, týrıster jıi baryp turatyn oryndarymyzdy ataı alasyz ba?

- Árıne, Qazaqstannyń brendi retinde álemge áıgili «Medeý» muzaıdynyn, «Shymbulaq» taý-shańǵylyq kýrortyn, Qazaqstannyń Shveıtsarııasy atalyp ketken Býrabaı kýrorttyq aımaǵyn, Kaspıı teńizin atap óter edim. Sońǵy kezde Alakól aımaǵyndaǵy jaǵajaı týrızmi qarqyndy damyp keledi. Bul destınatsııalar jarnamany naqty qajet etpegenmen, jarnama qazirgi ýaqytta mańyzdy ról atqarady. Jarnama kúndelikti ómirimizdiń quramdas bóligine, ózindik zańdylyqtary bar qoǵamdyq qubylysqa aınaldy. Sondyqtan, ýaqyttyń aǵymyna saı jarnama qajet bolyp tabylady.

- Suhbat bergenińizge rahmet. Іsińiz alǵa basa bersin!