Arystanbek Muhamedıuly: Naýryz eń áýeli baldyrǵandarǵa arnalýy kerek

ASTANA. QazAqparat - Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıuly «Egemen Qazaqstanǵa» naýryz meıramyn jańa úlgide ótkizý jóninde tarqata áńgimelep bergek eken. Oqyrmandar nazaryna osy suhbatty qaz-qalpynda usynǵandy jón kórdik.

- Arystanbek Muhamedı­uly, osydan birer jyl buryn res­­pýb­lıkalyq baspasóz bet­terinde Naýryz meıramyn jańa úlgide ótkizý jóninde tol­ǵaqty oı aıtyp, jalpy ulttyq aýqymda atap ótý­diń tyń joldaryn usynǵan edi­ńiz. Elbasynyń byltyr sáýir aıyn­da jarııalanǵan maqa­lasynan ke­ıin bul máselege erekshe den qoıý qajet­tiligi týyndaǵan sekildi.

- Árbir merekeniń ózindik sal­maǵy bar, al Naýryz bizdiń ult­tyq eń birinshi merekemiz! Dás­túrimizdi dáriptep, asyl mura­larymyzdyń bederin aıshyq­taý­da orny erekshe bul merekeni qazaq halqy «jaqsylyqtyń bas­taýy» dep uǵady. Memleket bas­­shysynyń «Bolashaqqa baǵ­dar: rýhanı jańǵyrý» atty maqa­lasynda: «Jańa turpatty jań­ǵyrýdyń eń basty sharty - sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý. On­syz jańǵyrý degenińizdiń qur jań­ǵy­ryq­qa aınalýy op-ońaı», - dep aıt­qan sózi bar. Shyǵystyń shyraıyn kel­tir­gen, halyq arasynda kere­met qol­daýǵa ıe bul mereke HVIII ǵa­syr­ǵa deıin ejel­gi Grekııada, ejel­gi Rımde, Uly­brı­tanııada, 1700 jylǵa deıin ejelgi Rýste de atalyp kelgen. Sondyqtan tarıhy áride jatqan osy ulyq kúnge biz aıryqsha yqylas tanytyp, onyń mazmundyq qyry menen syryn odan ári baıyta túsýimiz kerek. Naýryz mere­kesi 1991 jyly 15 naýryzda Qazaq­stan Prezıdenti Jarlyǵynyń negizinde memlekettik mártebege ıe bolǵan. Al 2009 jyldyń 24 sáýirinde Elbasy naýryz aıynyń 21, 22, 23 kúnderin «Naýryz meıramy» dep jarııalady. Naq osy kúnnen bastap res­pýblıkamyzda Naýryz meıramy keńinen atap ótile bastady. Danyshpan ata-babalarymyz bul kúndi tabıǵattyń ǵa­jap bel­gilerin eskere otyryp, aı­ryq­sha qasıeti bar aı retinde baǵalaǵan. Ulytaý suhbatynda Elba­sy N.Á.Nazarbaev: «Biz ult­tyq máde­nıe­ti­miz ben salt-dástúri­mizdi qas­ter­leýimiz kerek» degen sózinde úl­ken mán jatyr. Zaman bir orynda turǵan joq. Naýryz meıramyna jańa reńk berý úshin adamnyń ultyna, dinı baǵynystylyǵyna qaramastan, adamgershilik qundylyqtar­ǵa mán bergenimiz abzal. Qazaqstan halqy túgel qamtylatyndaı maz­munyn jasaý kerek. Birliktiń, tatýlyqtyń, eńbektiń, izgiliktiń, baqyttyń merekesi bárimizge qatysty. 

- El arasynda «Naýryz merekesi buqaralyq sıpattan ajyrap, sah­nalyq keıipke enip ketti» degen de sózder aıtylyp júr.

- Iá, azdaǵan jurtshylyq­tyń qy­zyq­taýyna ǵana aınal­ǵan folk­­lor­lyq qoıylym kóri­ni­sinen aspaı júrgeni ras. Sol se­bepti merekeniń ózine sáı­­kes aı­shyq­taryn túlete oty­­ryp, folk­lorlyq-etnografııalyq aýqym­nan jalpy qazaqstan­dyq me­reke dárejesine jetkizý kerek. Bul máselede Ulttyq namys pen rýhanı bolmysymyzdy jańǵyrtý degen asqaq oı jatyr. Qazir Naýryz degende, tigilgen kıiz úılerge kelip, qonaq bolyp ketetinder men syrttan baqy­laıtyndar dep ekige bólip qaraýǵa bolady. Merekede baqy­laý­shylar bolmaıdy, bári de qaty­sý­shy bolý kerek. Biz osyǵan asa nazar aýdarǵanymyz jón. Son­dyqtan da Naýryzǵa qajet ir­geli izdenister men tarıhı ári zama­naýı sharalar týrasynda aıtar bolsaq, munyń birneshe joly bar. 

- Ol qandaı joldar? 

- Birinshi. Eń áýeli Naýryz bal­­dyr­ǵandarǵa arnalýy kerek. Naýryzda biz bar meıirim-shapa­ǵatymyzdy balǵyn bala­pan­darymyzǵa arnaǵanymyz durys. Jańa jylǵa sábı nege úıir? Roj­destvo nesimen myqty? Aıaz ata da, Santa-Klaýs ta eń áýeli bala­­nyń tilin tabady. Bir ǵana shy­r­sha sol kúnniń shyraıyn ke­l­tirip, Jańa jyl­dyń ıdeolo­gııa­lyq nysanyna aınalyp ketti. Alǵashynda Jańa jyl qar­sańynda úıge tek qaraǵaı nemese shyrsha butaǵyn ornatqan. Bertin kele bútin bir aǵashty sándep qoıý dástúrge aı­nalǵan. Alǵashqy jańajyldyq shyrsha fran­tsýzdyq aýdannyń biri - Elzasta ornatylǵan. Bul oqıǵa, shamamen, 1600 jyldary bol­­ǵan eken. Al endi sol shyrsha­nyń aınala­syn­da asyr salǵan oıyn balasyna Aıaz ata­lar syılyq syı­­laıdy, tar­tý-taral­ǵysyn ja­saı­dy. Otbasy múshe­lerin, úl­ken­derdi de nazardan tys qal­dyryp kórgen emes. Osy táriz­di dástúrdiń berik ornyǵýy bul mere­ke­lerdi halyqqa barynsha jaqyn­­datqany málim. Sóıtip Jańa jyldan árbir bala tosyn jańa­lyqtar kútedi. Sol sekildi Naýryzdyń qadir-qa­sıetin jan-jaqty qamtı oty­ryp, shyn máninde mereke jasa­ǵymyz kelse, Naýryzdyń birinshi maǵynasy da, sáni men saltanaty da baldyrǵandar bolýy tıis. Ekinshi. Ulttyq kıim. Osyn­daı qa­sıetti kúnderi árkim ózi­ne jara­sa­tyndaı, sán-sal­ta­na­tymen, maq­ta­nyshpen kıetindeı ulttyq kıim úlgilerine erekshe mán berse. Naýryz - barsha qazaq­­­standyqtardyń merekesi. Son­­­dyqtan bul uly merekege ár ulttyń ókili ózderine tán dás­túrli kıim­derin kıse. Qazaqtyń dástúrli ult­tyq kıimine kúlli álem tamsana, qyzy­ǵa qaraıdy. Bar­­lyǵymyz osy qasıetti kúni, bas­­qa da ataýly kúnderi ulttyq kıim kıip shyǵaıyq!  Baıqasańyz, Táýelsizdik tańy atqa­ly beri joǵarǵy bılik­ten Naýryz me­re­kesinde Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev qana ádemi shapan kıip, Ulys kúninde qalaı júrýdiń keremet mádenıetti úlgisin kórsetýde. Qazaqtyń «tanyǵan jerde boı syıly, tanymaǵan jerde ton syıly» deıtin máteli bar. Halyq arasynda belgili bir toptar úıde de, túzde de, kúndelikti turmysta da udaıy jaq­­sy kıinip júrgen. El aǵalary jaǵa­ly kıim, tymaq jáne bórik kıgen. Menińshe, biz shal, aqsaqal, qarasaqal, qart, qarııa sekil­di ataýlardy kez kelgen jerge jón-josyqsyz qystyra bermeı, óz ardaq­tylarymyzdy syılap, el aǵasy desek oryndy bolmaı ma?!  Al endi bas kıimge kelsek, tymaq­­tyń túri kóp qoı. Túlki ty­maq, eltiri tymaq, seńseń tymaq, pushpaq tymaq. Syrtyn berik, qymbat matalarmen tystaıdy. Tymaq - qasıetti bas kıim. Ony aıyrbastaýǵa bolmaıdy, oǵan aıaq tıgizbeıdi. Jaqsy kisiler­diń tymaǵy atadan balaǵa mura retinde qalyp otyrǵan. Bizdiń esimizde tymaqqa salý deıtin salt bolǵan. Halyqta ádette shala týǵan sábıdi osylaı ósiretin ǵuryp bar. Onyń sebebi kúninen erte týǵan sábı ustaýǵa, besikke salýǵa kelmeıdi, tymaq jyly, ári bóleýge, ustaýǵa yńǵaıly bola­dy. Bul - tymaqtyń qadiri men qa­sıetin beıneleıtin kórinis. Ul­­ty­­myz­dyń bas kıimderiniń taǵy biri - bórik. Bóriktiń syrty maq­pal, púlish, barqyt sııaqty qym­bat matalardan tigiledi. Sán­dik úshin tóbesine úki, jıegine mon­shaq, shashaq, túrli asyl tas­tar, túıme, oqa, zer, kúmis taǵylady. Jas jigitter men sal-seri­ler, aqyn­dar bórikterine úki ta­ǵyp, zerlep, órnektep kıgen. My­­­saly, Aqan seri, Birjan sal, Úki­li Ybyraı, Máshhúr Júsip Kópeı­uly bórikteriniń tóbesine úki taǵyp júrgen. Analarymyz, qyz-kelin­shek­ter bergek, bórik, jaýlyq, jelek, jyrǵa, kımeshek, kúndik, ora­mal, qarqara, sáýkele, taqııa, sháli kıgen. Sonyń ishinde sáýke­le­niń orny bólek. Sáýkele - tek bas kıim emes, ol - qazaq hal­qy­nyń baılyǵy men sán-sal­tanatynyń, mádenıeti men óneri­niń ozyq úlgisi, óner týyndy­sy retinde baǵalanatyn óte qym­bat etnografııalyq múlik. Sony­men birge ol - qazaqtyń qyz­dary­na degen kózqarasynyń da bir belgisi.  Munyń bári aınalyp kelgende, ekonomıkamyzdyń da qozǵaýshy kúshteriniń birine aınalady. El arasynda ulttyq kıimge degen suranys paıda bolady da, kásipkerler sapaly ónimge kóńil bóle bastar edi. Úshinshi. Qyzǵaldaq - Naýryz­dyń atrıbýttyq belgisi, emblemasy retinde bekitýdi qajet etedi. Gúldiń adamǵa degen áseri óte mol. Sebebi gúlden erekshe sulý­lyqpen birge adam nár ala­dy. Gúl turǵan jerde bıik sezim bar. Mereke kúni analarǵa, qyz-kelin­shekterge gúl syılaý kóńilderge qushtarlyq syılaıdy.  Buǵan qosa mekemeler, kóshe­ler, saıabaqtar qyzǵaldaqtarmen, basqa da gúldermen kómkerilip, abattandyrylsa nur ústine nur.  Tórtinshi. Kún men túnniń teńelýi - astronomııalyq kóktem­niń týýy. Astronomdardyń tili­men aıtar bolsaq, bul kezde Kún­niń ortalyǵy óz qozǵalysy bary­synda Jer ekvatoryn kesip ótedi. Ǵylymda kóktem týatyn mezgildi túrlishe shamalaý ádisi qalyptasqan. Kún qozǵalysyna negizdelgen esep boıynsha naǵyz kóktem osy - Kún men Túnniń (21-nen 22-ne qaraǵan túni) teńelý sáti. Tún ortasy aýǵanda jappaı jańa kúndi qarsy alý dás­tú­rin tú­let­kenimiz abzal. Bas­qa halyq­tar­ǵa qaraǵanda, Qazaq­stan hal­qy­­­nyń Jańa jyl - Naýryzdy qar­sy alýy osy qasıetimen basym. Besinshi. Batystyq aǵaıyn­dar «Amal keldi - jyl keldi!» dep, arqa-jarqa bolyp, Ulys kúnin bir kisideı atap ótedi. Al bul erek­­she kún Ult Kóshbasshysy el damýynyń kepili retinde bel­gi­lep bergen birlik, tatý­lyq, ot­­ba­­sy­ny qasterleý sııaqty adam­­­zat­tyq qundylyqtarǵa qu­ryl­­ǵan. Naýryz meıramyna al­dyn ala úlken daıyndyqtar jasa­lady. 14 naýryz kúni tańǵy saǵat 6-dan bastap jurttyń bári úı-úıdi jaǵalap kórisedi. «Kim erte turyp, 40 úıge kirip, kórisetin bolsa, soǵan Qydyr ata nesibesin beredi» degen de sóz bar. Sol nesibeni alyp qalý úshin kishkentaı baldyrǵandar tań atpaı erte turyp, úı-úıge júgirip, úlken ata-ájelerge baryp kórisetin. Úlken adamdar «Búgin kórisýge adamdar keledi» dep, úıiniń aınalasyn, ishin tazalap, jańa kıimder kıip, kútip oty­rady. Sonymen bul kún Kóri­sý kúnine suranyp-aq tur. Altynshy. Naýryz meıra­mynyń rýhanı-mádenı tárbıelik mánin is júzinde ómirge engizýdi usynsaq artyq bola qoımas.

Bul maqsatta naýryzdyń 21-i kúni sıpatyn ashatyndaı ári ulttyq tanym men dástúr saltty jańǵyrtatyndaı 

• Otbasy kúni
• Qaıyrymdylyq jasaý kúni
• Aq dastarqan kúni
• Tal egý kúni dep mazmun bere otyryp, rýhanı is-sharalardy nege qalyp­tastyrmasqa.

Máselen, Otbasy kúni ata-baba rýhyna taǵzym ete otyryp, úı ishi túgel týǵandarymen kezdeskeni durys. Dástúrdiń ozyǵy bar. Koreı halqy jyldyń bir kúnin tek otbasy-oshaq qasynda ótkizý úshin, otbasy músheleri ata-anasyna sálem bere baryp, bir-birine qýanysh syılaıdy eken. Qaıyrymdylyq jasaý kúni asta-tók ysyrapshyldyqqa emes, balalar jáne qarttar úılerine syı-sııapat jasaýmen erekshelense. Al Aq dastarqan kúni - ulttyq taǵamdar kúni dese de bolǵandaı. Baýyrsaq, taba nan, salma, maıshelpek, qattama, talqan, bıdaı kóje, tary, jent, maısók, bókpe t.b. taǵamdardyń yńǵaıly qaptamamen shyǵarý óndirisine den qoısaq quba-qup bolar edi.

Naýryzda sonymen qatar jappaı tazalyq sharalaryn ótkizý kerek. «Bir tal kesseń, on tal ek!» degendeı, 21 naýryz barshamyz, ásirese balalarymyzdan bastap, tal egip, kóshet otyrǵyzýmen aınalyssaq. Bul kún tamyljyǵan tabıǵattyń qaıta oıanatyn tusy. Tek qana óz úıimizdi emes, sony­men qatar aýyldaǵy aýlamyz ben qala kósheleriniń tazalyǵyna da qaraýymyz qajet. Aınala ta­bıǵatty ásem ete túsetin de osy jaı­­qalǵan aǵash­tar men gúl­der emes pe? Ári bal­dyr­ǵan­dary­myz­dy eńbekke baýlýdyń tamasha úlgisi bolar edi. Jetinshi. Dál osy «Naýryz meıramy» kúnderi aıasynda eli­mizdiń isker azamattary, metse­nattar, qoǵamdyq uıymdar men mekemeler balalar úılerine, turmysy tómen otbasylarǵa jáne qoǵamnyń áleýmettik qorǵal­maǵan toptaryna járdem jasap, qaıyrymdylyq sharalary­na kóńil bólgeni jón. As mázirin áz-Naýryzǵa beıimdep, kásipkerler Naýryz kóje, baýyrsaǵyn aldymen sol adamdarǵa tegin taratsa. Bul ıgi iste Qazaqstannyń bel­sendi jastaryn, volonterlardy Naýryzdyń jańa turpatta toılanýyna jumyldyrsaq, jú­re­gimizge jaqyn merekeniń máni men sáni arta túsedi.

Kerek deseńiz, Naýryzdyń rýhanı már­tebesi úshin, jyl saıyn qys aılarynda dástúrli beriletin ádebıet pen óner salasy qaıratkerlerine arnalǵan syılyqtardyń tabys etý merzimin de Naýryz meıramyna aýystyrǵan abzal. Segizinshi. Qydyr baba (Qyzyr) bar jaqsylyqtyń, mol­­sh­y­lyq pen berekeniń ıesi, úmitt­iń shyraǵyn jaǵatyn kıe. «Qyryqtyń biri - Qydyr» sóziniń astarynan osyndaı túsinikten týyndaǵan faktordy kóremiz. Qydyr baba kópshiliktiń aldynda qashanǵa deıin bata berip, «úlken» kisilerdiń sońynda júrýi tıis?  Qııaldy ushtaı túsetin múm­kin­dikterdi paıdalanaıyq. En­deshe, Qydyr babany Naýryz meı­ramyn ótkizý barysynda utym­­dy paıdalanǵan abzal. Ýa­qy­ty­nyń denin balalarmen ót­kiz­sin. Taqpaq aıtqyzsyn, óleń oqyt­syn, án tyńdasyn, ónerin kór­sin! Sondyqtan Qydyr ata­nyń meıirimi aldymen bal­dyr­ǵan­­dar­dyń kóterińki kóńil kúıi­men ushtasqany kerek.

- Naýryz kezindegi mádenı jáne sporttyq sharalardy qaıtemiz?

- Durys aıtasyz. Naýryz meı­ramy aıasynda memlekettik deńgeı­degi dástúrli mádenı jáne sporttyq is-sharalar uıymdas­tyrýdy jandandyrý kerek. Sondaı-aq buqaralyq sportty jáne halyqtyq dástúrlerdi nasıhattaý maqsatynda, velosherý, marafon sekildi búkil halyqtyq sıpaty bar sport sharalarymen qatar ulttyq oıyndardan jyl saıynǵy respýblıkalyq «Naýryz spartakıadasyn» uıym­das­tyrýdy usynamyz. BAQ múm­kin­dikterin paıdalanýǵa aıryq­sha nazar aýdarǵanymyz abzal. Barlyq buqaralyq aqparat quraldary Naýryz meıramyn atap ótý barysynda ótkizilip jat­qan sharalardyń tanymdyq jáne mazmundyq jaǵyna mán berýi tıis. Naýryz ıdeıasyn nası­hat­taý barysynda aımaqtar arasynda telekópirler ótkizý, telemarafondar men taqyryptyq baǵ­dar­lamalar, aqparattyń basqa da for­malaryn uıymdastyrýdyń mańyzy zor.

- Shynymen-aq, sózińizdiń jany bar. Bylaı qarasań qol­dan keletin-aq nárse. Ata-babaǵa taǵzym, urpaqqa ónege bolýshy edi.

- Iá. Naýryz qoǵamda saıası turaqtylyqty, dostyq pen kelisimdi nyǵaıtýdyń, jalpy qazaqstandyq, otbasylyq mere­keniń tetigine aınala bas­taýy tıis. Bul - osynaý qasıetti de qasterli jerdi mura etip qaldyryp ketken ata-baba aldyndaǵy boryshymyz. Bul - bizdiń urpaq aldyndaǵy mindetimiz! «Bizdiń qasıetti jerimizdi yqy­lym zamandardan Uly dala dep, al babalarymyzdy Uly dala­­nyń urpaqtary dep ataǵan. Biz - solardyń jalǵasymyz, Uly dalanyń muragerlerimiz. Osynaý keń-baıtaq Uly dalanyń kóginde halqymyzdyń baq juldyzy bolyp Jańa Qazaqstan dúnıe­ge keldi. Bizdiń Qazaqstanymyz - uly is­terdiń uıytqysy bol­ǵan Uly dala eli!» dep edi ǵoı Prezıdent. Bolashaqqa baǵdar jasap, úlken serpilis jasaǵan elimizge qazir dúnıejúzi tamsanyp, úlken úmitpen qarap otyr. Endeshe, ıgilikke bettegen kez kelgen jańa bastamany erekshe yqylaspen atqaryp, jańǵyrǵan rýhtyń jarshysy bolýǵa umtylaıyq.

- Áńgimeńizge raqmet.