Armenııa qazaq halqymen ǵasyrlar boıǵy dostyǵyn joǵary baǵalaıdy – Nıkol Pashınıan
– Premer-mınıstr myrza, bıyl Qazaqstan men Armenııanyń dostyǵy men yntymaqtastyǵy týraly shartqa qol qoıylǵanyna 25 jyl tolýy atap ótiledi. Osy shırek ǵasyrda bizdiń elderimizdiń ekijaqty qarym-qatynasy qalaı ilgeriledi?
– Shynynda da, bul qujat bizdiń memleketaralyq qatynastarymyzdyń jalpy qaǵıdattary men negizgi basymdyqtaryn eleýli dárejede belgilep, ekijaqty áriptestikti múldem jańa deńgeıge shyǵarý jolyndaǵy sheshýshi sát boldy. Sodan beri ótken kezeń ekijaqty yntymaqtastyqtyń áleýetin odan ári arttyrý armıan jáne qazaq halyqtarynyń túbegeıli múddelerine tolyq jaýap beretinin aıqyn kórsetip berdi.
Búgingi tańda bizdiń qarym-qatynasymyz shyn máninde óziniń strategııalyq sıpatymen erekshelenip, senimdi saıası dıalogti, onyń ishinde eń joǵary deńgeıdi de qamtyp otyr. Ekijaqty qatynastardy jańa mazmunmen jáne strategııalyq baǵdarlarmen baıyta otyryp, barlyq baǵytta ilgerileýge múmkindik beretin ózara saıası erik-jiger bar ekenin zor yqylaspen atap ótkim keledi. Biz shynaıy teń quqyly baılanys, ózara kómek, bir-biriniń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵyn qurmetteý jáne múddelerin eskerý qaǵıdattaryna negizdelgen ekijaqty qarym-qatynasty damytýǵa beıildimiz. Bul – Armenııa halqyna da, Qazaqstan halqyna da ortaq qundylyqtar.
Bizdiń elderimiz ǵasyrlar boıy jalǵasyp kele jatqan tyǵyz baılanystarǵa súıene otyryp, ekijaqty jáne kópjaqty formattaǵy saıası yqpaldastyq pen barlyq salada saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtýden bastap, mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy tereńdetýge, óńiraralyq deńgeıde seriktestik qatynastardy damytýǵa deıingi barlyq baǵytty qamtıtyn memleketaralyq dıalog pen yntymaqtastyqty jan-jaqty jáne dáıekti túrde arttyrýdy belsendi túrde qoldap otyr.
Buǵan deıin aýqymdy ister atqaryldy. Aldaǵy ýaqytta birlese júzege asyratyn qyrýar jumys bar ekeni sózsiz.
– 2023 jyly Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy taýar aınalymy 23 paıyzdan astam ósti. Osyndaı qarqynǵa qaramastan, bizdiń elderimizdiń saýda-ekonomıka salasyndaǵy yntymaqtastyǵynyń áleýeti kóp jaǵdaıda tolyq paıdalanylmaı otyr. Sizdiń oıyńyzsha, ózara yqpaldastyqtyń qandaı baǵyttary perspektıvti sanalady?
– Byltyrǵy ekijaqty taýar aınalymynyń ósimi bıznesti júrgizý jaǵdaıyn jeńildetý úshin jasalǵan tetikterdiń tıimdi ekendigin rastaıdy. Alaıda ekonomıka salalaryndaǵy yntymaqtastyqty elderimizdiń áleýeti men damý basymdyqtaryna saı keletin múlde jańa deńgeıge shyǵarýǵa baǵyttalǵan ózara yqpaldastyqtyń tyń joldaryn izdeý úshin sharalar qabyldaý qajet ekenin quptaımyn.
Bul turǵyda Armenııa Respýblıkasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komıssııaǵa aıryqsha jaýapkershilik júkteledi. Onyń kezekti, onynshy otyrysy bıylǵy sáýir aıynyń basynda ótti. Jıynda kólik baǵyttaryn ártaraptandyrý, eksporttyq-ımporttyq jáne tranzıttik operatsııalardyń jańa tizbekterin anyqtaý máselelerine erekshe nazar aýdarylǵanyn eskersek, taıaý keleshekte tıisti nátıje kútýge bolady. Tamaq jáne zergerlik ónerkásip nemese farmatsevtıka sııaqty dástúrli baǵyttarmen qatar, biz ınnovatsııalyq tehnologııalar salasyndaǵy yntymaqtastyq (birlesken startaptardy iske qosý, qurylǵy jasaý, bilim berý isin tsıfrlandyrý, sektorlyq ınvestıtsııalardy yntalandyrý jáne t.b.) máselesin qozǵap otyrmyz.
Armenııa da Qazaqstan sııaqty kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymdy damytýǵa erekshe mán berip otyr. Osyǵan oraı Armenııa Respýblıkasynyń Úkimeti bizdiń óńir úshin aýqymdy «Beıbitshilik toǵysy» ınfraqurylymdyq jobasyn tanystyrdy. Onyń aıasynda birqatar kólik-kommýnıkatsııa jelisin tartý jáne jańǵyrtý kózdelgen. Atalǵan jobanyń maqsaty – múddeli memleketter arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq baılanystardy damytý úshin neǵurlym qolaıly jaǵdaı jasaý, sondaı-aq elderdiń egemendigi men ıýrısdıktsııasyn jáne teńdik pen ózara túsinistik qaǵıdatyn tolyq qurmetteý negizinde Ońtústik Kavkaz aımaǵynyń logıstıkalyq áleýetin edáýir arttyrý.
Budan bólek, «Bıznes bıznes úshin» («V2V») formatynda tikeleı baılanysty jolǵa qoıý elderimizdiń saýda-ekonomıkalyq áleýetin iske asyrýǵa oń yqpal ete alady dep oılaımyn. Bul rette osy aıdyń basynda Erevanda ótken Armenııa-Qazaqstan bıznes forýmy aıasynda atqarylǵan jumystardy aıryqsha atap ótkim keledi.
– Búginde Qazaqstanda armıan kapıtalynyń úlesi bar 400-den astam kompanııa tirkelgen, al Sizdiń elińizde ekonomıkanyń túrli salalarynda qazaqstandyq kapıtalynyń úlesi bar 100-ge jýyq kompanııa jumys isteıdi. Qazaqstandyq kásipkerler úshin Armenııa nesimen tartymdy? Sizdiń oıyńyzsha, bizdiń memleketterimiz úshin ınvestıtsııalyq saladaǵy yntymaqtastyqty damytý perspektıvasy qandaı?
– Armenııa Respýblıkasynyń Úkimeti júrgizip otyrǵan «Ashyq esik» saıasatynyń arqasynda elimizde ınvestıtsııalyq qyzmetke eshqandaı shekteý qoıylmaıdy. Bizdiń Úkimetimiz sheteldik ınvestorlarǵa, sonyń ishinde qazaqstandyq seriktestesterimizge jan-jaqty qoldaý kórsetip keledi. Biz ekonomıkalyq damýǵa jáne ınnovatsııalarǵa yqpal etetin ınvestıtsııalyq jobalarǵa memlekettiń qoldaýy men resýrstaryn usynatyn birqatar baǵdarlama qabyldadyq. Sondaı-aq Armenııanyń erkin ekonomıkalyq aımaqtarynda bıznes júrgizý úshin qolaıly jaǵdaı jasalǵan. Salyq jeńildikteriniń keshendi toptamasy usynylady jáne jeńildetilgen rásimder qoldanylady.
Armenııa kópvektorly syrtqy saýda saıasatyn dáıekti túrde júrgizip keledi. Munda bizdiń EAEO aıasynda Qazaqstanmen preferentsııalyq saýda rejımi, sondaı-aq eki eldiń saýda-kólik baǵyttaryn ártaraptandyrý maqsatynda kólik-logıstıka áleýetteri ushtastyrý múmkindigi eskerilgen. Bul qadamdar elimizdi qazaq kásipkerleri úshin tartymdy etedi.
Osy oraıda ınvestıtsııalardy yntalandyrý úshin Armenııa men Qazaqstannyń bıznes-qoǵamdastyq ókilderiniń arasyndaǵy tikeleı baılanystardyń mańyzdy ekenine taǵy da nazar aýdarǵym keledi. Eki eldiń memlekettik mekemeleri kapıtaldy tıisti deńgeıde qorǵap, qaýipsiz jáne boljamdy ınvestıtsııalyq ortany qamtamasyz etý úshin bar kúsh-jigerin jumsaıdy dep senemin.
– Búginde Qazaqstan tsıfrlandyrý salasy boıynsha Ortalyq Azııanyń kósh bastap tur. Qarjy tehnologııalarynan bastap elektrondyq úkimetke deıingi barlyq baǵytty qamtıtyn osy salany ári damytý elimizdiń basty basymdyqtarynyń biri bolyp qala beredi. Armenııa da aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tehnologııalardy jańǵyrtýǵa, bilim ekonomıkasyn damytýǵa basa mán berip otyr. Elderimiz osy salada qandaı tájirıbesimen almasa alar edi?
– Bıznes júrgizý úshin jasalǵan qolaıly jaǵdaı, bilikti mamandar, sondaı-aq memlekettik qoldaýdyń arqasynda Armenııada da IT-ındýstrııa keıingi jyldary aıtarlyqtaı órkendep keledi. Otandyq aqparattyq-tehnologııalyq sektor jyl saıyn 20 paıyz deńgeıinde turaqty ósim kórsetip otyr, ıaǵnı, bul – eldegi eń qarqyndy damyp kele jatqan salalardyń biri. Halyqaralyq arenada armıan kompanııalary baǵdarlamalyq qamtamasyz etý, jasandy ıntellekt, mashınalyq úırený, aqparattyq qaýipsizdik ázirlemeleri, sondaı-aq ınnovatsııalyq qarjylyq-tenologııalyq startaptar salasynda zor bedelge ıe.
Eki eldiń joǵary tehnologııalyq ónerkásibiniń ókilderi arasynda ózara úlken qyzyǵýshylyq bar. Osyny eskersek, bul baǵyttaǵy yqpaldastyqtyń naqty mehanızmderi men formalaryn anyqtaý jumystary taıaý bolashaqta perspektıvti birlesken jobalarǵa ulasady dep oılaımyn.
– Premer-mınıstr myrza, qalaı oılaısyz, EAEO-ǵa múshe memleketterdiń kúsh-jigerin ushtastyrý geosaıası syzattardy jymdastyryp, ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń neǵurlym ornyqty modelin jasaı ala ma?
– EAEO – qandaı da bir saıası hám geosaıası kún tártibi joq ekonomıkalyq birlestik. Armenııa jáne Qazaqstan kóp jaǵdaıda osy ustanymdy jaqtap, atalǵan ekonomıkalyq birlestik aıasyndaǵy ózara is-qımyldy naq osy turǵyda damytyp otyr.
Biz EAEO-ny saıasattandyrýdyń ártúrli áreketteriniń jolyn kesýge tyrysyp, ekonomıkalyq yntymaqtastyq aıasynda ózara is-qımyldy damytýdy jalǵastyryp otyrmyz. EAEO jáne onyń ekonomıkalyq qaǵıdattaryn saıası ambıtsııalarmen aralastyrmaý kerek. Saýda men yqpaldastyqtyń negizgi erkindikteri saıası pıǵyldarǵa baılanysty shektelmeıdi jáne shektelmeýge tıis. Áıtpese, bul birlestiktiń irgeli qaǵıdattaryna nuqsan keltiredi.
– Qazaqstan men Armenııa ekijaqty ǵana emes, kópjaqty qurylymdar aıasynda da ózara qarym-qatynas jasaıdy. Eki el arasynda halyqaralyq jáne óńirlik kún tártibindegi negizgi máseleler boıynsha ózara túsinistik bar ma?
– Biz kópjaqty alańdarda ózara senimge negizdelgen turaqty qarym-qatynas jasap kelemiz. Jahandyq jáne óńirlik kún tártibindegi ózekti máseleler boıynsha ashyq pikir almasamyz. Sondaı-aq týyndaǵan máselelerdiń sheshimderin birlesip izdeýge ázirmiz.
Armenııa da Qazaqstan sııaqty, halyqaralyq quqyq normalary men qaǵıdattaryn qurmetteıdi, sonyń ishinde memlekettik egemendikti qurmetteý, bir-biriniń aýmaqtyq tutastyǵyn moıyndaý jáne qurmetteý, memlekettik shekaralardyń myzǵymastyǵy men qol suǵylmaýshylyq máselelerine baıyppen qaraıdy.
Bizdiń elderimiz ekonomıkalaryn men tranzıttik áleýetterin ártaraptandyrýǵa umtylady. Joǵaryda aıtylǵan jaıttardyń barlyǵy Armenııa men Qazaqstannyń halyqaralyq panoramadaǵy negizgi máseleler boıynsha ustanymdaryn bir-birine túsinikti etip otyr. Sondaı-aq kópjaqty qurylymdar aıasynda Erevan men Astananyń ustanymdary árdaıym birdeı bolmaǵanymen, kóbinese bir-birine óte jaqyn. Osyny eskere otyryp, Armenııa ózara qoldaý negizinde Qazaqstanmen ártúrli halyqaralyq jáne óńirlik alańdarda syndarly yntymaqtastyqty odan ári damytýǵa jáne tereńdete túsýge ázir.
– Ádette memleketter arasyndaǵy ózara túsinistik pen yntymaqtastyqty damytýǵa gýmanıtarlyq baılanystar, ásirese, adamı qarym-qatynastar zor úles qosady. Qazaqstanda óz mádenıeti men tilin damytýǵa, tarıhı Otanymen baılanysty nyǵaıtýǵa múmkindigi bar kóptegen etnıkalyq armıandar turady. Al Armenııada qansha qazaq turady? Qos halyqtyń ózara yntymaǵy men dostyǵyn odan ári nyǵaıtý úshin memleketaralyq deńgeıde qandaı sharalar qabyldanyp jatyr?
– Armıandar ejelden dıasporalyq ult retinde tildik, etnostyq, mádenı jáne dinı biregeıligin erkin bildirýdiń jáne saqtaýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin jaqsy túsinedi. Bizdiń úkimet úshin halyqtar arasyndaǵy baılanystarǵa jol ashý, mádenı-aqparattyq ortalyqtar men otandastarymyzdyń birlestikteriniń qyzmetin qoldaý basym sıpatqa ıe.
Búginde Qazaqstanda ondaǵan myń armıan ómir súrip jatyr. Olar dostas eldiń qalyptasýy men damýyna qomaqty úles qosyp júr. Olar óz eline shyn berilgen azamattar retinde ulttyq biregeıligin, ana tili men dástúrin saqtaý úshin bárin jasaýda. Biz, álbette, ınklıýzıvti jáne teń quqyly qoǵamdyq orta qurǵany úshin Qazaqstan halqy men Úkimetine zor rızashylyǵymyzdy bildiremiz.
Armenııada turatyn etnıkalyq qazaqtardyń sany salystyrmaly túrde az bolǵanymen, bizdiń halqymyz qazaq halqymen ǵasyrlar boıǵy dostyǵyn joǵary baǵalaıdy ári sizderge árqashan zor iltıpatpen, qurmetpen qaraıdy.
– Ýaqyt taýyp, suhbat bergenińiz úshin kóp raqmet.