Árkimde men bolsyn dep...

ASTANA. QazAqparat - «Men» uǵymyna árkim árkelki anyqtama bergenimen báriniń túıi­- setin ortaq núktesi bir, ol - syı­ly­lyqqa umtylý degenge saıady, dep jazady "Aıqyn" gazeti.

Ár­­kimde, ıaǵnı qoǵamnyń ár mú­she­sinde ózindik «men» bolýy tıis. Olaı bol­­maǵan jerde kim de bolsa qul­dyq­ty moıynsyný jaǵdaıyna aýysady. 

Saıasat álemine tanymal ǵalym I.Kant bylaı deıdi: «Adamzat ómirinde tereń kúızelister, ǵajap tóńkerister qoǵamdy onyń eń tereń negizderine deıingi jaǵdaıǵa qoz­ǵalta alatyn kezder bolady. Ta­rıh­tyń osyndaı sátinde adam odan ári sol ómirdi jyljytý múmkin emes­tigin sezine bastaıdy. Osyndaıda qandaı da bir uly oqıǵalar tarıh jibin kenetten úzip, adamzatty ba­typ qalǵan qalpynan shyǵarýy tıis te, jańa jolǵa - belgisiz salaǵa jańa murattar izdeýge ıtermeleýi qajet».
Osynaý tujyrymnyń aqı­qat­tyǵy sonda, adamzat ejelden-aq ózindik «men»-di saqtaýǵa barynsha kúsh salyp kelgen. Aıtalyq, mýs­lımýn dininiń birinshi tarmaǵy ıýdaızm bolsa, ony taratýshy Musa paıǵambar perǵaýyndar bodan­dy­ǵynda bolǵan Israıl urpaqtaryn­-da ulttyq - qoǵamdyq «men»-di oıatyp, sońyna ergenderin Sınaı túbegine jetkizedi emes pe?! Bul kúnderi evreı degen uǵymǵa árkim árqalaı baǵa beredi. Biraq solar­-dyń bári de bilimdilik pen ómir­sheńdik evreı halqyna tán quby­lys ekenin moıyndaıdy. Bizdiń bir aqyn qazaqty «myń ólip myń ti­ril­gen» dep jyrlaǵan edi. Al evreı hal­qy bolsa, mundaıdy sol Musa paıǵambar sońyna ergennen kúni búginge deıin bastan keship keledi. Sonda da ólim túgil eńseniń túsýi joq. «Qatty jaraqat» alsa da evreı ulty kóp uzamaı qaıta túlep shyǵa keledi. Mine, ulttyq menniń ne be­re­tinin osydan-aq kórýge bolady. Sondaı-aq birinshi Petr patsha orystarda ulttyq «men»-di oıatý úshin baıarlardyń qaýǵadaı saqalyn kesip tastaýǵa deıin barǵan eken. Al Lev Tolstoıdyń álemge tanymal «So­ǵys pen beıbitshilik» epopeıa­sy­nyń shamamen shıregi frantsýz ti­linde jazylǵan. Onyń sebebi da­nyshpan avtordyń sol kezdegi orys elıtasyndaǵy naqty jaǵdaıdy qaz-qalpynda berý edi. Frantsýz tilin bilmegendi «nadan» dep túsin­-gen orys nıgelızmi osylaısha, qatty synǵa alyndy. Osyndaı ózin-ózi syılaýdan qalǵan orys halqynda Vladımır Ilıch Lenın bastaǵan bolshevıkter partııasy ulttyq «men»-di oıatyp, joǵaryda ǵalym aıtqan tóńkeristi ómirge ákeldi de ultty tolyǵymen túletti. Orystar ǵylymnyń nebir qupııasyn asha al­ǵan ult bolyp shyqty. Orys tili bul kúnde halyqaralyq til retinde Bi­rikken Ulttar Uıymy moıyndaǵan ıgilik bolyp tur. Minekeı, ulttyq «men» oıanǵanda qoldan ne keletinin osydan-aq bilýge bolady. 
Elbasymyz Máńgilik el mu­ra­tyn kún tártibine shyǵarǵanda ne­-gizgi maqsat qoǵamnyń sanasynda ulttyq «men» oıanatyn is isteý ekeni barshaǵa belgili. Óıtkeni biz «2050 strate­gııasyn» jáne halyqa­ralyq maq­sattarǵa qyzmet etetin soǵan oraı joǵary talap deńgeıin­degi jol jáne logıstıka júıesin jasaý maqsatynda «Nurly jol» baǵ­darlamasyn jasap, júzege asy­rýǵa kirisken el edik. Oqyr­man bul eki baǵdarlamanyń ne beretinin to­lyq biledi dep oılaı­myn. Solaı bolsa da «2050 stra­te­gııasy» júzege asqan shaqta Qazaq­stan álemdegi damyǵan 30 eldiń sa­pynda bolyp, halyqtyń turmys deńgeıi tańǵa­lar­lyqtaı joǵary sapaǵa kóterileti­-nin, al «Nurly jol» baǵdarlama­sy júzege asqanda da dál sondaı sapa­lyq deńgeı ómirimizdiń sıpatyna aınalaty­nyn aıta ketpekpin. Bú­gingi jaǵ­daıymyzdy biletin árkim «bul qııal ǵajaıyp, tym joǵary sapa jáne oǵan jetý múmkin emes» deýi múmkin. Solaı bola tursa da baǵ­dar­la­malardyń múmkindik sheń­berinde jasalǵan, al Musa paıǵam­barǵa erip, Sınaı túbegine jetken kezde evreılerde eshqandaı múm­kindik bolmaǵanyn, solaı bola tur­sa da ár evreı ózi úshin ertegidegideı jaǵdaı jasaı alatyn bıikke kóte­rilgenin erekshe atap ótkim keledi. Ulttyq «men» oıanǵan jerde qoldan kelmeıtin eshteńe joq. Ekinshi dú­nıejúzilik soǵys qorytyndysyn­da «kapıtýlıatsııalanǵan» eki ult ne­mister men japondar qysqamer­zim ishinde kúıregen ekonomıkasyn qalpyna keltirip qana qoıǵan joq, sonymen birge adamzattyń eń al­dyńǵy sapyndaǵy qııal-ǵajaıyp jańalyqtardy, jaqsylyqtardy, jaı­lylyqtardy ómirleriniń sı­pattamasyna aınaldyryp jiberdi. Demek, ult Kóshbasshysy alǵa asqa­raly mindetterdi shyǵara otyryp, qoǵamymyzda ulttyq «men»-di oıatý ıgiligin de Máńgilik el ustany­mymen ómirge ákeldi. Osy ýaqytqa deıin-aq sheteldik jáne otandyq saıasat­ker­lerdiń kóbisi aıtyp úlger­genindeı «Máńgilik el» muraty N.Nazarbaev­tyń qoǵamymyzda ult­tyq «men»-di oıatýdyń jaqsy ne­­gizi. 
Adamzattyń arǵy-bergi ta­rıhy­-na úńilsek, ulttyq «men»-di oıatý­-dyń, negizinen, eki túrli joly bol­ǵan eken. Birinshisinde, bir ultty qalǵan ulttardan joǵary qoıý saıa­saty. Munyń qateligi sonshalyqty qaterli ekenin Ekinshi dúnıejúzilik soǵysty tutatýshy fashızm áreke­ti­nen aıqyn kórinis tapty. Sondaı-aq Iosıf Stalın Uly Otan soǵysy kezinde KSRO-nyń basym kópshi­ligin quraıtyn orys halqynyń ulttyq «men»-in oıatýǵa arqa súıe­di. Keıinnen bul V.Lenın es­kertý jasaǵan kezindegiden de qýatty «orys shovenızmine» jalǵasty. «Rýsskıı les», «rýsskıe pelmenı», «rýsskıı harakter» degen sóz tir­kesteri kerekti-kereksizdigine qa­ramastan, kez kelgen jerge tyqpa­lana berdi. «Ne rýsskıı» deıtin sóz tirkesi Keńester Odaǵyndaǵy kem­sitý­shilik kórip júrgen halyqqa ta­ńylatyn. Al «rýsskaıa zıma» delin­gen bir is-shara toı retinde bar­sha­ǵa tanyldy. «Provody rýsskoı zımy» delinetin bir mereke bol­ǵany esten ketpeıdi. Qysqasy, orys «men»-in oıatamyn deýshiler aqy­rynda osynaý bir eńbekqor da ta­lantty halyqtan KSRO quramyn­daǵy basqa ulttardy jerindiretin­deı jaǵdaıǵa ákep tiredi. Menińshe Keńester Odaǵynyń ydyraýynda osyndaı bir sebep jatty. Al endi qo­ǵamdyq «men»-di oıatýdyń ekinshi bir jolyna taldaý jasap kóreıik. Onyń mysaly, búginginiń alpaýyty adamzattyń kópshiliginiń qııaly da jete bermeıtin aqıqatty ómir shyn­dyǵyna aınaldyra alǵan Amerıka qurama shtattary. Bul o basta Brı­tanııa birikken koroldigiń sol qur­lyqtaǵy kolonııasy bolatyn. Buǵan narazy top qoǵamda ulttyq «men»-di oıatyp, sol arqyly aǵyl­shyn bı­leýshilerin elden qýyp shyǵyp, el­diń táýelsizdigin jarııalady. Sol shaqtan bastap, bul memleket órleý­ge umtyldy. Eskerte keteıik, qoǵam­nyń basym kópshiligi aǵylshyn til­-di bolǵanymen munda sol kezdiń ózin­de-aq, ıtalıandar da, frantsýz­dar da, nemister de, ıspandar da, portý­galdar da, chehtar da, evreıler de bolǵan. Al qazir jer betindegi bar­lyq halyqtyń ókili osy memlekette turatyn shyǵar. Biraq qoǵamnyń túsinisý jáne resmı, memlekettik tili jalǵyz, ol - aǵylshyn tili. Bul kúnderi aǵylshyn tili halyqara­lyq deńgeıde qoldanylyp júrgen tilderdiń ishindegi eń keń taraǵany bolsa, onda oǵan sebepker Anglııa emes Amerıka ekenin túsiný qıyn emes. Al memleket azamattary áýel­gi ana tilderiniń emes AQSh memle­keti­niń múddesin qorǵaýshyǵa aına­lyp ketken. Sóıtip, san ulttyń ókili bir qoǵam bolyp qurylyp, ol qoǵam búkil adamzat syılaıtyndaı ǵa­jaıyp­tardy jasady. Memleket ýaqyt ozǵan saıyn gúldene túsýde. Tipti keıbir saıasatkerler AQSh dep atalatyn memlekettiń «kúıreýi alys emes» dese de buǵan kináli qo­ǵamdyq túsinispeýshilik emes, tek qar­­jy-ekonomıkalyq qatynastyń álem qoldamaıtyn búgingi júıesi de­gendi aıtady. Qysqasy, bir ultty basqadan artyq qoımaı, kerisinshe, bir memlekettegi tutastyqty saqtaı otyryp, damýdyń nebir ertegideı bolmysyn ómir shyndyǵyna aı­naldy­rýǵa bolatynyn osydan baı­qaımyz. 
Ult Kóshbasshysy N.Nazarbaev Máńgilik el muratyn jarııala­ǵan soń-aq, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıver­sı­teti­niń rektory S.Piralıev ujym­daǵy bilikti ǵalymdardy jınap, Elbasymyzdyń bul usynysy qo­ǵam­dy erlikke para-par iske jumyldy­rýshy kúsh bolýǵa laıyq ekenin aıryqsha málimdeı otyryp, osy ta­qyrypty arnaıy oqytylatyn pán mánine kóterý kerektigin, ol úshin arnaıy oqýlyq kitap jazy­lýy tıis ekenin aıtty. Kitapty jazý jospary da kóp uzamaı bekitildi. Sóıtip, mazmuny 15 taraýdy qam­tyǵan úlken oqýlyq-kitap jazylyp shyqty. Bul kúnderi ol barshanyń ıgiligine aınalyp ketken. Keıingi sózderiniń birinde Elbasymyz bul eńbekti joǵary baǵalap, ony eli­miz­diń barlyq oqý oryndarynda oqytý týraly usynys jasady. Sol kitapta qamtylǵan oılar mynalar edi: 
Birinshi taraý. Qazaqstan Res­pýblıkasy Prezıdentiniń strate­gııa­lyq qujattary jáne Qazaqstan halqyna Joldaýlary aıasyndaǵy qazirgi Qazaqstannyń ulttyq ıdeıa­-sy men ulttyq sapasy. 
Ekinshi taraý. Adam sanasy qury­lymyndaǵy ulttyq ózindik sana.
Úshinshi taraý. Etnıkalyq áleý­met­tendirý jáne biregeılik - tul­ǵa­nyń ulttyq sana-sezimin damytý­-dyń negizi. 
Tórtinshi taraý. Máńgilik el ult­tyq ıdeıa konteksinde bolashaq ma­mandarǵa ulttyq tárbıe berý.
Besinshi taraý. Mentalıtet - el­dik jańǵyrýdyń sapalyq ólshemi jáne órisi. 
Altynshy taraý. Qazaqtyń ult­-tyq mádenıeti jáne onyń bolashaq ma­man tulǵasynyń ulttyq sanasyn qa­lyptastyrýdaǵy róli. 
Jetinshi taraý. Qazaq halqynyń fılosofııalyq oıynyń onyń rý­ha­nı mádenıetiniń qalyptasýyna áseri. 
Segizinshi taraý. Qazaq eli ıdeıa­sy­nyń qalyptasýy men damý ta­rıhy. 
Toǵyzynshy taraý. Ulttyq til - ulttyq sana-sezim dińgegi retinde.
Onynshy taraý. Qazaq otbasyn­daǵy bala tárbıesi. 
On birinshi taraý. Qazaq halyq pedagogıkasyndaǵy ádep negizderi. 
On ekinshi taraý. Din - qazaq hal­qynyń ulttyq mádenıetiniń qu­ramdas bóligi jáne onyń halyqtyń ulttyq sana-sezimin qalyptasty­rý­daǵy róli. 
On úshinshi taraý. Ultaralyq qa­tynas mádenıeti.
On tórtinshi taraý. Jastardyń salamatty ómir salty - salaýatty ulttyń qalyptasý negizi. 
On besinshi taraý. Bolashaq ma­man­dardyń ıntellektýaldy ále­ýetin damytý. Ulttyń báseke­lestikke qa­bilettiliginiń negizi.
Oqyrman baıqaǵan shyǵar, ki­tapty jazýshy top negizgi maqsatty joǵaryda aıtyp ketken ulttyq «Men» ár jastyń sanasynda oıanýy­na jumyldyrdyq. Buǵan sebep dúnıejúziniń aldyńǵy qa­tarly 
30 eli­niń sapynda bolamyz desek, mundaı asqaraly mindetti oryndaý úshin qoǵamnyń ár múshe­siniń sana­synda ózindik «Men», ná­tıjesinde, barshada qoǵamdyq-ult­tyq «men» ornyqtyrý qajet degen zańdylyq. Shyn máninde, árkimniń ózindik «men»-i, solar arqyly qo­ǵamda qa­lyptasqan ulttyq «Men» bolmaǵan el eshteńe bitire almaı­-tyn tobyr ǵana. Sol sebepten eli­mizdiń qarjy-ekonomııkalyq sa­lasynda júrgen otandastar óz min­detterin oryn­daý­ǵa qalaı qulshyn­sa, urpaq tárbıe­sinde júrgen biz árkimniń tulǵalyq qasıetin kóte­rýge, sonyń nátı­je­sinde, qazaq­standyqtardyń otan­shyldyǵyn art­tyryp, olardyń da sanasynda bir maqsatqa jumylǵan «men qazaq­standyqpyn, men qa­zaqpyn» degen ulttyq «men»-di qalyptastyrý úshin bar múmkin­dikti jumyldy­rý­ǵa tıispiz. Ulttyq «Men» adamzat ta­rıhynda árqa­shan da tóńkeris­tik deńgeıdegi uly jańǵyrýlardy jasaý tusynda kó­rinis tapqanyn joǵaryda aıttyq. Al Qazaqstan bolsa dál qazirgi tańda Kóshbasshy­myz Nursultan Nazar­baev­tyń tikeleı usynysymen ja­salǵan «2050 strategııasy» boıyn­-sha ju­mys istep jatyr. Bile-bilgen adamǵa bul, sózdiń týra maǵyna-­synda tóń­keristik jańǵyrý jos­-pary deýge bo­la­tyn baǵdarlama. Sózimizdi bir ǵana mysalmen dá­leldeıik: eger kúni búginge deıin Qa­zaqstan ekonomı­kasyndaǵy shı­kizattyń úlesi shama­men 70 paıyzdy qurap kelse, 2050 jylǵa qaraı bul kórsetkish kóp de­gende 30 paıyzben shektelip, 70 pa­ı­yzdy «aqyldy ekonomıka» ónim­deri ıemdenetin bolady. Sondaı-aq mundaı óndi­-riste ıntellektýal­dy­ǵy joǵary mamandar jumys isteýge tıis ekenin oılasaq, elimizdegi ju­mysshy toby­nyń sapalyq quramy qanshalyqty joǵarylaıtynyn ań­ǵarý qıyn emes. Óz basym kópte­gen otandastar se­kildi «2050 strategııa­sy­nyń» oryn­da­latynyna tolyq se­nemin. Sebebi buǵan qajetti shart­tardyń bári bizde bar. Tabıǵı qor jetkilikti. Qara­jattan da qıyndyq kórmeımiz. Shetel ınvestorlary­nyń bizdiń elge tikeleı ınvestı­tsııa quıýy ýaqyt ozǵan saıyn ósip keledi. Sondaı-aq, Elbasymyzdyń «ıntel­lektýaldy urpaq tárbıelep, ıntel­lektýaldy ult qalyptastyrý» jó­nindegi ar­manyna qol jetkizý úshin quıyp jatqan ınvestıtsııa da ýaqyt ozǵan saıyn ústemelenip barady. Osy­lar­dyń ózderi-aq ulttyq tolyq jań­ǵyrýdyń aqıqatqa aınalaty­ny­na sendiredi. 
Bir zamanda ulttyń oqyǵandary «oıan, qazaq» degenin bilemiz. Aqı­qatqa týra qarasaq, HHІ ǵasyrda da «uıqyly-oıaý» júrgen ult jastary az emes. Keıbireýleri qasıetti din jolyn qýamyz dep múlde jat aǵym­dardyń quryǵyna ilinip, qurban bo­lýda. Al biz biletin Islam dini V ǵasyrdaǵy nadan, sol sebepten az­ǵyndyq áreketterdiń neshe túr­lerin jasaýǵa barǵan arabtardy ómir súrýdiń durys jolyna salǵan edi. Sondyqtan da biz Máńgilik el oqýlyǵynda ulttyq «men»-di oıatý­daǵy qasıetti dinimizdiń tárbıelik mańyzyna da erekshe oryn berdik. 
Fılosoftar «jas ult - talantty qoǵam» degendi aıtady. Al qazaq bolsa, HV ǵasyrdan bastap qalyp­tas­qan degen ustanymdy aıtyp júrmiz. Endeshe, ultymyzdyń ta­lant­tylyǵyna eshkim daý aıta qoı­mas. Olaı bolsa, tek ózimizdi ózimiz «qamshylaý» ǵana qalǵandaı. Ult ustazy Abaı abyz aıtqanyndaı «bol­masań da uqsap baq, bir ǵalym­-dy kórseńiz, Ondaı bolmaq qaıda dep, aıtpa ǵylym súıseńiz» tujy­rymyn eske taǵy bir túsirgen jón. Aǵylshynnyń, japonnyń, frantsýz ben nemistiń, káris pen qytaıdyń qolynan kelgen is bizdiń qoldan kel­­meýi múmkin emes. Olar ult retinde jańǵyryp tabıǵı qory múl­de joq jerlerinde búgingideı «ju­maq» ornata aldy. Demek, bul ult­-tyq silkinistiń bergeni dep qa­rasty­ry­lýy kerek. Qazaq ta, solar sekildi bir silkinse, barlyq arman aqıqat­-qa aınalary sózsiz. 
N.Nazarbaevtyń Máńgilik el muratyn jarııalaǵanda basty ar­many qazaqtyń, qazaqstandyq­tar­dyń ulttyq, qoǵamdyq «Men» qa­sıetine qozǵaý salý bolǵany daýsyz. Óıtkeni qalaı bolǵanda da myna qatygez naryqtyq ekonomıkaly qo­ǵam dep atalatyn jaǵdaıda ómir súrip jatqanda birde-bir adam ózin­dik «Men»-siz ómir súre almaıdy. Sol sekildi qoǵamda da ulttyq «Men» bolýy basty shart. Iá, biz jurttyń qolynan kelgendi jasaı alatyn ultpyz, qoǵambyz dep aıtý úshin de árkim eńsesin kóterip, ómir súrýge umtylǵysy kelse bul isti erteńge qaldyrmaı búgin bastaýy kerek. «Er­teńshilder» árqashan da kesh qal­ǵan, sony umytpaıyq. 

Janatbek ІShPEKBAEV, saıası ǵylymdar kandıdaty, professor, Abaı atyndaǵy Ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtet prorektory