Árbir aqyldy adamǵa ıman paryz
Adamzat balasynyң қaı-қaısysynda bolmasyn, қandaı da bir dinge nemese ıdeologııaғa senýge degen beıimdiligi bar. Absolıýtti tұrғydan senimi joқ adamdy elestetýdiң өzi қıyn. Dinsiz adam bolmaıdy. Barlyқ adam bir senimmen өmir sүredi. Bireý dinge emshi, tәýip arқyly, endi biri tүs kөrip, taғy bireý қorқyp kelip jatady. «Әrbir aқyldy adamғa ıman paryz, әrbir ımandy adamғa ғıbadat paryz» degen Abaı atamyz. Iman degenimiz - Allanyң barlyғyna, perishtelerine, kitaptaryna, taғdyryna, aқyret kүnine sený . «Alla degen sөz jeңil, Allaғa aýyz jol emes, yntaly jүrek, shyn kөңil, Өzgesi Haққa қol emes», - degen taғy Abaı atamyz. «Allaғa shүkir» degen aýyzdyң sөzi ғana. Shyn jүregimen talpynғan adam meshitke қaraı aıaңdap, namazғa jyғylady.
Elimiz tәýelsizdik alғannan beri, rýhanı құndylyғymyz joғarylap, jastarymyz ımanғa bet bұryp, din jolyna tүse bastady. Bүgingi kүni meshitke baratyn adamdardyң sany kүnnen kүnge kөbeıip keledi, alaıda jaқsylyқ kөptik etpeıdi ғoı. «Jaқsylyқ pen jamandyқ egiz» - demekshi, jasynan ishimdik pen shylymғa құmar bolyp, әr jerde қylmystyқ әreketterge baryp, ұrlyқ istep, tөbeles shyғaryp jүrgen ұldarymyz ben ұlttyқ қasıetimizdi oırandap, ashyқ - shashyқ kıinip, oınap - kүlip jүrgen қyzdarymyz қanshama. Etıka өzine normatıvtik etıkany jәne moral teorııasyn қamtıdy. Birinshisi ıgilik, izgilik, қastandyқ jәne t.b. týraly mәselelerdi zertteıdi, minez-құlyқtyң moraldyқ kodeksin týdyrady, nege ұmtylý kerektigin, қandaı minez-құlyқtyң jaқsy ekendigin, өmirde қandaı mәn bar ekendigin kөrsetedi. Onyң bir baғyty - din bolyp eseptelinedi. Biraқ barlyқ dinı aғymdar sol memlekettiң damýyna, sol halyқtyң adamı tәrbıesine birdeı dұrys әser ete almaıdy. Bүgingi taңda elimizde kөptegen dinı aғymdar, dinı sektalar jұmys isteýde. Olar bizdiң jastarymyzdy қandaı jolғa baғyttaıtyny belgisiz. Sondyқtan jastardyң қylmysқa barmaý, құқyқ bұzbaýynyң, adaspaýdyң negizgi baғyty dinı saýattylyқta. Қazaқstannyң әrbir jas mүshesi dinı jaғynan saýatty bolsa, қylmysқa, құқyқ bұzýғa barmaıdy. Ol үshin jastarmen tikeleı jұmys isteıtin pedagogtar men zaңgerler өzderi dinı saýatty bolýy shart. Қoғamda ıslamdyқ moral normalary men minez-құlyқtyң etıkalyқ erejeleri normalarynyң қaıta jandanýy jәne memleket zaңdaryn saқtaý rýhanı-өnegeliligi joғary adamdy қalyptastyrýda oң nәtıje bere alady. Islam өz kөrinisin өnegelik jәne өnegesizdik týraly ұғymdar men tүsinikterden, moraldyқ normalardyң jıyntyғynan tabady. Құranda ol týraly naқty jazyp kөrsetken. Ol adamdardyң rýhanı, өnegelik jәne sana-sezimdik mәselelerin din ғana birjola sheshe alady, ol adamғa sonshalyқty қajet ұstamdylyқ, tөzimdilik sııaқty қasıetterdi baýlıdy, adamdy қoғam men memlekettiң eshқashan tolyқ jetilmeıtindigin ұғynýғa jәne onyң deңgeıinen joғary kөterilýge үıretedi. Eger «joғaryda» eshnәrse bolmasa, bұl өmirde oıғa kelgenniң bәrin isteı berýge bolady dep sanaý adamnyң azғyndaýyna alyp keledi. Sondyқtan da etıkalyқ tәrbıe mәselesi әr ýaқytta mәңgilik әmbebap өnegelik negizge sүıený kerek, sodan ғana mәdenıet, tәrbıe, bilim dәni өsip shyғady.
V-VІ ғasyrlarғa deıin Arab tүbeginde, ıaғnı Islam dini kelmesten bұryn nadandyқ, bilimsizdik dәýirin bastan keshti. Al Islam dininiң kelýimen, onyң eң alғashқy әmiriniң «Oқy» dep bastalýymen araptar kөpke ұzamaı-aқ bilimdi, oқymysty, mәdenıetti el bolyp shyғa keldi. Osymen қatar, eң alғashқy mektep-medreseler, alғashқy ýnıversıtetter osy mұsylman memleketterde қazyғyn қaқty desek қatelesken bolmaspyz. Bұl bilim, oқý ordalarynyң tarıhy sol Mұhammed (s.a.ý.) paıғambardyң kezinde, үıden, keıin meshit-medreselerden bastaý alғan. Mұsylman әleminen shyққan әl-Kındı, Bırýnı, jerlesimiz әl-Farabı syndy әlemdi aýzyna қaratқan nebir ғұlamalar sol meshit-medreselerden tәlim-tәrbıe alyp shyққandyғyn ұmytpasaқ. Sonyme birge Islam dini ғylymmen ұshtaspasa, esh ýaқyt қarsy kelmeıtinin әri arabtar sol Islamnyң alyp kelgen mәdenıetimen joғary deңgeılerge kөterile bilgendigin de jadymyzdan shyғarmasaқ. Negizi ғylymnyң қaınar bұlaғy Құran aıattary men paıғambar hadısterinde jatyr. Endi bұny jaryққa shyғarý қazirgi jas býyn, jas ғalymdardyң enshisinde.
Iman bar jerde jaқsylyқ bar, izgilik bar. Imandy bekemdeý ұstamdylyқtan, tөzimdilikten týyndaıdy. Ramazan aıy tөzimiңdi, sabyrlyғyңdy shyңdap ımanғa bet bұratyn қasıetti aı. Oraza adam janyn tazartyp, jaman қylyқtardan saқtaıdy. Құranda Alla Taғala: "Eı, ıman etkender! Kүnәlardan saқtanyp, taқýalyққa jetýleriң үshin senderge bұrynғylarғa paryz etilgendeı oraza paryz etildi" ("Baқara" sүresi, 183-aıat), - deıdi.
Aıatta aıtylғandaı, orazanyң maқsaty - mұsylmandardyң jүrekterin tazartyp, ıman nұryna bөleý, taқýalyққa jetkizý.Taқýalyқ - Alla Taғalaғa boıұsyný, әmirlerine құldyқ ұryp, tyıғandarynan tyıylyp, ımandy, kөrkem minezdi, meıirimdi jan bolyp, Ұly Jaratýshyғa қarsy kelýden saқtaný. Demek, orazanyң maқsaty - jandy rýhanı tazartyp, kөrkem minezge tәrbıeleý, adamdardy meıirimdilikke izgilikke shaқyrý, nәpsini tizgindeý. Қasıetti aıda tek қana iship-jeýden ғana emes, өsek-ғaıbat syndy t.b. jaman әdet-қylyқtardan barlyқ kezde irgeni aýlaқ salý. Sol arқyly adam өzin raýhanı құndylyғy joғary, oı - өrisi kөrkem adam etip tarbıeleı alady. El bolashaғy jastardyң қolynda, jastardyң jүrek tәrbıesiniң joғary, oı - өrisiniң kөrkem, bilikti de bilimdi bolýy ımandylyқtyң қolynda. Қasıetti aı barshamyzdyң jүregimizge ıman, өmirimizge jaқsylyқ akelsin.