Ar ilimi hám arylý
***
Lev Tolstoı ataqty «Arylý» (Voskresenıe) romanynda kezinde jigittik jeliktiń jeteginde ketken jas bekzadanyń kúnádan arylyp, sol arqyly kisilik kemeldikke jetýiniń kezeńderin keremet sýretteıdi. Romanda aryna daq túsirgen Maslovanyń aldynda aqtalýdan bastap, qoǵamnyń shynaıy keıpimen hám óziniń ishki jan dúnıesimen betpe-bet kelip, arpalysý arqyly arylǵan, tulǵalyq tolysýdyń satylarynan súrinbeı ótken Nehlıýdovtyń talaıly taǵdyry arqyly Abaısha aıtqanda «tolyq adamǵa» aınalǵan Tolstoıdyń ózin kórgendeımiz. Sondyqtan bul shyǵarma bizge uly jazýshynyń basty týyndysy bolyp kórinedi.
«Oıynda joq biriniń, Saltykov pen Tolstoı» dep jyrǵa qosqan súıikti qalamgeriniń 1899 jyly jaryq kórgen bul romanyn Abaıdyń oqyp-oqymaǵany bizge belgisiz. Bizge belgilisi, aqyl azabyn arqalap, júreginiń túbine tereń boılap, «ádilet pen aqylǵa, sanatyp kórgen-bilgenin» aqynnyń ar tarazysy arqyly arylyp, «aınymaıtyn asyl adamǵa» aınalǵany. «Іshtegi kirdi qashyrsa, adamnyń hıkmet keýdesi» dep adam balasynyń husnı sıpaty, jaýhar qazynasy taza júreginde ekenin áıgilegen oıshyldyń ar ilimin bir ǵana qaınardan almaǵany taǵy anyq, ol «janym – arymnyń sadaqasy» degen halyq danalyǵyna, kámil adamdy ardaqtaǵan ıslamnyń tereń ıirimderine jáne batystyń bilimine úndestikpen úńilip tapqan aqıqaty! Muny Abaıdyń ómir jolynan da, shyǵarmashylyq arqaýynyń óne boıynan da aıqyn ańǵarýǵa bolady. Áýeli bozbala bop, keıin bılikke aralasyp, sosyn túńilip, tipti tereń tyǵyryqqa tirelip, eliniń erteńine kúmánmen qaraǵan ol aqyry aqıqatyn tabady, ar ilimimen arylyp, aǵartýshylyq jolǵa túsedi. Sol arqyly aýyldyń aýmaǵynan shyǵyp, adamzattyq aýqymdaǵy aqylman atanady. Mundaıda Alashtyń sózin túzetken, ózin kúzetken danyshpannyń «Qazaqqa kúzetshi bolaıyn dep, biz de el bolyp, halyq qataryna qosylýdyń qamyn jeıik dep nıettenip úırený kerek» degeni eske túsedi.
Arylý – pendelik kúnádan tazarý, aǵarý, jańarý ǵana emes, ol – meılinshe minsiz kemel kisilik qalypqa jaqyndaý. Sondyqtan ol sát saıyn, úzdiksiz júretin qubylys. Shyńǵys Aıtmatov «Adamǵa eń qıyny – kún saıyn adam bop qalý» degende, osyny meńzese kerek.
Abaı adamdyq arylýdy hám kisilik kemeldikti «bendeliktiń kámalaty» dese, qoǵamnyń, adamzattyń arylýyn da «ınsanııattyń kámalattyǵy» dep belgilegen eken. Sondyqtan, kez kelgen qoǵamnyń jekelegen adamdardan turatynyn eskersek, qoǵam da arylýy tıis! Máselen, dekolonızatsııa júrmegen, sotsıalıstik formatsııadan arylmaǵan, kerisinshe, «jabaıy kapıtalızm» tusynda jat qylyqtardy jamap alǵan qoǵamdy «arylǵan, tazarǵan» dep aıtýǵa bola ma? Ál-Farabı babamyz «adamnyń dene múshesi aýrý bolsa dáriger emdeıdi, al qoǵamnyń jan dúnıesine túsken syrqat orasan keseldi bolady degendi» eskertken eken. Qoǵamnyń syrqatynan aıyqtyryp, arylýǵa bastaıtyndar zııaly qaýym ekeni belgili. Al biz, ar júgin arqalaǵan zııaly qaýym ókilderi – ózimiz tolyq aryla bildik pe? Abaı aıtqan «ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» sııaqty adamdyq qasıeti bar, ózin zııaly sanaıtyn árbir azamatty tolǵandyrar másele osy bolsa kerek.
Bul turǵydan alǵanda, jadyny jańǵyrtyp, sanany silkiniske, qoǵamdy arylýǵa bastaıtyn «Rýhanı jańǵyrý» syndy baǵdarlamanyń jurtshylyqqa bereri kóp ekeni anyq. El gazeti «Egemen Qazaqstanda» jaryq kórgen Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» degen maqalasy bizge osy baǵdarlamanyń zańdy jalǵasyndaı kórindi.
Uly Abaıdyń osy «tolyq adam» tujyrymyn memlekettik deńgeıde ult ómirine qoldanatyn ómirsheń kontseptsııaǵa aınaldyrýǵa bolatyny týraly kósheli oı aıtqan Qasym-Jomart Kemeluly oıshyldyń murasynan taǵylym alýǵa shaqyrady.
«...Ulylyqtyń toıy ult aldyndaǵy uly mindettiń údesinen shyǵýdyń jolyn izdeýge umtyldyrýy tıis. Ár azamat osy toıdyń aldynda elimiz, eldigimiz jóninde tereń oılansa deımiz. Abaı bizge neni amanattady? Abaı bizden neni talap etti? Abaı bizden neni kútip edi? Abaı eldiń qaı isine súıinip edi? Sol súıingen isinen úırene aldyq pa? Abaı qazaqtyń qaı isine kúıinip edi? Sol kúıingen isinen jırene aldyq pa? Basqasyn bylaı qoıǵanda, aqyn aıtqan bes asyl isti júzege asyryp, bes dushpandy boıdan qashyryp jatyrmyz ba degen oıdyń tóńireginde tolǵansaq ta talaı jaıǵa qanyǵa alamyz. Abaı murasy – bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol ashatyn qasterli qundylyq. Jalpy, ómirdiń qaı salasynda da Abaıdyń aqylyn alsaq, aıtqanyn istesek, el retinde eńselenemiz, memleket retinde muratqa jetemiz», deıdi Qazaqstan Prezıdenti. Ras sóz!
Endeshe, Abaı jyly – ar ilimi saltanat qurǵan arylýǵa bastaıdy dep senemiz!
Darhan Qydyráli
«Egemen Qazaqstan» respýblıkalyq gazeti» AQ basqarma tóraǵasy