Anar Fazyljan: Biz ulttyq tilimizdi barynsha qorǵap qalý kezeńinde turmyz
«Pikiralýandyǵy men tyń usynystar bizdi bir jaǵynan qýantady» deıdi fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Anar Fazyljan. Tiltanýshymen álipbı jaıly áńgime órbite otyryp, qazaq tiliniń mártebesine qatysty tolǵandyrǵan suraqtarǵa jaýap tapqandaı boldyq.
Prezıdent «aýyspaıyq» degen joq – «asyǵystyq tanytpaıyq» dedi
- Anar Muratqyzy, keıingi kezde latyn qarpindegi qazaq álipbıine qatysty talqy qaıta kóterilip, «bas aýyrtpaı kırılde qala bergenimiz jón» degen syńaıda áńgime aıtyla bastady. Oǵan feısbýk paraqshańyzda qysqasha jaýap bergenińizdi oqydyq. Dese de, osyǵan qatysty tolyqqandy oıyńyzdy bilsek dep edik.
- Birinshiden, ol adamdar qandaı ýáj aıtady? Olar eń aldymen reformaǵa mıllıardtaǵan qarajat jumsalatynyn sóz qylady. Óz basym bul baǵyttaǵy shyǵyn mólsheriniń naqty somasyn bilmeımin. Óıtkeni biz máseleniń ǵylymı jaǵyn zerttep júrgen, til saıasatyn uıymdastyrýshy organnyń oryndaýshylarymyz. (A.Fazyljan – Shaısultan Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń ǵalym hatshysy). Alaıda mıllıardtaǵan qarajat tek latyn álipbıine kóshirýge ǵana bólinip jatyr deseńiz – ol qate pikir. Jalpy, kez kelgen ýnıtarly el óziniń memlekettik tilin qoldaýǵa baǵyttalǵan sharalar legin iske asyrady. Sol sekildi Qazaqstan da til saıasatyn júrgizedi. Ózińiz biletindeı, osy ýaqytqa deıin 2001-2010 jáne 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik tildi qoldaý baǵdarlamasy júzege asyryldy. Endigi kezekte 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlama bekitilip, onyń qarjy kólemi ashyq túrde ınternet portaldarda jarııalandy. Qarajat qaıda ketip jatyr degen máselege jaýap osy.
Mıllıardtaǵan nemese mıllıondaǵan qarjy bola ma – ol shyǵynnyń az nemese kóp ekenin aıtý úshin analıtıka kerek. ıAǵnı salystyrmaly túrde sondaı qarjyny jumsaǵan, biraq áldeqaıda nátıjeli faktilerdi keltirgen jón. Ondaı dálel-dáıekti eshkim keltirmeıdi. Qur baıbalam kóp.
Ekinshiden, memlekettik tilge jumsalǵan aqshanyń qandaı da bir materıaldyq ónim jasaýǵa ketken qarajattan ereksheligin eskerý kerek. Óıtkeni materıaldyq ónim ýaqyt óte tozady. Tóselgen jol eskiredi, salynǵan úı tozady. Al tilge jumsalǵan bıýdjet – ulttyń rýhyna salynǵan qarajat. Ol, bálkim, bir nemese eki jyldan keıin nátıje kórsetpeıtin shyǵar, biraq ol shyǵyn túptiń-túbinde aqtalady jáne onyń nátıjesiniń jumysy júz jyldyqtarǵa ulasady. Mysaldy alystan izdemeı-aq, Sovet ókimetiniń tarıhyn qarańyz. Sotsıolıngvıstıkada osy qubylysty «tilge jumsalǵan qarajattyń ınertsııamen jumys isteýi» dep ataıdy. Mysaly, sovet kezinde orys tilin ortaq til, al orys ultyn aǵa ult jasaımyz dep, qanshama resýrs, qarajat salyndy. ˒Qazir sovet ókimeti joq bolsa da, Qazaqstanda orys tili jumysyn toqtatpaq túgili, áýeli talaı jyl belsendi jumys istep turatynyna kózimizdi jetkizip otyrǵan fakti jeterlik. ıAǵnı biz de qazaq tiliniń bolashaǵy zor bolsyn desek, qolymyzdaǵy bar múmkindikti paıdalanýymyz kerek. Oǵan qarajatty da, resýrsty da aıamaǵan abzal, sondyqtan tilge ketken qarajatty sanap otyrǵandarǵa aıtarym: bul máselede abaılap sóılep, halyqty adastyrmaǵan jón.
Latyn álipbıine qarsy shyqqandardyń ekinshi argýmenti – «kúni erteń orystildiler qaıtedi?» degen oı. Qazaqstandaǵy orystildiler qazaqsha sóıleýdi, jazýdy talap etetin jaǵdaıda latyndy qoldanady. Óıtkeni qazaqtyń ulttyq álipbıi – latyn grafıkasy negizindegi álipbı bolmaq. Eger olar óz oıyn orys mátinderi arqyly jetkizse, kırılmen jazady, sebebi orys tiliniń latyn álipbıine kóshirý máselesi qozǵalǵan da, kóterilgen de emes. Nege biz ulttyq tildiń máselesin halyqtyń orystanyp ketken bir bóliginiń kózqarasymen sheshýimiz kerek? Mundaı jaǵdaı eshbir elde, eshbir tildik qaýymdastyqta joq. Kez kelgen alǵa qaraǵan tildik qaýymdastyq óz quramyndaǵy ana tilinen aıyrylyp qalǵan adamdardyń pikirine súıenbeıdi. Al áleýmettik saýalnama boıynsha qazaq˒tildilerdiń basym kóbi latyn grafıkasyna kóshýdi qoldaıdy. Ásirese jastar 100 paıyz qoldaıdy desem artyq aıtqanym emes.
Latynǵa kóshpeý kerek deıtinderdiń taǵy bir «dáleli» - jańa urpaq kırıl qarpindegi mádenı muradan aıyrylyp qalady. Biraq muny aıtatatyndardyń kóbi egde jastaǵylar. Al jastar baıqasańyz, jańa tehnologııalardyń múmkindigin jaqsy biledi. Qazir qaǵaz nusqadaǵy kez kelgen aqparatty tsıfrlandyryp, qalyń jurttyń ıgiligine aınaldyra salýǵa kóp ýaqyttyń keregi joq. Qazaqstandaǵy búkil kitaphananyń bazasy tsıfrlandyrylyp jatyr.
- Osydan eki jyl buryn Berik Ábdiǵalıuly latyn álipbıine qatysty «Jarlyq shyqty, sheginerge jol joq» degen edi. Jańa siz aıtqan adamdar osy shyndyqty qabyldaı almaı otyrǵan sekildi...
- Keıbir azamattarymyz, olar Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń jańa álipbıdi jetildirý boıynsha bergen tapsyrmasyn, ıaǵnı bul máselede «asyqpaýymyz kerek» degen pikirin durys túsinbeı, «eshqaıda asyqpaıyq ta, aýyspaıyq ta» degen qate oı aıtyp júr. Shyn máninde Memleket basshysynyń bul sózi halyq qabyldamaǵan tańbalarǵa qatysty aıtylǵan bolatyn. Prezıdent osy álipbıdi jetildirý boıynsha tapsyrmany Mádenıet jáne sport mınıstrligine bergenin bilesizder. Ol reformany toqtatýdy emes, kerisinshe jaqsarta túsýdi kózdep otyr.
- Latyn álipbıine qatysty kóldeneń sóz tutas ıdeıaǵa kóleńkesin túsirmeýi kerek degińiz keledi ǵoı?
- Latyn álipbıine kóshý máselesi saıası minberden alǵash kóterilgen 2007 jyldary jastyq maksımalızm turǵysynan oılap, «bul máseleni nege halyqtyń talqysyna salady, mamandar sheshýi kerek emes pe?!» dep oılaıtynmyn. Biraq táýelsizdik alǵannan keıin qalyptasqan tildik jaǵdaıdy, reformaǵa júktelip otyrǵan tiltanymdyqtan basqa da mindetterdi túsingende, bul pikirdiń qate ekenine kózim jete bastady. Óıtkeni latyn álipbıine kóshý degen – tek jazýymyzdy jańa álipbıge aýystyra salý emes. Bul – bizdiń tilimizdi reformalaý, sol arqyly sanamyzdy jańǵyrtý.
Nege Elbasy latyn álipbıine kóshý bastamasyn «Rýhanı jańǵyrý» maqalasynda atady. Eger oǵan jaı reforma retinde qarasa, «Tsıfrlyq Qazaqstan» baǵdarlamasynyń ishinde qarastyrýǵa da bolmas pa edi? ıAǵnı bul reformadan, meniń oıymsha, tek tildiń syrtqy áserdi ıgerý tetikterin jandandyrý kútilip otyrǵan joq. Sonymen birge sol arqyly halyqtyń sanasyn ózgertý, ultty bir ıdeıanyń tóńireginde uıystyrý kózdelip otyr dep baǵalaımyn. «Tilim – qazaq» degen kez kelgen azamat bul úderiske belsene aralasýy tıis. Bul iske aralaspaǵan kúnniń ózinde oǵan beıjaı qaramaýy kerek. Sol sebepti mektep oqýshysynan bastap zeınettegi qarııalarǵa deıin jańa álipbıimizdiń óz nusqasyn usynyp jatqany bir jaǵynan qýantady. Bizde ult máselesine janashyrlyqpen qaraıtyn qoǵam qalyptasyp kele jatqanyn kórsetedi. Degenmen keıde osy jaǵdaıdy óz múddesi úshin paıdalanyp ketetinder joq emes. Prezıdenttiń «asyqpaı» degen sózin «toqtataıyq» dep jeleýletip júrgenderdi kórdik. Sondaılardan saq bolýymyz kerek.
Latyn álipbıine úlken bir ıdeologııalyq serpilis retinde qaraǵan jón. Ekinshi jaǵynan, jalpyhalyqtyq pikirge erip, ǵalymdardy tasada qaldyrýǵa taǵy bolmaıdy. Mundaı taǵdyrsheshti reforma barlyq elde kúnde-kúnde bola beretin sharýa emes. Ondaıdy basynan keshirgen elder az-aq. Túrkitildes Ázerbaıjan, Ózbekstan, Túrkııa elderiniń tájirıbesine súıensek, álipbı aýystyrý isin júzege asyrǵan reformatorlar muny jaı ǵana tildik reforma dep qarastyrmaǵan. Mysaly, Túrkııada bul ózgeris Mustafa Kemal Atatúriktiń bastaýymen jańa zamanǵa ótý, eýropalyq ómir saltyna kóshýmen baılanystyrylyp, Osman ımperııasynyń eski qaldyqtarynan ketip, zamanaýı Respýblıka qurýdyń rýhanı negizi retinde júzege asyrylǵan. Ystanbuldaǵy Kúltúr (Mádenıet) ýnıversıtetinde Túrkııanyń latyn álipbıine ótýin zerttegen professor Ertem Rekın bizge sol kezeńdegi Ystanbul meshitterine japsyrylǵan únparaqtardy kórsetti. Olarda «búgingi jumanyń ýaǵyzy – latyn álipbıiniń mańyzy» dep jazylǵan. Musylman el bolǵandyqtan, búkil Islamdy qoldaıtyn elıta arab jazýynda qalý úshin latynǵa qarsy boldy dep oılaıtynbyz. Olaı emes eken. Jańa ómirge umtylýdy «túrikpin» degen barlyq el qoldap, atsalysypty. Osy jaǵynan kelgende halyqtyń qoldaýy kerek. Biraq álipbı men emle máselesinde, tildiń ortologııalyq normasyn kórsetetin quraldaryn ázirleýde, álipbı quramyndaǵy jeke áripterdi tańdaýda, árıne, mamandarǵa súıengen abzal.
Sonymen, latyn álipbıi daıyn ba?
- Prezıdent «jetildirý kerek» degen latyn qarpindegi qazaq álipbıi daıyn ba?
- «Til-Qazyna» ortalyǵy Úkimet janynan qurylǵan Ulttyq komıssııanyń Orfografııalyq jumys toby ǵalymdarynyń osy máselege qatysty birneshe otyrysyn uıymdastyrdy. Bul otyrystarda Prezıdenttiń tapsyrmasyn oryndaýǵa atsalysyp, óz álipbıin usynǵan azamattardyń jobalary talqylandy, sonymen birge tiltanýshylardyń óz usynysy da egjeı-tegjeı qaralyp jatyr. Ǵalymdar, pikiri dáıekti bolý úshin, el ishinen usynylǵan jobalarǵa jasalǵan saraptama qortyndylaryn da, sonymen birge óz nusqasyn tekseretin saraptamalyq-taldamalyq zertteý, shaǵyn saýalnama nátıjelerin de paıdalanyp otyr. Orfografııalyq jumys tobynyń árbir múshesi – jazý teorııasy, grammatologııa, fonetıka-fonologııa, sóz mádenıeti, ortologııalyq leksıkografııa sııaqty álipbı reformasy máselesiniń naǵyz mamandary, sondyqtan olar bul máseleni sheshýdiń tıimdi ádisnamasy men ádistemesin durys tańdaıtynyna kúmánim joq. Úlken daıyndyqpen jumys júrgizip otyr. Orfografııalyq jumys toby jaýapty organ – Mádenıet jáne sport mınıstrligine álipbıdi jetildirý boıynsha óz jobasyn usyndy.
- Latyn qarpindegi qazaq álipbıiniń sol, ıaǵnı sizder bergen sońǵy nusqasyna naqty qandaı ózgerister engizilgenin atap bere alasyz ba?
- Eń aldymen, dıagraf máselesi. Bekitilgen akýt álipbıde – aldyńǵy usynylǵan dıagraftyq jáne apostrofty álipbıden qaraǵanda áripter júıesi áldeqaıda yńǵaıly ári ońtaıly qurylǵan. Degenmen ishinde dıagraftyq qaǵıdatpen jasalǵan sh (sh) jáne ch (ch) árpi bar. Ǵalymdardyń kóbi halyqtyń osy tańbalardy ózgertý týraly pikirin qoldaı otyryp, SH dıgrafyn /Ş/ túrindegi bir árippen almastyrýdy, al SH túrindegi Ch-nyń tańbasyn álipbıden alyp tastaýdy usynyp otyr. Munyń negizi bar. Sebebi saýalnamalardan shemany (shema) shema, alǵyshatty (alģyshat) alǵyshat dep jáne, kerisinshe, Qoshandy (Qoshan) Qoshan, qushaqty (qushaq) qushaq dep oqyǵandar ásirese jańadan hat tanyp júrgen balalar arasynda kóp boldy, demek qazaqtyń tildik sanasy dıgrafty qabyldaı almaıdy. Ch dybysy bar bir-aq sóz qalypty: chempıon. Basqalary áldeqashan qazaqshalanyp ıgerilipti. Qazirgi ádebı tilde Ch dybysymen keletin birde-bir basqa jalpy esim maǵynasyndaǵy sóz joq, sondyqtan ony álipbıge almaǵannan kóp ózgeris bolmaıdy. Al jalpy esimderdegi Ch-ny barlyq ozyq jazý dástúrinde qalyptasqan úlgimen translıteratsııalaý prıntsıpimen jazýǵa ábden bolar edi. Muny til mamandary BAQ-taǵy maqalalarynda túsindirip kórsetip te jatyr.
Sonymen birge bul álipbıdegi keıbir dıakrıtıkalyq tańbanyń bolmaýy, mysaly i-niń bas árpi (І) men ı-diń bas árpiniń (І) birdeı turqy da kóp qıynshylyq týdyrady eken. Sondyqtan, ǵalymdardyń pikirinshe, bulardyń biriniń bas árpine noqat qoıý kerek.
Qazaq tilinde i – jińishke qysań daýysty dybysynyń jıiligi óte joǵary, ol tipti barlyq grammatıkalyq formalardy (jiktikti, táýeldikti, septikti) jasaýǵa qatysatyn belsendi dybys bolǵandyqtan, osy dybystyń tańbasyn dıakrıtıkasyz árippen, ıaǵnı noqatsyz /Iı/ túrinde bergen oqyrman men jazarman úshin ońtaıly bolar edi, sebebi áripústi jypyrlaǵan tańbalar azaıyp, jazý jınaqylana túser edi. Máselen, inimizdeginiń, inińniń degen sózdi noqatty árippen jazsaq, inimizdeginiń, inińniń túrinde tańbalanady, al osyny noqatsyz jazsaq, ınımızdegınıń, ınıńnıń túrinde áripústi jypyrlaǵan tańbadan biraz «tazalanyp», tek Ń-nyń dıakrıtıkasy qalady.
I men I tańbalarynyń ekeýin qosqannyń ózinde olardyń ortaq jıiligi qazaq mátinderindegi i-niń jıiliginen áldeqaıda tómen, sondyqtan bulardy noqatty /İi/ tańbasymen berse, ońtaıly-aq bolar edi. ıAǵnı qazirgi álipbıdegi i men ı, ı-di tańbalaǵan eki áripti ózara almastyrý tıimdi degen ǵalymdardyń pikirinde negiz kóp. Onyń ústine noqatty /İi/ tańbasymen I-lerdi jazatyn bolsaq, qazaq mátinderiniń ishindegi shettildik sózderdiń turqy da kózge birden tanyla keter edi: kino, institut, respublika.
Sol sııaqty halyq Ý-dyń akýtty Ý tańbasymen berilýin de qabyldamady. Sondyqtan Ý-dyń tańbasyn da ońtaılandyrý maqsaty bar. Bizdiń oıymyzsha, Ý men daýysty U jáne Ú dybystarynyń ortaq belgisine – erindik sıpatyna qaraı, olardy bir mıkroparadıgmada tańbalaý, ıaǵnı bazalyq beınesi uqsas tańbamen, biraq ártúrli dıakrıtıkamen ajyratyp bergen kóńilge qonymdyraq. Mysaly, Ý – U, U – Ū, Ú-ni qazirgideı Ú túrinde tańbalaý júıeli ári jazarman men oqyrman úshin qolaıly bolar edi: ūşaq (ushaq), tau (taý), úmit (úmit).
- Dese de, siz aıtyp otyrǵan osy sońǵy nusqada ekiushty maǵyna beretin nemese oǵash jazylatyn sózder kezdesýi múmkin be?
- Ondaı kez kelgen álipbıde kezdesedi. Eger ekiushty oqylatyn sóz sany óte kóp bolsa, onda, árıne, ol qolaısyz. Biren-saran sóz kezdesse, qıynshylyǵy joq. Qazirgi kırıl jazýynda Jetisý degen sózdi «Jeti+sý ma (jeti ózen)» álde «jetisý me (jetisip qalý)» degen syńaıda sóz talastyrýǵa bolady. Biraq mundaı biren-saran sáıkes jazylý jalpy mysaly grafıkanyń júıesine nuqsan keltirmeıdi. Olardy omogroftar deıdi. Mundaı máselelerdi orfografııalyq normany kórsetetin ortologııalyq quraldar (sózdikter men anyqtaǵyshtar) arqyly rettep otyrý kerek.
- Memleket basshysy jaqynda «Qazaq tilin reformalaý, qajet bolsa, tilimizdi jańǵyrtý kerektigin» aıtyp ótti. Qoǵamda bul sózdi ártúrli sıpatta topshylap jatqandar bar. Jalpy bul sózdiń latyn álipbıine kóshý protsesimen qandaı baılanysy bar dep oılaısyz?
- Táýelsizdik Qazaqstan memlekettigin saqtaý úshin resmı tili – qazaq tiliniń bazasyn kúsheıtedi. Onsyz memleket qurý múmkin emes. Óıtkeni memlekettiliktiń negizi – qazaq ultynyń etnosımvolızmi. ıAǵnı eltańbamyz da, týymyz da – qazaq ultynyń sımoldaryna, qundylyqtaryna súıenedi. Basqasha bolýy múmkin emes. Ony ultshyldyq dep te, basqa dep te qabyldasańyz da báribir – tarıhı fakt osy. Memlekettiktiń nyshandarynyń qatarynda ánuran, eltańbamen birge tilimiz de tur. Memlekettik tildi kúsheıtýge memlekettiń ózi múddeli. Barlyq elde osy úderis kúshti. Mundaıdy biz ǵana basymyzdan keshirip jatqan joqpyz. Myqty degen frantsýz, nemis tilinde modernızatsııalaý kerek dep qansha márte problema kóterilgen, ony sheshý joldary júzege asyrylǵan. Osynyń bárine sotsıolıngvıstkalyq zertteýlerdi qarasańyz, kózińiz ábden jetedi. Sondyqtan bul durys sharýa. Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev ta 2012 jyly halyqqa Joldaýynda osy máselege toqtalyp, termınologııaǵa erekshe mán bergen edi. Bul – kez kelgen eldiń óz tilin retteý úshin júrgizetin saıasaty. Onsyz, ıaǵnı jalpyǵa ortaq tilsiz memleket óziniń ıntentsııalaryn halqyna jetkize almaıdy.
Qazir qazaqtildilerdiń, memlekettik tilde aqparat talap etetinderdiń sany da, sapasy da artyp keledi. Til máselesin qalaı sheshemiz degende kózqaras alýan túrli. Biraq biz bul jerde sotsıolıngvıstıkalyq zertteýlerge, sol sala mamandaryna súıenýimiz kerek. Bul problemany álemdegi basqa ulttar qalaı sheship jatyr degenge de nazar aýdarǵan abzal. Sol sııaqty postkeńestik keńistikte ómir súrip jatqanymyzdy esten shyǵarmaý kerek. Qalasaq ta, qalamasaq ta, osy keńistikke tán úderistiń ishindemiz. Durys baǵytta qozǵalý úshin postkeńestik aıada qandaı úderister baryn, qaısy bizge erekshe áser etip jatqanyn bilgen jón. Máselen, bir komponenti orys tili bolyp tabylatyn kóptildilik - postkeńestik elderge tán qubylys. Sovet odaǵy ydyraǵannan keıin táýelsizdik alǵan eldiń bárinde kóptildilik boldy. Baltyq, Kavkaz, Azııa elderinde de úshtildilik qalyptasty. Al qazirgi úrdis kóptildilikten qostildilikke ketip bara jatyr. Ol – ulttyq til men aǵylshyn tiliniń qostildigi. Máselen, Prıbaltıka elderi túgel qostildi bop ketti. Kavkazdaǵy Armenııa men Grýzııada da sol. Tipti Ázerbaıjanda barlyq mańdaıshalar bir ǵana latynmen eki tilde – ázerbaıjansha jáne aǵylshynsha jazylady. «Qazaqstan ondaı emes», «orys tilin qoldaımyz» dep osy jaǵdaıdan qashsań da, aımaqtyq keńistikten shyǵa almaısyń. Bizge de osy ózgeris keledi. ıAǵnı bizdiń aýmaqta da orys tiliniń keńistigi tarylady. Oǵan qazaqtar da, orystar da kináli emes. Sondyqtan tilimizdi jańǵyrtý úshin osy úderisterdi eskere otyryp, saıasat qurý kerek.
«Eskımos tilin qurtqan – eskımostardyń ózi»
- Jaqynda Murat Baqtııaruly bastaǵan bir top senator «jańadan memlekettik til týraly zań qabyldaý kerek» dep, Úkimet basshysynyń atyna depýtattyq saýal joldady. ıAǵnı, bári til týraly zań qabyldaıtyn ýaqyt jetkenin uǵyp otyrǵan sekildi. Biraq...
- Bizde «jahandaný júrip jatyr, ana tilińnen góri aǵylshyn, qytaı tilin úırený kerek» degen pikir kóp aıtylǵanymen, «dál osy jerde jáne dál osy sátte ne paıdaly» degen suraqqa kózin jumyp, qazaq tilin baıqamaı qalǵysy keletinder bar. Tabıǵattyń metafızıkalyq zańdylyǵy boıynsha, bir kúsh bar jerde ekinshi kúsh te bolady, ıaǵnı jahandaný júrip jatqan jerde oǵan qarsy úderis – ulttaný qosa júredi, toqtamaıdy. Búkil álemde solaı. Aǵylshyn tili bárin jutyp jatyr deımiz de, kerisinshe úrdisti baıqamaımyz. Búginde Germanııa nemis tilin qoldaý úshin til saıasatynda buryn ustanǵan lıberaldy prıntsıpterin konservatıvti qaǵıdattarǵa almastyrdy. Olar nemis tiliniń tazalyǵyn saqtaý úshin bárin jasap otyr. Frankofondar men ıspanofondardyń halyqaralyq uıymdaryna osy tildegi memleketter qyrýar qarajat jumsap otyr. Frantsııa frantsýz tili týraly biregeı zań qabyldap, buljytpaı oryndap otyr. Frantsııanyń til týraly zańy – Týbon zańy dep atalady. Ony 1994 jyly Frantsııanyń Mádenıet mınıstri Jak Týbon ázirlegen. Zań frantsýz tiliniń ulttyq til retinde saqtalýynyń búkil tetikterin kórsetip bergen. Til saıasatyndaǵy lıberaldy kózqarasty qoldaýshylardyń qatań synyna qaramastan, nelikten olar osy zańnan bas tartpaı otyr? Sebebi Eýropada jahandanýmen birge ulttaný saıasaty júrip jatyr. Qazir bári ulttyq tilin saqtap qalýǵa tyrysady.
Postkeńestik elderdiń ishinde Armenııada «Armıan tili týraly zań», Grýzııada «Grýzın tili týraly zańy» bar. Ázerbaıjanda da solaı. Baltyq elderi týraly aıtpaı-aq qoıaıyq. Al bizde memlekettik til týraly zań bar ma? Osyndaı zańdy qabyldaıtyn ýaqyt jetti emes pe?! Bizde ulttaný, qazaqtaný úderisi kúshti. Osyny túsiný kerek. Eger qazaq tilin modernızatsııalaımyz desek, bul úderisterdi eskere otyryp, birinshi ulttyq álipbı jasaýymyz kerek. Kırıl qarpi negizindegi álipbı – ulttyq emes. Óıtkeni siz ol álipbımen shetten engen sózderdi qazaq tiliniń zańdylyǵy boıynsha tańbalaı almaısyz, sózderdiń biraz bóligin orys tiliniń zańdylyǵymen jazasyz. Al latynǵa kóshsek 32 árippen, qansha jerden qalap tursańyz da, orystyń sózin oryssha jaza almaısyz. Sóz báribir orys turqynan ózgerip ketedi.
Tildi modernızatsııalaý degende ne isteý kerek? Qazirgi tendentsııalardy eskere otyryp, durys til saıasatyn qurý kerek. Ulttyq jáne aǵylshyn tili kúsheıetin bolsa, onda bizde aǵylshyn tilinde sóıleıtin qazaqtar kóbeıedi. Endigi jerde aǵylshyn sózin qazaq mátininde ózgertpeı jazýdy talap etetinder shyǵýy múmkin. Mine, osy problemaǵa profılaktıkalyq sharalardy ázirden bastaý kerek.
- Qulaǵymyz úırengen Garrı Potterdiń qazaqshaǵa «Hárrı» dep aýdarylýy osydan degenińiz ǵoı...
- Álbette. ıAǵnı aǵylshyn tilinen engen sózderdi ulttyq tilde ıgerýdiń tetikterin latyngrafıkaly álipbı erejelerin ázirlegen kezde jasap qoıýymyz kerek. Ol úshin ǵylymı zertteýler júrgizilýi tıis. Bul rette bir qıyn problema bar. Ol tildiń ózine qatysty emes. Bizdiń tilde gáp joq. Qazaq tiliniń eshnársesin ózgertip, retteýdiń qajeti joq. Onyń tek syrtyn – orfografııalyq erejelerin, álipbıin retteý kerek. Qazaq tili baı, sizdiń kez kelgen ditińizdi oryndatýǵa onyń qudireti jetedi, móldirep tur. Másele – ony qoldanatyn sóıleýshiniń sol tildi bilmeýinde, paıdalanbaýynda jatyr. Bul problemany qazir tek zańdarmen retteý kerek. Eger zańmen qoldanysty talap etseń, reglamentteseń – onda bilmeıtinder tildi paıdalanyp, onyń baı resýrsynan ózine keregin izdeı bastaıdy. Artynsha til resýrstaryn kórsetetin alýan túrli quraldarǵa suranys ósedi. Mysaly, qazaq tiliniń erejelerin nasıhattaıtyn qalyń jurtshylyqqa arnalǵan eńbekke suranys artady. ıAǵnı til tutynýshysynyń qazaq tili týraly bilimi tereńdeıdi. Qazaq tiliniń jarnamasy kúsheıedi.
- «Qazaq tiliniń kúni týady» dep óz-ózimizdi jubatqanymyzben, kúndelikti ómirde – kóshede, bazarda, mektep pen balabaqshada kerisinshe qazaq tiliniń aıasy tarylyp bara jatqandaı seziletini qalaı? Máselen, ózime aınalada bári qaıtadan ózge tilde sóıleýge den qoıyp bara jatqandaı kórinedi.
- Orys tiliniń róli kúsheıip bara jatyr degen sózińiz – negizsiz nárse emes. Ony tek siz aıtyp jatqan joqsyz. Barlyq deńgeıdegi sarapshylar da osyny aıtady. Myqty saýalnama, áleýmettik zertteý júrgizgen ǵalymdar da osylaı deıdi. Osyndaı jaǵdaıda tildik jaǵdaıdy retteýdiń memlekettik quraldary iske qosylýy kerek. Tilimiz zańnamalyq qoldaýǵa zárý. Til zańnamasyndaǵy lıberalızmnen ınstrýmentalızmge kóshý kerek. Biz ulttyq tilimizdi barynsha qorǵap qalý kezeńinde turmyz.
Mysaly, Germanııada HVIIІ ǵasyrda nemis tili maqurym qap, búkil ǵylym, ádebıet frantsýz tilinde jazylǵan. Frantsýz aǵartýshysy Volterdiń 1750 jyly Potsdam degen nemistiń qalasyna kelip, «munda bári frantsýz tilinde, al nemis tilinde jalshylar men jylqylarǵa ǵana sóıleıdi eken» degen sózi bar. Odan keıingi nemis tiliniń qalaı órkendegenin tarıhtan bilemiz. Osy máseleniń sheshimin izdegen nemis tiltanýshylary tildi ulttyq rýhpen baılanysty zertteýlerin kúsheıtti, bir Gýmboldtyń aty nege turady?! Nemis lıngvıstıkasyn álemdik deńgeıge shyǵardy. Ǵylymı bazany kúsheıtip, «nemis tili - Eýropadaǵy eń uly til» degen nasıhatty arttyrady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin nemis tili taǵy toqyraýǵa ushyraıdy. Onyń sebebi taǵy da rýhtyń túsip ketýimen baılanysty ekenin bilesizder: nemister ózderiniń nemis bolǵanyna uıalyp, tilderine aǵylshyn sózderin engize bastaıdy. Sóıtip, nemis tili aǵylshyn tiliniń yqpalyna qatty shaldyqty. Biraq ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary ondaǵy Úkimet ulttyq tildi qoldaý saıasatyn myqtap qolǵa aldy. Bul bir ǵana nemis tiliniń tildik jaǵdaıatyna qatysty mysal. Frantsýz, ıspan tilderin damytý boıynsha júrgizilgen til saıasatynda da osyndaı mysaldar kóp. Aıtaıyn degenimiz – til rýhqa baılaýly jáne óz tilin qoldaıtyn el árqashan rýhyn asqaqtatatyn sharalardy qolǵa alady degen oı. Ozyq elder Tildi qorǵaýdyń, damytýdyń memlekettik, kerek deseńiz halyqaralyq sharalaryna da qarajatty aıamaıdy.
Osy elderdiń tájirıbesine súıene otyryp, qazaq tiliniń jaǵdaıyn qalaı jaqsartýǵa bolady? Eń aldymen, memlekettik tildiń normatıvtik bazasyn kúsheıtý kerek. Memlekettik til týraly zańǵa osy jaqyn arada qol jetkize almaıtyn bolsaq, eń bolmaǵanda memlekettik tildegi ınstıtýtsıonaldy kommýnıkatsııany jolǵa qoıý kerek, «seniń Qazaq elinde myqty maman bolýyńnyń bir sharty – ol memlekettik tildi bilýiń» degen messedjdi taratqan, ornyqtyrǵan jón. Budan memleket te, maman da paıda ǵana kóredi. Dárigerdiń patsıentteri kóbeıedi, bıznestiń tutynýshysy, onyń taýar nemese qyzmetke degen senimi, saıasatkerdiń elektoratynyń sany men senimi de artady, óıtkeni Qazaqstanda qazaqtildiler men qazaq tilinde kommýnıkatsııa jasaýdy talap etetinder jyl sanap artpasa kemimeıtini anyq. Sondyqtan memlekettik til saıasaty tek Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń jaýapty sharalar jelisi ǵana emes, bul barlyq memlekettik organdar úzbeı atsalysatyn, keshendi sharalar júıesi bolý kerek.
Lıngvıstıkadaǵy lıngvoekonomıka degen salanyń ǵalymdary bir qyzyq qubylysty baıqapty. Ekonomıka men tildiń arasynda tikeleı baılanys bolady eken. ıAǵnı, eger ekonomıka ulttyq tilde jasalsa, eldiń isi ilgeri basady. Sóıtken ekonomıka ulttyq tildi de kúsheıtedi. Al damyǵan ulttyq til qaıtadan ekonomıkanyń ilgerileýine áser etedi. Lıngvoekonomıst ǵalymdar qoǵam músheleriniń qaı tildi tańdaǵan kezde kapıtaly artatynyn zerttepti. Bul turǵydan kelgende «árıne, aǵylshyn nemese qytaı tilin biletin adamnyń kapıtaly kóp bolady, sebebi naryq úlken» dep boljaǵan. Sóıtse, olaı bolmaı shyǵady. Basymdyq – jergilikti tilde eken. Mysaly, bir qyzyǵy, AQSh-ta amerıkalyqtardyń aǵylshyn tilin jetik biletinderiniń kapıtalyna qaraǵanda ıspan tilin biletinderdiń kapıtaly kóp bolyp shyqqan. Nelikten? Sebebi AQSh-ta ıspantildi ımmıgranttardyń sany kóp. Bizdiń jaǵdaı da solaı ekenine kúmán joq – qazaq tilin bilseń, ol seniń dıvıdendiń, baılyǵyń.
- Qoǵamda qazaq tiliniń ahýalyna qatysty keıde aıǵaı-shý da kóterilip jatady. Buǵan ne aıtar edińiz?
- Eýropa elderinde óz tilin aǵylshyn tiliniń ekspansııasynan qorǵaý qozǵalystyń bári osyndaı emotsııadan bastalǵan. Bul máselege «jaı nárse» dep qaraýǵa bolmaıdy. Qarapaıym halyqty «pafossyz» ana tilin súıýdi úırete almaısyń. Mysaly, men orystildi adammyn delik. Astymda kóligim, keń saraı úıim, tabysty bıznesim bar, balalarym shetelde oqıdy delik. Qazirgi zamanda qazaq tilinsiz-aq baılyq ıesi bolyp otyrmyn. Sen sonda maǵan óz tilińdi úıren degendi qalaı nasıhattaısyń? Tek pafospen jetkize alýyń múmkin. Al ǵylymı túrde onyń negizdemesi bar, bilseńiz. Biraq ǵylymı negizdemeni qarapaıym adam qaıdan túsinedi. Sondyqtan «uranshyl» dep ana tiliniń jyrtysyn jyrtqandardy aıyptaýǵa bolmaıdy, olardyń urany durys, sebebi olar ana tilin qasterleýge shaqyrady.
Sonymen, ana tiliniń ǵylymı negizdemesi týraly aıtaıyq. Ana tili tiltanymdyq erekshe kategorııa, ol tek sizdiń ditińizdi oryndatatyn kommýnıkatıvtik qural emes, bolmysyńyzǵa órilip, tigilip ketken, sanańyz ben oılaý júıeńizdi kórsetetin rýhanı tin. Gýmboldtan bastap, qansha ǵalym dáleldep ketken. HH ǵasyrdyń ortasynda neogýmboldshyldar degen úlken lıngvıstıkalyq mektep qalyptasqan. Sonyń negizin qalaýshy Vaısgerber «biz óz taǵdyrymyzben ómir súrip jatyrmyz dep oılaımyz. Shyn máninde adam balasy ana tiliniń taǵdyry qaıda aparady – sol jaqqa barady, til degen energııa» deıdi.Siz qazir osynda aqsaqal kirip kelse, ornyńyzdan turyp, amandasyp, tórden oryn beresiz. Tórdiń tór, onyń qasıetti ekenin, jasy úlken kisi qurmetti ekenin – til «tór» jáne «aqsaqal» sózi arqyly úıretti. Basqa tilde «aqsaqal», «tór» degen sóz joq. Sondyqtan, til sizge qalaı ómir súrý kerektigin de úıretedi. Ne nárseniń sulý, ne nárseniń súıkimdi ekenin de sizge til úıretti. Mysaly, botagóz sózin orysshaǵa «verblıýjıı glaz» dep aýdaryp kórińiz. Sol sekildi orys úshin oń maǵynadaǵy «zelenoglazaıa» - «jasyl kózdi» sózin qazaqtar sulýlyq sımvoly dep qabyldaı almaıdy. ıAǵnı ana tili sol tildegi qaýymdastyqty bir taǵdyrmen óz jolymen apara jatyr. Al sodan aıyrylyp qalǵan adam jatyrynan shyǵyp qalǵan sharana sııaqty. Ony aparyp basqa tildiń jatyryna salsańyz, ol báribir bógde zat sekildi bolyp turady. Demek onyń taǵdyry ana tiliniń taǵdyrynan ajyraıdy. Sondyqtan ana tilim dep shyryldap júrgen qazaqtardy jek kórýge bolmaıdy. Germanııada da, Frantsııada da osylaı bolǵan. Aldymen urandar, uranshyldar til saıasatyn ózgertýge túrtki bolǵan. Aqyry ol elderde bul máseleniń konstrýktıvti sheshimderi tabylǵan. Sondyqtan til problemasynyń pafosty túrde kóterilýi, keıin talap qoıylyp, zań qabyldanýy, tilge ózgeris enip, máseleniń sheshilýi – zańdy qubylys.
Bireýdiń ákesiniń minezi jaman, sheshesi aýrý bolýy múmkin. Sondaı kezde bizdiń el «ol ózińniń ákeń nemese shesheń, qadirle, aıala» deıdi. Eshkim saǵan jaqsy ákesin ákelip bermeıdi deıdi. Sol sııaqty bizdiń tilimizdi bizge basqa bireý kelip, taǵyna qondyryp bermeıdi. Osyny túsiný kerek. Bul – bizdiń tilimiz. Eger qazaq tiliniń keńistigi tarylyp jatsa, oǵan ózimiz ǵana kinálimiz. Professor Nurgeldi Ýálıev «eskımos tiliniń joıylyp ketýine kim kináli?» dep bizden suraǵany bar. Biz «otarlaýshylar» dep shýlastyq. Sonda ol kisi «joq, tiliniń joıylyp ketýine olardyń ózderi kináli» dep jaýap bergen. Sóz talastyrýǵa kelmeıtin tujyrym.
- Suhbat bergenińiz úshin raqmet!