Amerıkalyqtardyń ýaqytty únemdep, baǵalaýyn úırenýimiz kerek - «Bolashaq» stıpendıaty
- Aısulý Jaqsylyqqyzy, aldymen ózińizdi tanystyryp ketseńiz, jýrnalıstıka salasyna qalaı keldińiz, bul sheshimdi qabyldaýǵa ne túrtki boldy?
- Kókshetaý eliniń týmasymyn, Zerendi aýdany Ortaǵash degen aýylda apaıymnyń baýyrynda óstim. Sol jerde 6-synypqa deıin bilim alyp, keıin otbasylyq jaǵdaıǵa baılanysty qalaǵa qonys aýdardyq. Biraq, qalada qazaq mektebi bolmaǵandyqtan, qazaq mektep-ınternatynda turyp oqydym. Muǵalim mamandyǵyn tańdaýyma meniń ustazym áser etti. Zúbaıra Sádýaqasqyzy orys tilinen sabaq bergen edi. Asa qamqorlyqpen, meıirimdilikpen meni baýlydy, bilgenin úıretti. Jaqsy kórgen adamyńa uqsap baǵýǵa tyrysatynyń erteden belgili ǵoı. Sol kisiniń qasynda júrip, 7-8 synyptarda orys tili men ádebıetinen respýblıkalyq olımpıadalarǵa qatysatyndaı deńgeıge jettim.
Mektepti bitirgennen keıin Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetine orys tili, ádebıeti pániniń muǵalimi boıynsha tústim. Ol kezde dıktantty 5-ke, saýatty jazsam da, oryssham shalaǵaılaý edi, qıyn boldy. Emtıhandardy qazaqsha tapsyrdym. Kommertsııalyq bólim joq. Bir orynǵa 20-25 shaqty abıtýrıent, onyń ózi kileń myqtylar. Sondyqtan, árıne qazaq tilinde ǵana sóılep júrgen maǵan orys tobynyń ortasyna túsý qıyn boldy. Sol jerde oqyp júrgende Temirǵalı Orazǵalıuly Esenbekov degen ustazymnyń tildi joǵary deńgeıde meńgerýime kóp kómegi tıdi. Ustazym qazir Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde jumys istep jatyr. Ol kisi meniń bir rýhanı ákem sııaqty, únemi habarlasyp turamyn.
Jalpy, janymnan únemi jaqsy adamdar tabyldy. Úlkender qorǵap-qorǵashtap júrdi. Birinshi synypqa barǵanda, úlkenderdiń aıtýynsha, men kúnde bes alýym kerek degen ádetim bolǵan eken, sondyqtan ketpeı otyrǵan meni bir kúni eden jýatyn áıel úıge deıin aparyp tastapty.
Qaı salada jumys isteme, mindetti túrde nátıjeń bolýy kerek. Al, men ómirde kásipkerlikti de ıgerýge tyrystym, bir kezderi tipti, «Úzdik kásipker áıel» degen «Damýdan» marapattaý qaǵazyn da alǵan edim.
Ustazdyq jolym ýnıversıtetimizdiń qazaq tili kafedrasynan bastaldy, 10 jyldaı stýdenttermen jumys istedim. Jergilikti telearnalardyń birine shaqyrý alyp, dıktor qyzmetin atqardym. Bul meniń jýrnalıstıka salasymen jete tanysýyma múmkindik berdi. Únemi izdenis ústinde júretin, ómirmen bite qaınasyp jatatyn erekshe mamandyq. Keıin sol kezdegi ýnıversıtet rektory Serik Máýlenuly qaramaǵynda ǵalym-hatshy bolyp qyzmet atqaryp júrgende, jýrnalıstıka kafedrasy ashylatynyn estip, men esh oılanbastan meńgerýshilikke óz kandıdatýramdy usyndym. Rektor qoldady, oǵan jýrnalıstıkadaǵy azyn-aýlaq tájirıbem de sebep bolǵan shyǵar.
Jańa qyzmette birqatar qıyndyq boldy. Óıtkeni, bul mamandyqtan aıtarlyqtaı habarym joq edi. Sondyqtan, jýrnalıstıka salasyn meńgerýdi ózime bir maqsat etip qoıdym. Kóp oqydym, jetekshi mamandardyń túrli trenıngterine qatystym. Keıin medıasaýattylyqqa baılanysty oqý quralyn jazýǵa grant jeńip alýym, osy salany zerttep, saralaýyma óte kóp paıdasyn tıgizdi. Qazir oblystarǵa shyǵyp usynysqa baılanysty trenıngter ótkizip júrmin. Odan keıin de jobalarǵa qatysyp, granttar jeńip aldym. Munyń bereri kóp, adam sonyń nátıjesinde izdenedi, bilim deńgeıin kóteredi. Qazir data-jýrnalıstıkamen aınalysyp, medıa-etıkany da qolǵa aldym.
- Siz, qatelespesem, medıa jáne tsıfrlyq medıasaýattylyq boıynsha grantty jeńip alyp, AQSh-ta oqyp keldińiz. Qaı ýnıversıtette bilim aldyńyz?
-Durys aıtasyz, byltyr shetelde jýrnalıst mamandyǵymen baılanysty 8 aılyq taǵylymdamadan óttim. QR Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń 2020 jylǵy Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýy esińizde bolar. Sonda 500 ǵalymǵa álemniń úzdik joǵary oqý oryndarynda bilim alyp, taǵylymdamadan ótýge grant bólý tapsyrylǵan bolatyn. Sol múmkindik maǵan da buıyrdy. Ǵylymı-pedagogıkalyq baǵytta qyzmet etip júrgen BAQ ókiliniń biri retinde «Bolashaq» baǵdarlamasyna qujat tapsyryp, synaqtan súrinbeı ótip, stıpendıat atandym. Іrikteý talaby óte joǵary boldy. Birinshi kezekte qazaq tilinen test tapsyrdym. Odan ári «Bolashaq» baǵdarlamasynyń birneshe kezeńnen turatyn synaqtaryna qatystym. Kezeń-kezeńmen uıymdastyrylǵan synǵa bar kúsh-jigerimdi salyp daıyndalǵanym ras. Óıtkeni, 2015 jyly Nıderland memleketinde taǵylymdamadan ótý úshin «Bolashaq» baǵdarlamasyna qatysqanym bar. Emtıhandardy barlyq kezeńderinen jaqsy ótkenmen, sońǵy sarapshylardyń sheshimimen tizimge ilikpeı qaldym. Biraq, «bir esik jabylsa, ekinshisi ashylady» degen bar ǵoı, sol sátsizdik ózim úshin qaıyrly bolǵanyn osy joly túsindim. Ol Amerıka eline buıyrǵan taǵylymdama edi.
Bul joly da bilikti sarapshylardan quralǵan komıssııanyń suraqtary árqıly boldy. Nelikten «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly shetelde oqýǵa bel býdyń dep bastalyp, ne úshin Amerıkany tańdadyń degenmen aıaqtalady. Suraqtarǵa jaýap bergen kezde ózińe senimdi bolýyń kerek. Bul synaqta atap aıtatyn jetisitkterim de az emes edi, ásirese osy sońǵy synaqqa úsh kún qalǵanda «Úzdik pedagog 2021» atty ІІІ halyqaralyq pedagogıkalyq baıqaýdyń «Úzdik sabaq jospary» nomınatsııasynyń gran-prı ıegeri atanýym týraly habar ýaqytymen jetti. Osylaısha, baqtyń shabatyn da kezderi bolady eken.
Sonymen, shetelde kadr daıarlaý jónindegi respýblıkalyq komıssııanyń sheshimine sáıkes, men tańdalǵan 196 adamnyń arasynan óz aty-jónimdi oqydym. Qýanyshymda shek bolǵan joq, alǵa qoıǵan maqsatymnyń biri oryndaldy. «Bolashaqtyń» arqasynda dám tartyp Amerıkaǵa attandym. Biz bilim alǵan «Nıý-Iork fılm akademııasynyń» bas ǵımaraty Nıý-Iork qalasynyń «júregi» Manhetten aýdanynda ornalasqan eken. Akademııa 1992 jyly «Oskar» syılyǵynyń ıegeri, tanymal kıno, teatr jáne televızııa prodıýseri Djerrı Sherloktyń uıytqy bolýymen akterlik sheberlik jáne kıno mektebi retinde jeke kommertsııalyq joǵary oqý orny bolyp ashylǵan. Onda fılm túsirý, stsenarıı jazý, kınematografııa, montaj, dokýmentaldy fılm, prodıýserlik, 3D anımatsııa jáne vızýaldy effekt, fotografııa, tele-radıo jýrnalıstıka, oıyn dızaıny sııaqty mamandyqtar oqytylady. Biz Broadcast Journalism, ıaǵnı tele-radıo jýrnalıstıka boıynsha bilim aldyq. Maqsatymyz – qazirgi bilim berý júıesindegi jańa tehnologııalardy, jańa ádis-tásilderdi úırený boldy. Montajdyń qyr-syryn meńgerip, ózimiz túsirgen fılmderimizdi ózimiz montajdaýǵa mashyqtandyq. NYFA-ny bitirgen tanymal qazaq qyz-jigitteri búginde abyroıly eńbek etip júr. Máselen, kınorejısser, mobılograf Qyran Talapbek, rejısser, prodıýser, stsenarıst Asqar Beısembın, kınorejısser, stsenarıst Farhat Sháripov, rejısser, klıpmeıker Aısultan Seıitov, aktrısalar Ásel Saǵatova men Álııa Ánýarbek jáne t.b. bar.
- Biz dep otyrǵanyńyz, «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha tańdalǵan jýrnalıster bolar. Olardyń kim ekendigin aıtyp ótseńiz.
- Shynymdy aısam, shetelge sapardan bólek, elimizdiń beldi jýrnalısterimen, osy salanyń maıtalmandarymen tanysýdyń da múmkindigi týdy. Bul joly Nıý-Iork fılm akademııasyna Qazaqstannan segiz oqytýshy bardyq. Olar ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ jýrnalıstıka fakýltetinen belgili jýrnalıst, f.ǵ.k. Jańylhan Asylbekova, PhD doktory Aıkerim Álimjanova, aǵa oqytýshylar Nurlaıym Danaeva, Dáýren Muhamedjanov, L. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ýnıversıetinen PhD doktor Elmıra Ibraeva, aǵa oqytýshy Anel Shalqarbek, T. Júrgenov atyndaǵy Óner akademııasynan Mádına Bakeeva. Shetelde bir úıdiń balasyndaı birge júrdik. Tobymyzda Saýd Arabııasynan, Grekııa jáne Reseıden kelgen stýdentter de boldy. Jobalyq jumystar belgilenip, árqaısymyz óz ıdeıamyzdy jetildirip, shyǵarmashylyqpen jumys istedik.
- Amerıkalyqtardyń bilim men bilik arttyrý talaptary kóńilińizden shyqty ma?
-Bizde teorııa jaǵyna kóp kóńil bólý qalyptasyp qalǵany ras, olarda tájirıbelik talaptar basty nazarda. Tehnıkalyq bazasyna qarap tamsanýǵa bolady. Ár stýdent qalaǵan ýaqytynda túsirilimge qajetti beınekameralardy, jaryq quraldaryn ala alady. Bir úlken zal toly jabdyq. Tapsyrma janry boıynsha nysandy tańdaı alasyń. Aýdıtorııadan tys túsirilim alańdarynda sabaq ótýge múmkindik bar. Mysaly, telearnalardyń arhıv bazasynda tarıhı vıdeolar mátinderine taldaý júrgizdik. The New York Times gazetiniń redaktsııasynda reportaj daıyndadyq. Jalpy, jobalyq tapsyrmalardy ýaqytynan keshiktirmeı, talaptarǵa saı júıege júktep otyrý kerek. Sondaı-aq, jobany qabyldaý ýaqytynda barlyq pán oqytýshylary, kafedra meńgerýshisi, fakýltet dekany qatysady. Barlyǵy óz oıyn aıtady, mádenıettiligine saı qatty syn aıtpaı, jetildirý joldaryn usynady, odan bólek qateliktermen jumys kúni bar. Dedlaın, dıstsıplına, taım-menedjmentke qatty baǵynady. Ár professordyń óz assıstenti bar. Olar uıymdastyrý, qosymsha túsindirý, ár stýdentke jeke kóńil bólýmen aınalysady. Sabaqta jasap úlgermegen jobalardy kitaphana bazasyndaǵy kompıýterlik synyptarda jalǵastyrýǵa múmkindik bar. Ol saǵat 22.00-ge deıin jumys isteıdi. Sabaqtan tys sheberlik saǵattary da ótkiziledi. Sharalardyń kóbi onlaın boldy. Amerıkalyqtardyń ýaqytty únemdeý, baǵalaýǵa asa mán beretindigin baıqadym. Bári jumysbasty, kelisilgen ýaqytta keshikpeı keledi, artyq ýaqytyn sizge arnamaıdy. Tártip, talap, kelisim, tapsyrmanyń oryndalýy. Úırengiń kelse, baǵynasyń.
- Іs-saparyńyzda qandaı qıyndyqtarǵa tap boldyńyz? Shetelge ketýińizge otbasyńyz qalaı qarady?
- Qıyndyqsyz bolmasy anyq. Ár sapardyń, ár istiń óz qıyndyǵy, aýyrtpalyǵy bar. Bul sheshimge sanaly túrde, oılanyp kelgennen keıin, kónesiń. Esesine ár qıyndyqtyń artynda jaqsy nátıje bolmaq. Nıý-Iorkke kelgen boıda bir apta ýaqyttyq-klımattyq beıimdelýdi bastan ótkerdik. Osy aralyqta Akademııa bizge onlaın túrde AQSh-ta júrip-turý erejelerinen bastap, oqý orny jaıly, onyń tarıhy, biregeı oqytý júıesi, ishki talap-erejeleri jaıly jan-jaqty túsindirý jumystaryn júrgizdi.
Amerıka – adamdardyń ómir súrýine barlyq jaǵdaı jasalǵan el ekendigi belgili. Adamdardyń bir-birine jyly qarym-qatynasy bizdi tańqaldyrǵany ras. Týrıster óte kóp, soǵan qaramastan Nıý-Iork turǵyndary árqashan kómek kórsetýge daıyn turady.
Nıý-Iork kınoakademııasynda PBC, ABC, CBS, Discovery, HBO telearnalarynda uzaq jyl eńbek etip kele jatqan, teleradıo jýrnalıstıkasy fakýltetiniń qurmetti tóraǵasy, AQSh-ta televızııa salasynyń úzdikterine beriletin «Emmı» halyqaralyq syılyǵynyń ıegeri, derekti fılmder rejısseri, prodıýser, stsenarıst Bıll Enreınhoferden dáris alýymyz shákirt retinde jolymyzdyń bolǵany dep sanaımyn. Al, 89 jastaǵy ǵalym, derekti fılmder prodıýseri, stsenarıst Robert Ferarro óz kásibińdi shynaıy jaqsy kórseń, tájirıbeńmen bólisýge múmkindigiń bolatynynyń dálelindeı. Sózi túzý, salmaqty, ár aqparatty tereń oımen jetkizýi, basynan ótkergen tájirıbesin ózi qyzmet atqarǵan mekemege aparyp tanystyrýy – biz úshin paıdaly boldy ári óz isiniń mamany bolǵan qurmetti tulǵa retinde este qaldy.
Jalpy, estelik bolyp qalǵan sátter óte kóp... BUU-nyń keńsesinde bolyp, «Semeı polıgonynyń jabylǵanyna 30 jyl» tolýyna ashylǵan kórmeni tamashaladyq, Nıý-Iorktegi Qazaqstan konsýldyǵynyń bas elshiligimen kezdestik, mýzeıler, saıabaqtardyń alýan túri, qalanyń qaıtalanbas sáýleti men ereksheligi, kez kelgen ortanyń tunyp turǵan shejiresi –ómirimizge umytylmas áser qaldyrdy.
Otbasym shetelde bilim alyp kelýime esh qarsylyq bildirgen joq. Eń aldymen, jubaıym jańalyqty qýana qabyldady. El kórip, jer kórip keletinime qýandy. Men ózim shetelde júrip otbasymdy, balalarymdy, nemere-jıenderimdi saǵynǵanym tabıǵı qubylys qoı, biraq segiz aı segiz aptadaı óte shyqty.
- Bul tájirıbe sizge ne berdi? Alǵan bilimińizdiń qazirgi jumysyńyzda paıdasy bar ma?
-Bir jyl ishinde bizge televızııalyq jańalyqtar jasaýdyń tásilderin bastapqy protsesinen bastap, sońǵy satysyna deıin úıretti. Qazirgi zamanda televızııa mamany ámbebap bolýy qajettigin árbir dáris saıyn uqtyq. Talaptyń jas-kárige, ul-qyzǵa qaramaıtynyn moıyndadyq. Boıymyzdaǵy jaýapkershilik, uqyptylyqty eseleı otyryp, tapsyrmalardy muqııat oryndadyq. Mysaly, beınekamerany korpýstan alyp shyǵyp, túsirilim jasaıtyn jerge baryp qurastyryp, ony babyna keltirip túsirý. Túsirilim aıaqtalǵan soń, ýaqytynda ákelip tapsyrý. Jaryq shamdaryn da dál solaı qurastyryp-jınaý protsesterin árqaısymyzǵa jeke-jeke úıretti. Jańalyqtarǵa taqyryp tabý, oǵan stsenarıı jazý. Óziń operator, óziń tilshisiń. Túsirilgen vıdeolardy óziń montajdap, efırge daıyndaısyń. Daıyn sıýjetti NYFA News jańalyqtaryna televızııanyń prodıýseri, redaktor, dybys rejısseri, montajer syndy mamandar synǵa ala otyryp, ótkizedi. Tynymsyz eńbek maǵan úlken bir mektep boldy.
Sol úlken mektepten alǵan bilimimdi qazir bolashaq jýrnalısterdi daıarlaýda qoldanyp jatyrmyn. Ýnıversıtet basshylyǵy tarapynan qoldaý bar. Qazir tobymnyń stýdentteri dáristerdiń kóbin ózderi daıyndap, oqıdy. Mańyzdy jerlerin aýdıtorııada birge taldaımyz. Praktıkalyq jáne ózindik jumystardy olar óndiriste oryndaıdy. Daıyndaǵan dúnıelerin joba retinde qorǵaıdy, ıaǵnı tájirıbe jınaýǵa basymdyq berip jatyrmyz.
Adam kórgenin, bilgenin júzege asyrý úshin oǵan ýaqyt kerek. Byltyr qyrkúıek aıynda shetelden keldim, qyzyǵy – maǵan óz ortama da qaıtadan beıimdelýge týra keldi.
- Shetel men bizdiń joǵary bilim berý júıesinde qandaı ózgeshelikter bar?
-Oqý baǵdarlamasy bir jyldyq, ıaǵnı eki semestrge josparlandy. Sabaqty ótý protsesinde tártipke baǵynasyń, jobany berilgen ýaqyttan (deadline) keshiktirmeı ótkizý óte mańyzdy. Sebebi, bir joba bite salysymen kelesi jobanyń tapsyrmasyn júktep jiberedi. Sondyqtan, ár tapsyrmany óz ýaqytynan keshiktirmeýge tyrysasyń. Jobanyń ýaqyty aıaqtalǵan soń, oqytýshylar quramy ony qarap, óz baǵalaryn beredi, artyq-kemin kórsetip, túzetý joldaryn aıtady. Bul protseske barlyq oqytýshylarmen qosa, fakýltet dekany da arnaıy ýaqyt taýyp, offlaın-onlaın formatta qatysatyny bizdi súısintti.
Qatemen jumys kúni dep arnaıy bir kún ýaqyt bóletini de jaqsy úrdis. Amerıkalyqtardyń mentalıteti bizdikinen múlde bólek. Oqytýshylar sabaq ýaqytynan bir mınýt artyq otyrmaıdy. «Ýaqyt – aqsha» túsinigin mundaǵylar berik ustanatyndyǵyn sonda sezindik. Seksenniń seńgirinen asqan qart ustazymyzdy sabaqty janyn berip túsindirip, shabytyńdy oıatyp jiberetini úshin qurmettep kettik.
Bul elde oqytýshy quramnyń ǵylymı dárejesi asa mańyzdy emes. Bastysy, kommertsııalyq jeke oqý orny bolǵandyqtan, «suranysqa – usynys» prıntsıpimen jumys isteıdi. Bizdegideı kásibı myqty maman bolsań da, ǵylymı dárejeń bolmasa oqytýshy bola almaısyń degen túsinik joq. Eń bastysy, oqytýshy bilgenin úıretip, aldyna kelgen stýdenttiń talǵamy men talabynan shyqsa bolǵany. Munda barlyq oqytýshyny birdeı «professor» dep ataý qalyptasqan.
- Alǵa qoıǵan josparlaryńyzben bólisseńiz...
-Eń basty josparym – bilgen-úırengenimdi shákirtterimniń, jas jýrnalısterdiń boıyna sińirý. Jýrnalıstıka salasy boıynsha kúnde engizilip jatatyn jańashyldyqtardy qalt jibermeı, ony da stýdentterime úıretý. Ǵylym jolynda aryqaraı damý men úshin áli de ózekti. Ózimniń tańdaǵan taqyrybym bar, ol da jalǵasady. Osydan birneshe jyl buryn ustazdyq joldy tańdadym, ókinbeımin, ári qaraı sol ustazdyqpen elime eńbegimdi sińire bersem deımin.
- Áńgimeńizge rahmet!
Foto: suhbat berýshiniń jeke muraǵatynan