Amankeldi Sultanǵalı: Búgingi urpaqtyń baqyty - erkindik zamanda keń tynys alýy
Sonyń biri - Atyraý qalasynda turatyn áýesqoı kompozıtor Amankeldi Sultanǵalı. Ómirdiń jeti belesin baǵyndyrǵan qarııa búginde ul-qyzdary ósip-óngen berekeli áýlettiń otaǵasy. Astanaǵa kelgen saparynda aq jarqyn minezdi, aqyn jandy aǵany áńgimege tartqan edik.
- Amangeldi aǵa, biz birinshi ret ǵasyrdyń bir shıregine jetken eldik mereıtoıymyzdy atap ótip otyrmyz. Osy 25 jyldyqty aǵa urpaq ókili retinde qalaı qarsy alyp otyrsyz?
- Bul halqymyz, ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy ańsaǵan, Alladan tilegen azattyǵymyz ǵoı. El táýelsizdigi - eń ulyq ári qasterli mereke. Qanshama ǵasyr boıy handarymyz, batyrlarymyz janyn qıyp, qanyn tógip, osy eldi, jerdi saqtap qaldy jáne urpaǵyna amanattap ketti. Endeshe, búgingi urpaqtyń sheksiz baqyty - Táýelsizdik tańynyń araıyna bólenip, erkindik zamanda keń tynys alýy.
Árıne, Táýelsizdik bizge op-ońaı, tegin keldi desek, qatelesken bolar edik. Jeke memleket bolýdy ańsaǵan ǵasyrlar boıǵy kúrester jolynda ter de, qan da tógilgeni tarıhı shyndyq. Biraq babalarymyzdyń armanyn iske asyratyn urpaǵy bar ekenine búginde álemniń kózi jetip otyr. KSRO degen alpaýyt elden bólinip shyǵyp, jas táýelsiz memleketti qurýda, onyń irgesin nyǵaıtyp, qalyptastyrýda Elbasynyń eren eńbegi ushan-teńiz. Buǵan búkil halqymyz kýá. Bul eshqashan umytylmas tarıhı shyndyq. Shırek ǵasyr ishinde qıyndyqpen kelgen jeńister, úlken eńbektiń nátıjesinde qol jetkizilgen tabystar Qazaq elin álemge moıyndatty. Memleket basshysy usynǵan Máńgilik El qaǵıdasy alys bolashaqty kózdegen halyqtyń asqaq armanmen úndesip jatyr.
Búgingi tańda Astana men Almatyda, elimizdiń barlyq óńirinde qol jetkizgen tolaıym tabystarymyz halyqtyń kóz aldynda. 1990 jyldyń basynda qandaı deńgeıde edik? Al qazir dárejemiz qanshalyqty óskendigi, birtutas halqy bar memleket bolǵandyǵymyz aıqyn kórinip tur.
Endi aldaǵy ýaqyta Elbasynyń bergen tapsyrmalary oryndalyp, Qazaqstan álemdegi tańdaýly memleketterdiń qataryna qosylýyna tilektespiz. Alla elimizge, halqymyzǵa yrys-bereke, nesibesin molynan bere bergeı. Keshegi batyr babalardyń búgingi urpaǵy eńbekqorlyǵymen, biliktiligimen, bilimdiligimen ózge jurttyń aldynda júrýin tileımin.
Búgingi tańda árbir qazaqqa ózin álemge tanytatyn múmkindik týdy. Bilimde, sportta, eńbekte, ǵylymda úlken jetistikterge qol jetkizip, «Bizdiń qazaq osyndaı!» dep halqymyz maqtan tutatyndaı tanymal bolýdyń sáti kelip tur. Óziniń adal qyzmetimen, eren eńbegimen qandaı bıikke kóterilemin dese de, eshkimge de eshqandaı kedergi joq. Qazaqstanymyzda, kórshi elderde, tipti búkil álemde beıbitshilik bolsyn dep tileımiz. Qazaqstan - álemdi beıbit ómir súrýge shaqyryp kele jatqan el.
Qol jetkizgen tabystarymyz eselene bersin! Aǵa urpaqtyń salǵan dańǵyl joly, esel eńbegi óskeleń jastarǵa úlgi bolǵaı.
- Siz el ishinde kóp júresiz ǵoı. Halyqtyń kóńil-kúıi qalaı?
- Eldiń mereıli toıyn árbir sanaly azamat úlken qýanyshpen qarsy alýda. Ár adam Táýelsiz elmen birge óz otbasynda bolyp jatqan qýanyshtarymen bólisedi. Eldiń damýymen birge árbir shańyraq ósip-órkendep keledi.
Sonymen qatar naryq ekonomıkasy zamanynyń qıyndyqtaryn da aıtpaı ketýge bolmas. Qarjy daǵdarysynyń tıgizip otyrǵan saldaryn ýaqytsha qıyndyq dep eseptep, ony el bolyp jeńýge umtylýda. Ásirese sońǵy jyldary turmystyq qajettilikteri úshin birneshe nesıe alǵan otbasylar az emes. Olar kezdesken qıyndyqtardyń bárin jeńip kele jatyr. Sol jolda olardy eldiń erteńine degen senimdilik qýattandyryp otyr. Halyq Elbasynyń ustanǵan saıasatyn qoldaıdy jáne Prezıdent bastamasy boıynsha qolǵa alynǵan baǵdarlamalardyń múltiksiz oryndalýyn qalaıdy. Al el ishindegi áleýmettik-turmystyq máseleler kezek-kezegimen sheshimin tabatynyna senimimiz mol. Oǵan eldiń damýy, halyqtyń yntymaǵy oń yqpal etedi degen oıdamyn. Qazaqtan basqa ulttardyń da tilegi bir, maqsaty ortaq. Táýelsizdik merekesin bári de kóterińki kóńil-kúımen qarsy alýda.
- Elordaǵa jıi kelip turasyz. Astana nesimen erekshelenedi?
- Astana - jalǵyz maǵan ǵana emes, ıisi qazaqqa, barlyq qazaqstandyqqa ári ystyq, ári qadirli, ári qymbat qala. Qazir álem jurtshylyǵy úlken qyzyǵýshylyq tanytyp, Elordamyzdy kóbirek bile bastady desek, artyq aıtqanymyz emes. Ózim Atyraýda tursam da, elordanyń mártebesi óskenine elmen birge qýanyp otyratyn jannyń birimin.
Astananyń jyl saıynǵy ósý, órkendeý tarıhymen tanyspyz. Baspasózden oqyp, teledıdardan kórip júrmiz. Barlyq jetistigine, boı kótergen árbir sáýletti ǵımaratyna kóz salsaq, bas sáýletshisi Elbasymyz Nurekeńniń qoltańbasy kórinip turady. Soǵan qýanǵan halyq aldaǵy tabystaryna da tilekshi bolyp otyrady. Qazaqstannyń astanasy osylaı kórkeıe berse eken, sonymen birge elimizdiń qalalary men aýyl-aýdandary da órkendep, halqymyzdyń jaǵdaıy jaqsara bersin degen tilegimiz bar.
- Bul qalany birinshi ret qashan kórip edińiz?
- Alǵash ret 1973 jyly Tselınograd kezinde issaparmen kelip edim. Sol kezde búkilodaqtyq geologııa sımpozımýmy ótti. Geologııa mamandary, ǵalymdar bas qosqan jıyn boldy. Keńester odaǵyna qarasty Baltyq jaǵalaýy, Kavkaz boıyndaǵy respýblıkalardan delegattar keldi. Atyraýdan Serik Aıtalıev ekeýmiz kelip qatystyq. Ol kezde geofızıka mekemesinde bas ekonomıst-býhgalter bolyp qyzmet isteıtinmin. Sonda qala ortalyǵyndaǵy bir qonaq úıde turǵanbyz. Al endi 2005 jyly kelgenimde, qala múldem ózgerip ketipti. Burynǵy ózimiz turǵan qonaq úıdi taba almaı qaldym. Óıtkeni burynǵy ǵımarattardyń barlyǵy jańartylǵan, neshe túrli jańa úıler salynǵan eken. Tselınograd kezinde kádimgi oblys ortalyqtarynyń biri bolatyn. Ol kezde áýejaıy da shaǵyn edi.
Búgingi tańda Astana álemge tanyldy. Dúnıe júzindegi 30 qalanyń biri bolyp ataldy. Beıbitshilik qalasy degen júldege ıe boldy.
Óner áleminde Astanaǵa arnalǵan shyǵarmalar jyl saıyn kóbeıip keledi. Nebir tamasha ánderdi estip júrmiz.
- Áńgimemiz óner taqyrybyna qaraı aýysty. Osy oraıda, aýyz toltyryp aıtarlyq jetistikterimizge toqtalsańyz?
- Qazaqtyń án men kúıi qarqyndy damý ústinde. Halyq kompozıtorlarynyń kúıleri men ánderi orkestrlerde joǵary deńgeıde oryndalyp júr. Jańa ánder jazýǵa talpynyp júrgen jastar da az emes. Biz buǵan qýanamyz. Biraq bizge keregi - halyqtyq dástúrdiń saqtalǵany, ulttyq ónerdiń óz boıaýyn joımaǵandyǵy. Óner ıesiniń jan-dúnıesinen týyndap, qazaq halqynyń júregine jetetin ánder máńgilik shyǵarma bolatyny sózsiz. Biz halyqtyq dástúrli ánderge bas ıemiz.
- Búginde «jyltyraq» ánder de sahnaǵa shyǵyp júr ǵoı?
- Oǵan eshteńe isteı almaısyń. Ol da zamannyń bir aǵymy shyǵar. Sózi jutań, tek bıleýge arnalǵan ánderdi estip júrmiz. Halyq túbi aq pen qarany aıyrady. Ondaı ánder halyq kóńilinde qalmaıdy. Ótpeli kezeńniń ýaqytsha «álaýlaılary» ǵoı. Bárine ýaqyt - synshy.
- Ózińiz óner jolyna qalaı keldińiz?
- Týǵan jerim Taısoıǵan, Qyzylqoǵa aýdany. Ónerli jandar kóp shyqqan óńir. Jas kezimde Qulsary aýdandyq orkestrde óner kórsettim. Sol orkestrdiń quramynda búginde el biletin óner ıesi Aıtqalı Jaıymov ta boldy. Ol Atyraý oblysy, Qulsary aýdanynyń týmasy. Jas kezinen-aq úlken daryn ıesi bolatyny baıqalyp turdy. El tilegi qabyl bolǵany ǵoı, búginde ol Alla bergen darynnyń arqasynda tanymal kompozıtor boldy, shyǵarmalary Qazaqstanda da, shetelde de oryndalyp júr. Elimizdegi eń úzdik dırıjerdiń biri.
Ózimniń shyǵarmashylyǵyma kelsem, úlken dúnıelerdi tyndyryp tastadym dep aıta almaımyn. Biraz ánderimdi jınaqtap, kitap etip shyǵardym. Birinshi kitabyma 20 ánim, ekinshi jınaǵyma 30 ánim endi. Qazir úshinshi kitapqa 15 án daıyndap qoıdym.
Táýelsizdiktyń 25 jyldyǵy qarsańynda bıyl eki án shyǵardym, onyń biri Ábish Kekilbaıulyna arnalǵan «Kemeńger» áni. Óleńdi «Qazaq ádebıeti» gazetinen oqydym, sonda alǵashqy shýmaqtaǵy:
«Bulaq edi bir kezde bastaý alǵan,
Mańǵystaýdyń qatparly qyratynan...» degen sózder júregimdi tebirentip jiberdi. Qaı adam da sondaı kıeli jerden bastaý almasa, uly bolyp shyqpaıdy ǵoı. Ánniń sózi Ábishke jarasymdy kelisti bolyp turǵanyn baıqadym.
Ekinshi án «Meıirimdi jan edi» dep atalady, ol Farıza Ońǵarsynovaǵa arnalǵan. Jas kezimizde Ábishpen de, Farızamen de dámdes, pikirles bolǵanbyz. Elimizdiń eń qadirli azamaty, qalamgerleri boldy. Endi olardyń máńgilik shyǵarmashylyq joly bastaldy. Osy eki ánniń de notasyn jas kompozıtor Nurlan Bekenov orkestrge túsirdi. Astana memlekettik fılarmonııasynyń qazaq ulttyq aspaptar orkestrine laıyqtap, daıyndaý ústinde.
- Jastarǵa aıtar tilegińiz?
- Táýelsiz eldiń bilimdi jastaryna qarap qyzyǵamyn, jetistikterine qýanamyn. Osyndaı sáýletti, berekeli zamanda ómir súrý - baıandy baqyt. Sol baqytty qadirleı bilse eken deımin. Óziniń qazaq ekenin maqtan tutyp, ulttyq qadir-qasıetimizdi arttyra túsýge úlesterin qossa, aǵa urpaq ta olarǵa dán rıza.
Elge, halyqqa qyzmet jasaıtyn azamat bolý - árbir adamnyń el aldyndaǵy perzenttik paryzy. Al bilim men ǵylym jolynda ózin shyńdaı berse, óner jolynda úles qosyp jatsa, tipten ǵanıbet! Alladan tileıtinim - jastardyń boılaryna namys, júrekterine jylylyq bersin. Qazaq eliniń órkendeý jolynda aıanbaı eńbek etse, ondaı jastarymyzben bárimiz de maqtana alamyz.
- Aıtqanyńyz kelsin, áńgimeńizge raqmet.