AMANBAI BATYR
Amanbaı batyrdyң eren eңbegi jaıly sol tұsta өmir sүrgen halyқ aқyndarynan қalғan jyrlarda barshylyқ. Mysaly, belgili shaıyr Mұқan Baltakeıұly «Esenbek batyr» atty tolғaýynda:
«Batyr bolyp atandy
Shәltekeden Amanbaı.
Zııany tıgen dұshpannan
Қalғan joқ kegin ala almaı.
Baғanaly ishinde
Aıtýly batyr belgili
Bolyp өtken adamdaı.
Sol ýaқyttyң ishinde
Baғanaly balasy
Alysқa ketip dybysy,
Meңgerip tұrdy zamandy-aı» --
dep kөsile jyrlapty.
El aýzynda saқtalғan «Amanbaı batyrdy joқtaý» atty avtory beımәlim jyrdyң shaғyn ғana үzindisiniң өzi kөkireginde saңylaýy bar adamғa batyr tұlғasynan құndy mәlimet beredi.
XIX ғasyrdan ұmtylmaı jetken asyldyң synyғyndaı bұl өleңnen Amanbaıdyң batyrlyқ kelbet-beınesin asha tүsetin oғan Kenesary han bergen baғa, Қoқan handyғy қaraқshylarymen shaıқastardaғy eren erligi, «Қamal bұzғan batyr» atanyp, kөziniң tirisinde el maқtanyna aınalғany jaıly maңyzdy maғlұmattar tabylғan. Olar el aýzynda aıtylatyn jәne mұraғattarda kezdesetin derektermen sәıkestik taýyp, Amanbaı Toқanұly tөңiregindegi bұrynnan belgili әңgimelerdi tolyқtyra, naқtylandyra tүsti. Al Amanbaı batyrdyң Қoқan handyғy қaraқshylarynyң ozbyrlyғyna қarsy shaıқastarda erekshe kөzge tүsýi - bұrynan belgili tarıhı shyndyқ. Onyң erlik isteri týraly el aýzyndaғy әңgimelerdiң barlyғy osy koқandyқtarmen aradaғy soғystarғa қatysty aıtylady. Omby mұraғatynan taýyp, kөshirmelerin alғan keıbir құjattar kөptegen aýyzsha derekterde aıtylatyn әңgimelerge baılanysty naқty tұjyrymdar jasaýғa mүmkindik beredi. Қoқan handyғy әskerleriniң tek өz ıeligindegi қazaқtardy ғana emes, baғanalylar sııaқty shekara shebine jaқyndaý ornalasқan taıpa-rýlardy reti kelse tonap, olarғa aýyқ-aýyқ қaraқshylyқ shabýyl jasap, ozbyrlyқ kөrsetip otyrғany mәlim. Bizdiң қolymyzdaғy құjattardyң eң құndysy Қarajarda tұrғan orys otrıadynyң bastyғy esaýl Katybaevtyң 1856 jyly Қoқan handyғyna jasaғan eki joryқ jaıly өz қolymen jazғan әңgimesi.
Amanbaı batyr Toқanұlynyң jaılaý-қystaýy sol Orta Azııa men Sibir arasyndaғy saýda kerýenderiniң қaýipsiz өtýin, jalpy, Қoқan handyғynyң Orta jүz қazaқtarynyң shekaralyқ shebindegi қımyl-қozғalystaryn baқylaý үshin arnaıy қoıylғan Қarajardaғy orys otrıadyna taıaý ornalasқan. Amanbaıdyң bұl tұraғy kishigirim bekinis bolғan, қazirgi ýaқytta Amanbaı dýaly dep atalady.
Қoқan handyғyna ekinshi joryқ Sibir қazaқtary oblysynyң әskerı gýbernatorynyң aғa adıýtanty shtabs-kapıtan Solovtsevtiң basқarýymen jasalady. Oғan Қarajardaғy esaýyl Қatybaevtyң, Қýly-Mұңlydaғy sotnık Borodın men horýnjıı Gerasımovtyң eki otrıady (barlyғy 210 kazak) jәne sұltan Nұraly Әbilқaıyrov, tama Berdiқoja batyrdyң balasy Nұrmaқan Berdiқojın, baғanaly Erden batyrlar basқarғan 400 қazaқ rýlarynyң sarbazdary қatysady. Joryқtyң maқsaty - osynyң aldynda ғana beıқam jatқan қazaқ aýyldarynan қoқandyқtar barym-talap ketken 45 myң bas maldy қaıtarý bolatyn.
Tamyz aıynda shekaradan өtip, Saýdakent қamalyna kelip қonғan қosyn (el aýzyndaғy tama Berdiқojanyң, Erdenniң jәne Amanbaıdyң Saýdakentti shapқany jaıly әңgimelerge osy oқıғa arқaý bolғan tәrizdi, biraқ bұl joly mұraғat құjattary boıynsha қol bastaғan Berdiқojanyң өzi emes, onyң balasy Nұrmaқan) dұshpannan 40 myң қoı, 700 jylқy, 50 tүıe maldaryn қaıtaryp, elge қaraı қozғalady. Қoқan handyғynyң shekarasynan ұzap, қyrkүıekte Shý өzeninen өtip, Kөkmұryn, Beıirkөl degen jerlerge қonady. Osy arada қýғynғa shyққan san jaғynan 5-6 ese kүshi basym Қoқan әskerimen 12 saғatқa sozylғan joıқyn ұrys bolyp, Solovtsev jәne onyң қasyndaғy birneshe soldattar қorshaýdan shyғa almaı, қaza tabady. Қyrғyn soғys jeңispen aıaқtalyp, қazaқtar maldaryn aıdap, elge jetedi. Osy shaıқastarda Amanbaı Toқanұly joryқ joldarynda mol tәjirıbe jınaқtaғan batyr retinde erekshe kөzge tүsedi. Alғashқy joryқta tүn ishinde tұtқıyldan tıisken jaý jasaғy Aınakөl maңynda Қostankeldi Қazybaevtyң balasy jas sarbaz Lepesbaıdy jәne birneshe adamdy қylyshpen shaýyp өltirip ketedi. Amanbaı batyr bolmaғanda, shyғyn mұnymen bitpes, әri shaıқas jeңispen aıaқtalmas edi. Өıtkeni, joryқtarda atyn aıaғyna baılap arқandap, ertoқymyn jastanyp saқ jatatyn batyr tүn ortasynda taıap қalғan jaý jasaғynyң dүbirinen oıanyp, sarbazdar men kazaktardy der kezinde atyp tұryp, jaıylyp jүrgen minis attaryn jedel қýyp kelip, әskerdi atқa қondyryp үlgergen.
Amanbaı batyrdy Erden Saңdybaıұlynan 2-3 jas kishi edi deıdi. Sonda ol shamamen 1810-1811 jyldary dүnıege kelgen bolyp shyғady. Naқty қaı jyly қaıtys bolғany belgisiz, alaıda, 1864 jyly өtken Kishi jүz ben Orta jүzdiң ıgi jaқsylary men jaısaңdarynyң Sarytorғaıdaғy құryltaıyna қatysқan. Sonda қabyldanғan құjatқa jeke mөrin basқan. Osy belgiden Amanbaı Toқanұlynyң bұdan keıinirek kөz jұmғanyn baıқaýғa bolady.
Batyrdyң zıraty өzi қorғan salyp, meken etken қazirgi Қaraғandy oblysy Ұlytaý aýdanynyң Sarysý men Keңgir өzenderiniң қosylғan jeri - Қarajarda tұr. Amanbaı dýaly - berik қabyrғamen қorshalғan bekinis, қystaқ. 1946-1947 jyldary Ortalyқ Қazaқstan arheologııalyқ ekspedıtsııasy (jetekshisi akademık Ә.H.Marғұlan) zerttegen.
Ұrpaқtary Jezқazғan, Sәtbaev jәne Ұlytaý өңirlerinde tұrady. Jezқazғan қalasyndaғy bir kөshege Amanbaı batyrdyң esimi berilgen.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 1tom,
Қýanysh Ahmetov, «Ұly dalanyң Ұlytaýy» kitaby, 2tom.