Altynshy Kaspıı sammıtiniń kommıýnıkesi
***
2022 jylǵy 29 maýsymda Ashhabadta Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Prezıdenti Ilham Álıev, Iran Islam Respýblıkasynyń Prezıdenti Ibrahım Raısı, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev, Reseı Federatsııasynyń Prezıdenti Vladımır Pýtın, Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Berdymuhamedovtiń qatysýymen Altynshy Kaspıı sammıti ótti.
Prezıdentter dostyq pen senim jaǵdaıynda Kaspııdegi besjaqty yntymaqtastyqtyń mańyzdy máselelerin, sondaı-aq ózara múdde turǵysynan ózekti halyqaralyq jáne óńirlik problemalardy talqylady.
Prezıdentter Ashhabadta (2002 jyly), Tegeranda (2007 jyly), Bakýde (2010 jyly), Astrahanda (2014 jyly) jáne Aqtaýda (2018 jyly) ótken Kaspıı sammıtteri sheshimderiniń mańyzdylyǵy men olardy nátıjeli júzege asyrýdyń qajettiligin atap kórsetti.
Prezıdentter 2018 jylǵy 12 tamyzdaǵy Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııaǵa qol qoıýdyń mánin joǵary baǵalady.
Memleketter basshylary jan-jaqty ózara is-qımyldyń qazirgi joǵary áleýetin atap ótip, Kaspıı mańy memleketteriniń yntymaqtastyq deńgeıine oń baǵa berdi.
Kaspıı mańy elderiniń kóshbasshylary Birikken Ulttar Uıymy Jarǵysynyń jáne halyqaralyq quqyqtyń qaǵıdattary men normalaryna beıildigin rastap, Kaspıı teńizi óńiriniń álemdegi ósip kele jatqan rólin nazarǵa ala otyryp, Kaspıı mańy memleketteriniń óńirlik qaýipsizdik pen turaqtylyqty qoldaýǵa, ózara tıimdi ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa, ekologııalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge, mádenı-gýmanıtarlyq, ǵylymı jáne ózge de baılanystardy damytýǵa daıyn ekenin bildirdi.
Prezıdentter jaǵalaý memleketteriniń Kaspıı teńizindegi qyzmeti tómendegi qaǵıdattar negizinde júzege asyrylatynyn qaıta rastady:
1) memleketterdiń egemendigin, aýmaqtyq tutastyǵyn, táýelsizdigin, egemendik teńdigin qurmetteý, kúsh nemese kúshpen qorqytýdy qoldanbaý, ózara qurmet, yntymaqtastyq, bir-biriniń ishki isterine aralaspaý;
2) Kaspıı teńizin beıbit maqsattarda paıdalaný, ony beıbitshilik, tatý kórshilik, dostyq jáne yntymaqtastyq aımaǵyna aınaldyrý, Kaspıı teńizine baılanysty barlyq máselelerdi beıbit joldarmen sheshý;
3) Kaspıı óńirinde qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý;
4) jaǵalaý memleketteriniń Kaspıı teńizindegi qarý-jaraqtarynyń turaqty teńgerimin qamtamasyz etý, barlyq jaǵalaý memleketteriniń múddelerin eskere otyryp, áskerı qurylysty aqylǵa qonymdy jetkilikti sheginde júzege asyrý, bir-biriniń qaýipsizdigine nuqsan keltirmeý;
5) óńirlik qaýipsizdik pen turaqtylyqty nyǵaıtý boıynsha ortaq kúsh-jigerge sáıkes, onyń ishinde barlyq jaǵalaý memleketteri arasynda jasalǵan halyqaralyq sharttarǵa sáıkes boljamdylyq jáne ashyqtyq rýhynda áskerı qyzmet salasyndaǵy kelisilgen senim sharalaryn saqtaý;
6) Kaspıı teńizinde jaǵalaý memleketterine tıesili emes qarýly kúshterdiń bolmaýy;
7) qandaı da bir jaǵalaý memleketiniń óz aýmaǵyn basqa memleketterge jaǵalaý memleketteriniń kez kelgenine qarsy basqynshylyq jáne basqa da áskerı is-qımyldar jasaýǵa usynbaýy;
8) jaǵalaý memleketteriniń egemendik jáne aıryqsha quqyqtary jáne osyǵan baılanysty olar jaǵalaý memleketteri aıqyndaǵan qyzmet túrlerine qatysty belgilegen qaǵıdalar saqtalǵan kezde, árbir jaǵalaý memleketiniń aýmaqtyq sýlarynyń syrtqy shekterinen tys teńizde júzý erkindigi;
9) teńizde júzý qaýipsizdigin qamtamasyz etý;
10) halyqaralyq saýda men ekonomıkalyq damýdy keńeıtý maqsatynda tranzıt jaǵalaý memleketiniń zańdy múddelerin eskere otyryp, halyqaralyq quqyqtyń jalpyǵa birdeı tanylǵan qaǵıdattary men normalary jáne tıisti jaǵalaý memleketteriniń ýaǵdalastyqtary negizinde Kaspıı teńizinen basqa teńizderge, álemdik muhıtqa erkin shyǵý jáne olardan erkin qaıtyp kirý quqyǵy;
11) Kaspıı teńizinde júzýdi, oǵan kirýdi/odan shyǵýdy tek jaǵalaý memleketteriniń árqaısysynyń memlekettik týy bar kemelermen ǵana júzege asyrý;
12) birlesken sý bıologııalyq resýrstarynyń ósimin molaıtý jáne olardyń paıdalanylýyn retteý boıynsha kelisilgen normalar men qaǵıdalardy qoldaný;
13) lastanýǵa jol bergen jaǵalaý memleketiniń Kaspıı teńiziniń ekologııalyq júıesine keltirilgen nuqsan úshin jaýapkershiligi;
14) Kaspıı teńiziniń tabıǵı ortasyn qorǵaý, onyń bıologııalyq resýrstaryn saqtaý, qalpyna keltirý jáne utymdy paıdalaný;
15) Kaspıı teńiziniń ekologııasy, bıologııalyq resýrstaryn saqtaý jáne paıdalaný salalarynda ǵylymı zertteýler júrgizýge járdemdesý;
16) Halyqaralyq azamattyq avıatsııa uıymynyń qaǵıdalaryna sáıkes azamattyq áýe kemeleriniń ushý erkindigi;
17) jaǵalaý memleketteriniń egemendik jáne aıryqsha quqyqtary, sondaı-aq osyǵan baılanysty olar zertteýlerdiń aıqyndalǵan túrlerine qatysty belgilegen qaǵıdalar saqtalǵan kezde, jaǵalaý memleketteri kelisken quqyqtyq normalarǵa sáıkes árbir jaǵalaý memleketiniń aýmaqtyq sýlarynan tys teńizde ǵylymı zertteýlerdi júrgizý.
Prezıdentter yntymaqtastyqtyń ártúrli aspektilerine sholý jasaý jáne besjaqty qujattardy kelisýdi úılestirý maqsatynda Kaspıı teńizi máseleleri boıynsha joǵary deńgeıdegi jumys tobynyń turaqty negizdegi qyzmetiniń mańyzdylyǵyn atap kórsetti.
Kaspıı teńizinde tikeleı bastapqy syzyqtardy belgileý ádistemesi týraly kelisim jobasyn besjaqty formatta jedel kelisý Kaspıı kelissóz protsesiniń birinshi kezektegi mindeti bolyp tabylady.
Kaspıı yntymaqtastyǵynyń tıimdiligin arttyrý jáne besjaqty salalyq tetikter sheńberindegi ózara is-qımyldy úılestirý maqsatynda Syrtqy ister mınıstrleri Kaspıı teńizindegi besjaqty yntymaqtastyqty damytý, tereńdetý, ońtaılandyrý, onyń formattaryn jetildirý máseleleri qarastyrylatyn, Kaspıı sammıtteriniń sheshimderin iske asyrý, kún tártibi men qorytyndy qujattarynyń tizbesin daıyndaý boıynsha kelisilgen sharalar ázirlenetin, sondaı-aq ózara múddelilik bildiretin ózge de máseleler qarastyrylatyn kezdesýler men talqylaýlardy turaqty negizde ótkizip turady.
Prezıdentter Kaspıı jaǵalaýy memleketteri yntymaqtastyǵynyń quqyqtyq negizderin qalyptastyrý protsessine qanaǵattanýshylyǵyn bildirip, osy baǵyttaǵy belsendi jumysty jalǵastyrý qajettigin atap ótti.
Prezıdentter qazirgi ýaqytta Kaspıı yntymaqtastyǵynyń quqyqtyq negizderin damytý úshin ázirlenip jatqan besjaqty qujattardyń jobalaryn kelisý protsesin jedeldetýdiń, sondaı-aq buǵan deıin qol qoıylǵan kelisimderdi iske asyrýǵa baılanysty máselelerdi talqylaý jónindegi konsýltatsııalardy jalǵastyrýdyń mańyzdylyǵyn atap ótti.
Prezıdentter qazirgi kezeńde sanıtarlyq-epıdemıologııalyq sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý jáne ınfektsııalyq aýrýlardyń órshýine den qoıý salasyndaǵy kúsh-jigerdi odan ári shoǵyrlandyrý Kaspıı mańy elderiniń aldynda turǵan basty mindetterdiń biri bolyp tabylady degen ortaq pikir bildirdi. Koronavırýs ınfektsııasynyń pandemııasynan týyndaǵan kúrdeli jaǵdaılarda Kaspıı mańy elderiniń bir-birine ózara qoldaý kórsetip, janashyrlyq tanytqany qanaǵattanarlyq dep atap ótildi.
Kaspıı mańy memleketteri arasyndaǵy ekonomıkalyq jáne tehnologııalyq baılanystardy nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵy, úkimetterdi, halyqaralyq ınstıtýttardy, isker toptardy, ǵylymı jurtshylyqty keńinen tarta otyryp, ekonomıkalyq taqyryp máselelerin talqylaý úshin mańyzdy alań bolǵan 2019 jylǵy 11-12 tamyzda Túrikmenbashyda ótken Birinshi Kaspıı ekonomıkalyq forýmynyń róli atap kórsetildi. Reseı Federatsııasynda Ekinshi Kaspıı Ekonomıkalyq Forýmyn ótkizý týraly usynys qoldaý tapty.
Prezıdentter Kaspıı mańy memleketteriniń energetıka sektoryndaǵy ózara is-qımylyn arttyrýǵa múddeliligin rastady.
Prezıdentter 2018 jylǵy 12 tamyzda Aqtaýda qol qoıylǵan Kaspıı mańy memleketteriniń úkimetteri arasyndaǵy kólik salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimniń kúshine enýin quptady.
Kaspıı teńiziniń ortasyn qorǵaý salasynda qabyldanǵan mindettemelerge beıildik rastaldy.
2003 jylǵy 4 qarashadaǵy Kaspıı teńiziniń ortasyn qorǵaý jónindegi negizdemelik konventsııa (Tegeran konventsııasy) taraptarynyń altynshy konferentsııasyn 2022 jyldyń sońyna deıin Ázerbaıjan Respýblıkasynda ótkizý týraly usynys qoldaý tapty.
Prezıdentter jan-jaqty ózara tıimdi besjaqty yntymaqtastyqty belsendi damytý, tereń tarıhı tamyry bar dostyq pen tatý kórshilik qarym-qatynastardy nyǵaıtý jaǵalaý elderi halyqtarynyń túpki múddelerine saı keletinin, beıbitshilik pen qaýipsizdik isine qyzmet etetini qanaǵattanarlyq degen baǵa berildi.
Prezıdentter Kaspıı teńizi beıbitshilik, kelisim, tatý kórshilik jáne jemisti halyqaralyq yntymaqtastyq teńizi ekenin atap kórsetti.
Kaspıı teńizindegi áskerı saladaǵy ózara is-qımyldyń mańyzdylyǵy atap ótildi.
Prezıdentter Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııanyń qaǵıdattaryna sáıkes qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýge, Kaspıı mańy memleketteriniń áskerı saladaǵy ózara is-qımylynyń normalary men qaǵıdalaryn belgileýge kómektesetin Kaspıı teńizindegi áskerı qyzmet salasyndaǵy senim sharalary týraly kelisim jobasyn kelisý jónindegi kelissózder protsesin ilgeriletýdi jaqtady.
Kaspıı sammıtteriniń turaqty sıpaty Kaspıı teńizindegi yntymaqtastyq pen óńirlik damýdyń basymdyqtaryn aıqyndaýǵa, belgilengen maqsattardy iske asyrýdyń jalpy tásilderin ázirleýge múmkindik beredi. Kaspıı mańy memleketteri basshylarynyń kezdesýlerin ótkizý tájirıbesin odan ári de qoldaý nıeti rastaldy.
Altynshy Kaspıı sammıtin joǵary deńgeıde uıymdastyrǵany jáne qonaqjaılyq kórsetkeni úshin Túrikmenstan eliniń basshylyǵyna rızashylyq bildirildi.
Jetinshi Kaspıı sammıti kelisilgen merzimde Iran Islam Respýblıkasynda ótedi.
Ashhabad qalasy, 2022 jylǵy 29 maýsym