Alsha hotondarynyń qazaqqa qandaı qatysy bar?
Kazinform tilshisi osy másele boıynsha tıisti derekterdi bólisýdi jón sanady.
Alsha hotondary degen kimder?
Mońǵol musylmandary ásirese aıtylǵan aýdannyń Baıanmórin, Ýsýty, Jartaı, Óleńbulaq, Han-ýla aýyldaryna shoǵyrlanǵan. Halyq sanaǵynda mońǵol quramyna jatqyzylatyndyqtan, olardyń naqty sany týraly rastalǵan aqparat joq, shamamen 3000-nyń aınalasy bolar degen boljam aıtylady.
Mońǵol musylmandary ózderin «hoton», «chantoý» (sáldeli, erterekte qytaılar uıǵyr sekildi musylman halyqtardy kemsitip osylaı ataǵan), «chantoý hýıhýı» (qytaısha: sáldeli musylman nemese uıǵyr musylmandary) dep ataıdy. Aıtylǵan óńirge arnaıy ǵylymı ekspedıtsııa uıymdastyrǵan etnograf-ǵalym Ma Pın «Hoton mońǵol tilinde musylman degen sóz» deı kele, olar ózderin eshqashan mońǵol dep sanamaıdy dep naqtylaı túsedi. Onyń aıtýynsha, hotondardyń arasynda ózderin uıǵyr nemese dúngen dep esepteıtinder az emes.
Alsha hotondary mońǵol tilinde sóıleıdi, mońǵol jazýyn qoldanady, sharýashylyq ómiri jergilikti mońǵoldarmen qaraılas, kóbinese mal sharýashylyǵymen shuǵyldanady, kıim úlgisi de mońǵoldarmen birdeı. Hotondardy mońǵoldardan aıyryp turatyn jalǵyz bógenaı – olar ıslam dinin ustanady, ómir salty musylmandyq qaǵıdalarǵa negizdeledi. Ózge mońǵoldar olardy «Kebir mońǵoldary» dep ataıdy. «Kebir» sózi, mońǵol tilinde de bizdegideı shóldi jazyq degen maǵyna beretinin aıta ketkenimiz jón bolar.
Alsha hotondarynyń etnıkalyq tegi jaıly qytaılyq ǵalymdar arasynda bir aýyzdy pikir qalyptaspaǵan, ártúrli boljam, joramal aıtylady. Mysaly, qytaılyq belgili ólketanýshy Chen Gotszıýn (1872-1941) ótken ǵasyrdyń basynda óziniń «Alsha aýdanynyń sharýashylyq ómiri» deıtin eńbeginde hotondar jaıly «Tsın áýletiniń tsıanlýn jyldary (1736-1796) jasaqbasy Lývsandorjynyń joryǵy kezinde tutqynǵa túsken qazaq sarbazdary, olar sáldeli musylman atanady, arada uzaq ýaqyt ótkendikten, qazirgi kúnde mońǵoldardan aıyrmasy qalmady, mońǵol tilinde sóıleıdi, salt-dástúri de mońǵolmen birdeı, bar aıyrmasy musylmandyq qaǵıdalardy ustanady. Qazirgi kúnde Shaǵantoǵaı, Kebir óńirlerin mekendeıdi. Uzyn sany 200 otbasy» degen málimet usynady.
Alsha hotondary jaıly alǵash málimet bergenderdiń qatarynda qazirgi qytaı jýrnalıstıkasynyń negizin qalaýshylardyń biri Fan Chantszıan-nyń da esimi atalady. Ol «Qulan jotasynyń tórt qaptaly» deıtin joljazbasynda bylaı dep jazady: «Qyrly murny men qoı kózine qarap-aq olardyń naǵyz mońǵoldardan aıyrmasy bar ekenin bile qoıdym. Olar - ózderin «musylman mońǵol» dep ataıtyn ózgeshe halyq. Olar kıiz úıde otyrady, bir-birimen mońǵolsha sóılesedi, mońǵolsha kıinedi, mońǵoldar sekildi kóship-qonyp júredi. Biraq olar lamaızmdy emes, ıslamdy ustanady. Alystan molda shaqyryp, quran oqytady. Ózderiniń aıtýynsha, Qumyl tóńireginen kóship kelipti. Shamasy, olar - Shynjańdaǵy shyǵys túrikterdiń bir tarmaǵy. Qazirgi kúnde uzyn sany 300 úıdeı». Osy derekke silteme jasaǵan keıingi avtorlar osynda aıtylǵan shyǵys túrikterdi uıǵyrlar dep uıǵarady.
Jeti ataǵa bólingen
Kelesi boljamdy ólketanýshy, tarıhshy, mońǵol ǵalymy Týpjyrǵal óziniń «Islamdy ustanatyn mońǵoldardyń shyǵý tegi» deıtin maqalasynda usynady. Onyń aıtýynsha, Alsha hotondarynyń etnıkalyq quramy kúrdeli. Ataqty Gýshı hannyń nemeresi Іrkibatyr taıshy Jońǵar ámirshisi Qaldan Boshoqtymen dám-tuzy jaraspaı, 1686 jyly Shyǵys Tıanshan men Hesı dálizi aımaǵynan Alsha óńirine qonys aýdarǵanda, kóshtiń qatarynda buǵan deıin musylmandyqty qabyldap úlgergen saıram, andaǵaı, barǵut, uıǵyr, jońǵar rýlarynyń ókilderi bolǵan. Keıinirek tsıanlýn jyldary olardyń qataryn joryqta qolǵa túsken qazaq, ózbek tutqyndary jáne jaýgershilikten jan saýǵalap barǵan dúngen, salar sekildi musylman halyqtarynyń ókilderi tolyqtyrǵan.
Osy aıtylǵannan basqa Qytaı aýmaǵyn mekendeıtin mońǵol tildi musylman halyqtary dýnsıan (ózderin «sart» dep ataıdy) men tomandar da Alsha hotondarynyń quramyn tolyqtyrǵan mańyzdy etnıkalyq toptar retinde qarastyrylady. Shynymen de mońǵol musylmandarynyń etnıkalyq quramy óte kúrdeli ekenin tanytatyn derekter az emes. Mysaly, shejire boıynsha olar jeti ataǵa (tek) bólinedi hám qytaı ıeroglıfterimen An, Se, He, Dýan, Veı, Hý jáne Tszo dep tańbalanady. Jergilikti shejireshilerdiń aýzynan jazyp alynǵan málimet boıynsha, osy aıtylǵan atalar retimen andıjandyq, saıramdyq, qaraqas, qyrǵyz, uıǵyr, barǵut jáne jońǵar degen sózderge sáıkes keledi. Andıjan, Saıram ataýlary olardyń etnıkalyq teginiń, az ba, kóp pe, orta azııalyq halyqtarmen baılanysty ekenin bildirse kerek. Ásirese, osyndaǵy qaraqas ataýy aıryqsha nazar aýdartady. Qazaqta orta júz quramyndaǵy abaq kereı taıpasynyń irgeli rýlarynyń biri qaraqas dep atalady. Bul kezdeısoq sáıkestik pe, álde tamyrlastyqtyń kórinisi me? Ony dáp basyp aıtý búgingi kúnde múmkin emes.
Jınaqtap kelgende, mońǵol musylmandary dep atalatyn Alsha hotondary - etnıkalyq tegi jaǵynan meılinshe aralasqan, sıntezdelgen qurama etnostyq top, aýyzsha jáne jazbasha derekter boıynsha, olardyń quramynda XVII ǵasyrǵa deıin ıslamǵa moıyn usynyp úlgergen mońǵol rýlary, 1731 jyly Іrkibatyrdyń uly Abaý Kókkól (Tsınhaı) ólkesinen Alsha aýmaǵyna jer aýdaryp ákelgen musylmandar (dúngen men toman bolý kerek), 1747 jyly alshalyq áskerbasy Lývsandorjy ımperatordyń jarlyǵymen jońǵarlarǵa qarsy joryq tartyp, Ámirsananyń izimen orys shekarasyna deıin at oınatyp barǵanda, qapııada tutqynǵa túsip, aıdap áketilgen qazaq, qyrǵyz sarbazdary, sondaı-aq, qazirgi Shynjań ólkesiniń shyǵys qaqpasy – Qumyl óńirinen árqıly tarıhı kezeńde qonys aýdaryp barǵan (kóbinese saýda babymen jáne bundaı aýys-túıis ótken ǵasyrdyń orta shenine deıin úzilmegen) uıǵyr, ózbek halyqtarynyń ókilderi de bolǵan. Etnıkalyq ártektiligine qaramastan, ortaq senim, rýhanı aýyzbirshilik arqasynda olar qytaılyq mońǵoldar quramyna enetin ózgeshe dinı-etnıkalyq top retinde qalyptasqan dep aıtýǵa bolady.
Qalaı aıtqanmen, arǵy tegi otan tarıhynyń asa kúrdeli ári almaǵaıyp kezeńimen ushtasyp jatqan mońǵol musylmandary – Alsha hotondarynyń ótkeni men ketkeni qazaq oqyrmandaryn beıjaı qaldyrmas degen oımen qolǵa qalam alǵan jaıymyz bar, endigi baılam ózińizden.