Almatyda ǵalymdar HH ǵasyrdyń basyndaǵy latyn álipbıine kóshý tájirıbesin talqylady

ALMATY. QazAqparat - Qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshýdegi alǵashqy, 1920 jyldardaǵy tájirıbesi qalaı júzege asty degen másele búgin QR Prezıdent Arhıvinde ótken tarıhı-qujat kórmesi men dóńgelek ústeldiń ózekti taqyrybyna aınaldy, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.

Aıta keteıik, búgin QR Prezıdentiniń Arhıvi Almaty qalasynyń Mádenıet jáne arhıvter basqarmasymen birlese otyryp, «Latyn grafıkasyndaǵy memlekettik til álipbıiniń biryńǵaı standartyn engizý» taqyrybynda dóńgelek ústel jáne tarıhı-qujat kórmesin ótkizdi. Іs-shara QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasyndaǵy mindetterdiń biri - qazaq tilin latyn álipbıine kóshirýge arnalǵan.
 

Tarıhı-qujattyq kórmede 1920 jyldardyń aıaǵynda qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshýi kezindegi qujattar men BAQ-taǵy habarlamalar qoıylǵan. Jıynnyń ashylýynda sóz sóılegen QR Prezıdenti Arhıviniń dırektory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory Borıs Japarov HH ǵasyrdyń basynda latyn álipbıi kúshtep engizilgenin, al búgingi tańda ol qazaq qoǵamynyń óz tańdaýy ekenin aıtty.

«Bizdiń arhıvimizde saqtalǵan qujattardy qaraıtyn bolsaq, qazaq tili 1929 jyldan bastap, arab grafıkasynan latyn áripterine kóshken. 1940 jyly latyn grafıkasynan kırıll álibpıine aýysty. Bul eki jaǵdaı da Qazaqstan halqynyń óz tańdaýy bolǵan joq. Bul joǵarydan tańylǵan reforma edi. Al, qazirgi ýaqytta qazaq halqy ózi tańdaý jasap, latyn álipbıine kóshkeli otyr», - dedi Borıs Japarov.
 

Borıs Japarovtyń aıtýynsha, qazaq tilin 1940 jyly latynnan kırıll álibpıine kóshirgennen keıin de halyq bertinge deıin latyn árpimen hat almasyp kelgen.

«Qazaq tili latyn álipbıinen kırıllge aýystyrylǵannan keıin de qoldanystan túsken joq. Oǵan dálel retinde bizde saqtalǵan hattardy aıtýǵa bolady. Mysaly, maıdannan kelgen hattar, jazýshylardyń jeke qorynan alynǵan qoljazbalary latyn álipbıinde jazylǵan»,  - dedi Borıs Japarov. 

Jıynda baıandama jasaǵan fılologııa ǵylymdarynyń doktory Orynaı Jubaeva latyn álipbıine kóshken jaǵdaıdaǵy termınderdiń ıgerilýi taqyrybynda sóz qozǵady.

«Prezıdent N.Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda aıtqan «Ulttyq kod» degenimiz - til. Latyn álipbıine aýysýdaǵy maqsattyń biri de sol qazaq tilin durys saqtaý máselesinde. HH ǵasyrdyń basynda latyn álipbıine aýysqannan keıin, 1929 jyly emleni de ózgertýge qajettilik týyndaǵan. Osy kezde «Eńbekshi qazaq» gazeti emlege qatysty usynystar jiberý týraly habarlama jarııalaǵan bolatyn. Jalpy, HH ǵasyrdyń basynda qazaq tiline shet tilden termınder qabyldaǵan kezde birneshe ustanym bolǵan. Birinshi, shet tildiń balamasy retinde qazaq tiliniń óz sózin tabý, ekinshi, eger qazaq tilinen tabylmaǵan jaǵdaıda túrki tilderinen qarastyrý, eger túrki tilderinen tabylmaǵan jaǵdaıda, qazaq tiliniń dybystyq erekshelikterine sáıkestendire otyryp, sol jat sózdi qabyldaý qajet delingen. A.Baıtursynuly 1928 jyly «Sábıtke jaýap» degen maqalasynda: «Shet sózderdiń turpatyn orystar ózgertip alyp otyr. Sondyqtan, biz de sol orys tili sekildi ózgertip alýymyz qajet degen», - dep atap ótti ol.
 

Orynaı Jubaeva qazaq tiliniń erejesine qatysty kemshilikterimizdi latyn álipbıine kóshý kezinde túgendep alý qajet degen oı aıtty.

«Latyn álipbıine kóshkende jeke kýáligimiz ózgeredi, aqshamyzǵa deıin latyn árpinde jazylady. Osy oraıdy paıdalanyp, erejelerimizdi túgendep alý qajet. Bul oraıda Alash zııalylarynyń eńbekterin negizge alýymyz kerek dep esepteımin»,  - dedi ǵalym.

Tarıhı-qujattyq kórme men dóńgelek ústelge tilshi ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri, joǵarǵy oqý orny stýdentteri qatysty.