Qazaqstannan munaı-gaz mıneraldaryn da alýǵa nıettimiz - Indonezııa Elshisi
«Astana aýystyrýdyń ozyq úlgisi»
- Elshi myrza, Indonezııa astanasyn Jaqartadan Nýsantara qalasyna kóshirip jatyr. Táýelsizdik alǵanyna 78 jyl bolǵan memlekettiń ortalyǵyn aýystyrýyna ne sebep boldy?
- Suraǵyńyzdyń jaýaby óte qarapaıym. Jaqartada 15 mıllıonǵa jýyq adam turady. Qazaqstandaǵy búkil halyqtyń sanymen shamalas deýge bolady. Ekinshiden, Indonezııadaǵy jalpy halyqtyń sany 290 mln adamǵa jaqyndap keledi. Osy 290 mıllıonǵa jýyq halyqtyń 60 paıyzdaǵy ıAva aralynda shoǵyrlanǵan. Qazirgi astana Jaqarta da osy aralda. Jalpy Indonezııada 17 700 aral men shaǵyn aral bar. Sizderdiń burynǵy astanalaryńyz Almaty qalasy eldiń ońtústiginde bolsa, bizdiń Jaqarta eldiń batysynda tur. Eldiń 40 paıyzy el aýmaǵynyń ortalyǵynda bolsa, qalǵan 60 paıyzy batys aımaqta shoǵyrlanǵan. Sonda astanany kóshirýimizdiń birinshi sebebi – halyqtyń tyǵyz qonystanýy. Biz halyqty osy ortalyq aýmaqqa kóbirek qonystandyrǵymyz keledi. Bul bólikte Kalımantan araly bar, álemdegi ekinshi úlken aral bolyp esepteledi. Nýsantara qalasy osy Kalımantan aralynyń shyǵys bóliginen oryn teýip jatyr. Ondaǵy halyqtyń sany 5 mln adamdaı bolady. Sonda Qazaqstan astanasy sııaqty Indonezııanyń jańa astanasy da eldiń ortalyq bóligine kóshirilip jatyr. Eldiń qıyr shyǵysy men qıyr batysynan jańa astanaǵa deıin 3 saǵatta ushyp jetýge bolady. ıAǵnı, eldiń astanasyna eldiń ár túkpirinen jetý burǵydan ońaı bolady. Bul jerde ekonomıkamyzdyń damý baǵytyn da jańasha jaıǵastyrmaqpyz. ıAva araly el ekonomıkasynyń 60 paıyzyn ózinde ustap otyr. Onyń 70 paıyzy Jaqartanyń úlesinde. Sáıkesinshe, osynsha aqsha qazirgi astanaǵa ketip jatyr. ıAva aralynyń shyǵysynda Sýmatra araly bar. Onyń el ekonomıkasyndaǵy úlesi – 20 paıyz. Al álemdegi ekinshi úlken Kalımantan aralynyń úlesi – 8 paıyz ǵana. Sonda astanany Nýsantaraǵa kóshirýdiń úsh sebebi bar. Birinshisi – qazirgi astananyń Almaty sııaqty halyq tyǵyz qonystanýy. Ekinshisi – eldiń bas qalasyn ortalyǵyna kóshirý. Úshinshisi – ekonomıkanyń damý baǵytyn durys jaıǵastyrý.
- Nýsantara qalasynyń sáýleti Astanaǵa qarap jobalanyp jatyr degen málimet ras pa? Ras bolsa, naqty qandaı artyqshylyqtaryn ózderińizge kóshirip almaqshysyzdar? Qalaı desek te, biz qurlyqtyń qaq ortasyndaǵy elmiz. Sizder jan-jaǵyn muhıt qorshap jatqan memleketsizder. Muhıt ortasyndaǵy Indonezııanyń astanasyn qurlyq ortasyndaǵy Astanaǵa qarap salý qanshalyqty qısyndy?
- Qazaqstan astanasyn Almatydan Aqmolaǵa kóshirý – álemdegi eń sátti joba. Sizderden basqa da astanasyn kóshirgen elder bar. Biraq olar dál Qazaqstandaı sátti isteı alǵan joq. Ol qandaı elder ekenin bul jerde aıta almaımyn.
El Prezıdenti Djoko Vıdodo maǵan Qazaqstan astanasynyń ońtústikten ortalyqqa sátti kóshirilýin egjeı-tegjeıli zertteý týraly tapsyrma berdi. Qandaı qıyndyqtar bolǵanyn bilýim kerek boldy.
Nýsantara qalasynyń basshysy Van Peng Astana qalasyna kelip Jeńis Qasymbek myrzamen birge memorandýmdarǵa qol qoıdy. Sol memorandým aıasynda áriptestiktiń 15 jobasy kózdelgen.
Bul áriptestiktiń birinshi mindeti astananyń ózin sýmen qamtamasyz etý júıesin zertteý edi. Kólik máselesi qalaı sheshilý kerektigin de zerttedik. Turǵyndarǵa bilim berý, densaýlyq saqtaý jelisi qalaı jolǵa qoıylǵanyn anyqtadyq. Sonymen birge memlekettik qyzmetshilerdi Almatydan Astanaǵa kóshýge qalaı yntalandyrǵandaryńyz da biz úshin mańyzdy. Olar qandaı negizdeme boıynsha kóshti, kósh aqysyn qalaı sýbsıdııaladyńyzdar? Sonyń bárin bilý qyzyqty boldy. Demek, turmystyq sıpattaǵy usaq-túıek sharýanyń bári qalaı jolǵa qoıylǵanyn bilýimiz kerek boldy.
Árıne, biz sizder sııaqty bir qaladan ekinshi qalaǵa ǵana emes, bir araldan ekinshi aralǵa kóship otyrmyz. Osy kezde qolǵa alatyn eń alǵashqy 15 baǵyttaǵy jumysty sizderden úlgi etemiz. Sol arqyly iri qatelikterdiń aldyn alǵymyz keledi. 2023 jyldyń 3 maýsymynda Astana men Nýsantara qalalarynyń baýyrlas qalalar bolatyny týraly memorandýmǵa qol qoıdyq. Bul – Nýsantara qalasy shetelmen birge qol qoıǵan alǵashqy memorandým. 2024 jyldyń 17 tamyzynda Nýsantara qalasyn Astanadan da jańa Astana retinde jarııalaımyz. Osylaısha «Eń jańa Astana» mártebesin sizderden alyp qoıamyz.
Indonezııadaǵy eń tájirıbeli, tanymal sáýletshiniń birin Bambansý Santano Astana tarıhynyń bastaýynda turǵan Amanjol Chıkanaevpen jeke kezdesti. Olar qalanyń bas josparynan bastap káriz júıesine deıingi máseleniń bárin keńinen talqylady. Bul eki astananyń sáýletshileriniń jeke kezdesýi boldy.
«LRT salmaıtyn shyǵarmyz, biraq Sergek jobasy tartymdy»
- Bul qalanyń negizin qalaýǵa Kıse Kýrakavanyń kóp eńbek sińirgenin bilemiz. Onyń negizgi mindeti buryn shaǵyn qalanyń negizinde sál keńirek qala josparlaý bolǵan. Aqmolanyń 25 jyl buryn 250 myń adamdyq shaǵyn shahar bolǵanyn bilemiz. Osy aralyqta onyń halqy 1,4 mln adamǵa jetti. Qalanyń dızaıny men bas jospary osyǵan deıin úsh ret ózgergen eken. Bizde biregeı jaıt bar. Nýsantaramen birge halqynyń sany 1 mln adamnan asatyn Balıkpapan men turǵyn sany 1 mıllıonǵa jaqyn Samarınga qalalaryn úshtaǵan qurap tur. Ázirshe Nýsantara qalasynda birde-bir adam turmaıdy. Óıtkeni ınjenerlik ınfraqurylym tolyq tartylyp bitken joq. Bizdiń delegatsııa Astanadaǵy «Báıterek», «Nur-Álem», «Han Shatyr» sııaqty nysandardy aralap kórgen. Qazaqstan jańa astanasyn salǵan kezde 60 paıyzy memlekettiń qatysýymen júrgen. Al bizde memlekettiń qatysýy 20 paıyz ǵana bolmaq. Sizderdiń qala qurylysyna osynsha kóp ınvestordy qalaı tartqandaryńyz qyzyqty. Sondaı-aq, maǵan astanalaryńyzdyń 25 jyldyǵynan keıin LRT qurylysyn nege bastaǵandaryńyz qyzyq. Al biz jańa astanamyzda LRT salý máselesin talqylap jatqan joqpyz. Tipti ol týraly oıymyzǵa da kelmepti. Astanaǵa qarap jańa astanany qalaısha ornyqty, «aqyldy», damyǵan qala etýge bolatynyn jaqsyraq túsinemiz dep oılaımyn.
- LRT jobasy ne úshin qajet bolǵanyna tańǵaldym dep otyrsyz ǵoı. Bizdiń taraptan aqyl-keńes bergen adamdar Astananyń qandaı qatelikterin qaıtalamaýǵa keńes berdi?
- Bizdi áýel basta Astanany shaǵyn qala bolady dep josparlaǵandaryńyz tańǵaldyrdy. Odan keıin bas jospary úsh ret ózgergen. Munda halyq sany 1,4 mln adamǵa jetedi degendi elestetpegen de eken. Qalany jobalaýshylar mundaǵy halyq sany 2060 jylǵa qaraı ǵana 1,4 mln adamǵa jetedi dep oılaǵan. Biraq qazirdiń ózinde 1,4 mln adamǵa jetip otyr. Jańa Astananyń halyqty magnıtshe tartýy zańdylyq. Sol sııaqty LRT salý ıdeıasy da keıin paıda bolǵan eken. Kólik sany kóbeıgennen týyndaǵan ıdeıa dep túsindirdi. Rasymen de túski as ýaqyty men keshke qaraı kóshede kólik qaptap ketedi.
Astanany 100 myń gektar ormanmen qorshap jatqandaryńyzdy bilemiz. Sizder jazyq dalada qoldan orman turǵyzyp jatsańyzdar, biz jasyl ormannyń ortasynan qala oıyp salyp jatyrmyz. Sonda Nýsantara jap-jasyl, ormandy qala bolaıyn dep tur. Bizge Astananyń jasyl beldeýin áli de jalǵasty quryp jatqandaryńyz qyzyq.
- Ótken jolǵy qabyldaýyńyzda bıyl qazaqstandyq úsh kompanııa Nýsantara qalasyna ınvestıtsııa salýdy kózdeıtin memorandýmǵa qol qoıǵanyn aıttyńyz. Ol qandaı kompanııalar? Naqty qaı salada, qansha kólemde, qandaı sharttarmen ınvestıtsııa salmaqshy?
- Sizge qazan aıyndaǵy jaǵdaıdy aıtaıyn. Delegatsııamen 25 adam kelgen. Onyń beseýi ákimdik ókili boldy. Delegatsııany Nýsantara qalasy basshysynyń orynbasary basqaryp keldi. Bıznesmender men medıa ókilderi de boldy. Sol kezde Nýsantara qalasynyń basqarmasyna nıettestik týraly memorandým joldandy. Sonyń ishinde Nýsantaranyń ınfraqurylymyn damytýǵa, kólik jelisin jolǵa qoıýǵa qazaqstandyq eki kompanııanyń qatysatyny týraly memorandýmdar bar. Sondaı-aq, Sergek pen «Pakqour» kompanııalary qol qoıǵan eki memorandým bar. Sergek-pen baqylaý kameralary boıynsha áriptestik ornatý kózdelip otyrsa, «Parkafýr» kompanııasymen «aqyldy qala» jobasy boıynsha tájirıbe almasqymyz keledi.
Sondaı-aq qazaqstandyq bir kompanııa Indonezııamen birlesken qurylys kásiporyn ashpaqshy.
- BI Group kompanııasy týraly aıtyp otyrsyz ba?
- Joq. Meniń aıtyp otyrǵanym Asia Constructions deıtin qurylys kompanııasy. Al BI Group kompanııasymen áriptestik boıynsha bólek jumys júrip jatyr. Olar áli bizdiń sharttarǵa kelisim bergen joq. BI Group-tiń Vetnam men Malaızııada ókildikteri bar. Endigi qadamdary Indonezııa bolatyn sııaqty.
Keleshekte Astana tarapymen taǵy úsh memorandým men 7 nıettestik kelisim bekitiledi dep otyrmyz. Indonezııanyń memlekettik kompanııalary qazaqstandyq kásiporyndarmen munaı-gaz salasynda áriptestik ornatqysy keledi.
Bizdegi Pertamina deıtin eń úlken memlekettik munaı-gaz kompanııasy men «Maı Aı Dı» munaı kompanııasy Qazaqstanǵa resmı saparmen kelip, ınvestıtsııa salǵysy keletinin aıtty.
- Álemde, sonyń ishinde Azııada Sergek sııaqty tehnologııa usynatyn kompanııa kóp. Nelikten Sergek-ke tańdaýlaryńyz túsip otyr?
- Sergek-ke qatysty aıtsaq, Nýsantara qalasynda pılottyq jobany iske asyrmaqpyz. Keıin ol Indonezııanyń basqa da iri qalalaryna taratylýy múmkin. Qazaqstannyń ózinde ǵana 9 qalada ornatylǵan eken. Jalpy Ońtústik-shyǵys Azııada jaqsy damyp kele jatqan tehnologııa retinde tanymal. Mundaǵylar bizge baryp mamandardy oqytady.
«Balıge tikeleı reıs ashýǵa ábden bolady»
- Qazaqstanǵa týrıst retinde kelgen ındonezııalyqtarǵa 30 kúnge deıin vızasyz rejım usynylyp otyr. Qazaqstandyqtar nege Indonezııaǵa vızasyz bara almaıdy? Jyl saıyn bizdiń azamattardyń Balı sııaqty áıgili aımaqtarǵa degen qyzyǵýshylyǵy artyp kele jatqanyn biletin shyǵarsyz?
- Pandemııaǵa deıin Qazaqstan azamattaryna vızasyz rejım bolǵanyn bilesiz dep oılaımyn. Pandemııadan keıin bizdiń úkimet ázirge Sıngapýr, Malaızııa, Brýneı, Mıanma sııaqty Ońtústik-shyǵys Azııa memleketteriniń qaýymdastyǵyna kiretin 20 elge ǵana vızasyz rejım usynyp otyr. Qalǵan elderdiń azamattaryn vızamen ǵana kirgizemiz. Qazaqstan da sol qatarda. Qazir pandemııaǵa deıin vızasyz rejım bolǵan eldermen sol baılanysty qalpyna keltirý jumystaryn pysyqtap jatyrmyz. Onyń ishinde Qazaqstan da bar. Vızasyz rejım joq bolǵanyna qaramastan Balı aralyna 7 myńǵa jýyq qazaqstandyq týrıst kelip úlgergen. Bul – zor áleýet dep oılaımyn.
- Al Balıge Qazaqstannan tikeleı reıs ashý qanshalyqty múmkin?
- Qazaqstan Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Álibek Baqaevpen jeke kezdesip, Air Astana kompanııasynyń bas dırektorymen sóılestim. Olardyń bári vızasyz rejım týraly surady. Qazaqstan týrıstik qaýymdastyǵynyń bas dırektory Rashıda Shaıkenova hanym da vızasyz rejım máselesin tezirek sheshýdi usyndy. Osy ótinishterdiń bárin Indonezııa tarapyna joldadym. Men bul máseleniń ekijaqty baılanystarǵa qalaı áser etip jatqanyn túsinip otyrmyn. Air Astana basshylyǵy Taıland qazaqstandyqtarǵa vızasyz rejımdi iske qosqannyń arqasynda tikeleı reısterdiń sany aptasyna 11-den 18-ge deıin óskenin aıtyp otyr.
Eki apta buryn Air Astana kompanııasynyń atqarýshy dırektorymen kezdestim. Taıland pen Almaty arasyndaǵy tikeleı reısterdiń ushý ýaqyty 8-9 saǵattan bastalady. Al Balı men Almaty arasynda tikeleı reıs ashsaq, 9-10 saǵat ýaqyt ushý kerek bolady. Qazir Air Astana-da oǵan jaramdy ushaq joq eken. 2025 jyldyń aıaǵyna jańa borttar almaqshy. Bálkim sol kezde bul múmkin bolatyn shyǵar. Bul – ábden múmkin dúnıe, ıaǵnı saıası problema joq, tek tehnıkalyq sátter bar. Sony rettese boldy.
Air Astana kompanııasymen jáne Qazaqstan týrıstik qaýymdastyǵymen ındonezııalyqtardyń Túrkistanǵa kelýine jaǵdaı jasaý jaıynda da sóıleskenbiz. Túrkistannan Tashkentke, Tashkentten Samarqandqa jetýge bolady. Osyndaı marshrýt uıymdastyrýyń múmkindigi bar. Umra qajylyqqa baratyn adam sany shekteýli. Sondyqtan bizdegi musylmandar úshin Túrkııadaǵy Aııa Sofııa meshitine, Dýbaıǵa kóp aǵylady. Biz osylarmen qatar Túrkistan-Tashkent-Samarqand marshrýtyn usynsaq deımiz. Bul dinı týrızmdegi jańa baǵyt bolar edi.
- Ómirbaıanyńyzǵa qarasaq, jýrnalıst bolyp júrip dıplomatııaǵa bet burypsyz. Bul Indonezııada dıplomattardy irikteýdiń erekshe júıesi bar degen sóz be? Jol ortasynda mamandyq aýystyrýyńyzǵa ne sebep boldy?
- Ras, men jýrnalıstıkaǵa stýdent kezimde keldim. Ózim oqyǵan tehnıkalyq ýnıversıtet jýrnalynyń redaktory da boldym. Keıin ekonomıkalyq jýrnalda jýrnalıst boldym. Sonymen birge ulttyq jáne jeke menshik telearnalarda júrgizýshi bolyp jumys istedim. Birneshe jumysty qatar alyp júretinmin. Negizgi mamandyǵym tehnıkalyq baǵytta boldy. Dıktorlyq keıin kele men úshin qosymsha jumysqa aınaldy. Biraq keıin PhD doktorlyq dıssertatsııamdy ekonomıka saıasaty baǵytynda qorǵadym. Taqyryby «Halyqaralyq saıasat kommýnıkatsııa» bolatyn. Qurylys salasyndaǵy jeke kompanııada jumys istegen kezim de boldy. Bul kompanııa Indonezııa Prezıdenti janyndaǵy komıtetpen qanattasyp jumys isteıtin. PhD dıssertatsııamnyń taqyryby kómektesken shyǵar, Prezıdent maǵan baspasóz hatshysy bolýdy usyndy. Eki jyl baspasóz hatshysy retinde jumys istegennen keıin meni Qazaqstanǵa Elshi etip jiberdi. Sonda Indonezııada Elshi bolýdyń eki joly bar. Biri – dıplomatııalyq jol bolsa, ekinshisi – meniki sııaqty jekelegen jaǵdaılar.
«Soǵys logıstıkany ózgertip ketti»
- Áıgili amerıkalyq saıasatker Zbıgnev Bjezınskıı «Uly shahmat taqtasy» deıtin kitabynda Indonezııany Eýrazııa qurlyǵynyń ekonomıkalyq ortalyǵy bolatyn elderdiń biri retinde atap ketken edi. Qalaı oılaısyz, saıasattanýshynyń sol sáýegeıligin oryndaýǵa Indonezııaǵa ne jetpeı tur?
- Indonezııa kitapta aıtylǵan alańdaǵy mańyzdy oıynshyǵa aınaldy dep oılaımyn. 2020 jyly damyǵan 20 eldiń «G20» uıymyna múshe atandy. Ekonomıkasy jaqsy damyp turǵan úzdik 15 memlekettiń ishine kiredi. 2045 jyly álemniń besinshi nemese altynshy ekonomıkasy bolýdy josparlap otyrmyz. Men osy másele boıynsha Indonezııanyń ekonomıka mınıstri Bahala Mansýrımen sóılestim. Ol da 2045 jyly Indonezııa Qytaı, AQSh, Germanııa jáne Japonııadan keıingi ekonomıkaǵa aınalýdy kózdeıtinin aıtty. Demek, Indonezııa óńirdegi aımaqtaǵy mańyzdy ekonomıka ǵana emes, álemdegi mańyzdy ekonomıka bolýǵa umtylyp otyr. Ol úshin ekonomıkanyń ishki áleýetterin paıdalanamyz.
- Eki aradaǵy saýda aınalymy 700 mln dollarǵa jetipti. Onyń ishinde eń úzdik 5 eksport taýaryn, eń úzdik 5 ımport taýaryn atańyzshy.
- 2021 jyly eki eldiń arasyndaǵy taýar aınalymy 291 mln dollar bolǵan. 2022 jyly 700 mln dollar boldy. 2024 jyly 1 mlrd dollar bolady dep otyrmyz. Qazaqstan naryǵynan bizge qajet 5 úzdik taýardyń basynda mıneraldar men mashınajasaý ónimderi tur. Qazaqstannan eń kóp eksporttalatyn ónim – ferroqorytpa. Ony temirdi bekemdeýge paıdalanamyz. Bul elimizdiń ınfraqurylymyn jaqsartý úshin kerek. Sondaı-aq, sizderden asbest kóp alamyz. Sondaı-aq, elektr qurylǵylaryn kóp ımporttap otyrmyz. Naqty aıtsaq, elektr energııasy salasyndaǵy qaýipsizdik júıelerin, esepteý quraldaryn sizderden alamyz. Sporttyq parashıýtterdi de bizge Qazaqstan eksporttaıdy.
Aldaǵy 3-4 jylda Qazaqstannan munaı-gaz mıneraldaryn da alýǵa nıettenip otyrmyz. Mıneraldardyń ishinde lıtıı men kobalttiń úlesi basym ekenin aıta alamyn. Árıne, odan keıin bıdaı ımporttaımyz.
- Munaı-gaz ımportyn ulǵaıtsaq degendi aıttyńyz. Logıstıka máselesin qalaı sheshpeksizder?
- Qytaıdaǵy Shanhaı qalasynyń mańynda Lıanıýngan porty bar. Almatydan sol port arqyly shyǵarýǵa bolady. Sondaı-aq, Irannyń Bander-Abbas portyn paıdalanamyz. Oǵan Kaspıı men Túrikmenstan arqyly shyǵa alamyz. Syrtqy ister mınıstrligi Almatydan Pákistan aýmaǵy arqyly ótetin Orta dáliz baǵytyn da usynyp otyr. Ýkraınadaǵy soǵysqa deıin taýardyń kóbi Reseıdiń Vladıvostogy arqyly ótetin. Qazir onyń ornyna osy eki baǵytta paıdalanyp júrmiz. Negizi eń yńǵaıly baǵyt Reseı arqyly bolatyn.
Al Indonezııadan Qazaqstanǵa palma maıy, ekran buıymdaryn, proektorlar, kompıýter, qaǵaz, toqyma buıymdaryn, kespeniń túr-túrin, kokos súti men maıyn ımporttaımyz.
2024 jyly Indonezııa Erkin saýda aımaǵyna kirmekshi. Onyń ishinde Qazaqstan da bar. Osy alań arqyly aradaǵy taýar aınalymyn 1 mlrd dollarǵa deıin jetkize alamyz.
Qazaqstan – Ortalyq Azııadaǵy eń baı ári aýqymy úlken el bolsa, Indonezııa – Ońtústik-shyǵys Azııadaǵy baı ári úlken memleket. Bul eki elge osy aımaqtar arasynda myǵym ekonomıkalyq kópir ornatýǵa múmkindik beredi.
Logıstıka degennen shyǵady, qazir ekonomıkalyq alys-beriste kreatıvtik-tsıfrlyq ındýstrııa óniminiń úlesi artyp keledi. Fılmder, kınematografııa, oıyn ındýstrııasy men startaptar saýdasy qyzyp tur. Osy turǵydan alǵanda Astananyń ashyq teńizge joly joq eldiń ortalyǵy ekeni biz úshin sonshalyq bir kúrdeli problema emes. Zeıinmen baılanysty ónimderge munaı men gaz sııaqty shekara, logıstıka tosqaýyl bola almaıdy. Ol sonysymen de tartymdy ári tıimdi. Bizdiń negizgi basym baǵytymyz – osy salalar.
Kelesi jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev myrzanyń Indonezııaǵa saparyn uıymdastyrsaq degen jospar bar. Qarymta retinde Prezıdent Djoko Vıdodo myrzanyń Qazaqstanǵa sapary josparlanǵan.
- Suhbatqa ýaqyt bólgenińizge rahmet!