Ańyzǵa aınalǵan Almaty aportynyń búgingi jaı-kúıi qalaı
Qazaq jemis-kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty basqarma tóraǵasynyń orynbasary Sáýle Qazybaevanyń aıtýynsha, Almaty aportynyń tarıhy HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastalady.
1865 jyly Voronej gýbernııasynyń Ostrogojskıı okrýginen qonys aýdarǵan Egor Vasılevıch Redko Vernyıǵa (qazirgi Almaty qalasy) óz Otanynda basqa sorttardan eshqandaı ereksheligi bolmaǵan aport alma aǵashynyń birneshe kóshetin ákelgen.
— Kishkentaı aǵashtar tamyr jaıyp, kúsheıip, birneshe jylda gúldedi. Kúzde aǵash butaqtarynda pishini iri-iri, qyp-qyzyl ǵajaıyp almalardy baǵbannyń kórshileri kórip, tabıǵattyń bul kórinisine tań qalǵan edi. Egor Vasılevıch búkil nıet bildirgen adamdarǵa alma aǵashynyń qalemshelerin telitýshi retinde berip otyrdy. Kóp uzamaı keremet sort búkil Almaty óńirine tarady, — deıdi maman.
Sáýle Qazybaeva aport tartymdy kelbeti men keremet dáminiń arqasynda kóp uzamaı Jetisý óńirinde jemis saýdasynda jetekshi orynǵa shyqqanyn atap ótti. Mamannyń aıtýynsha, saýdagerler jemisti Sibirge jáne ońtústik aımaqqa temirjol arqyly jetkizip otyrǵan.
Sondaı-aq Vernyı baý-baqsha ýchılışesiniń jáne jylyna júz myńnan astam kóshet shyǵarǵan N. T. Moıseevtiń iri jekemenshik alma baǵynyń jumysynyń nátıjesinde sort Qazaqstannyń ońtústik-shyǵysynda, ásirese Іle Alataýynyń taýly aımaǵyna keńinen tarady.
Almaty aportynyń basty ereksheligi nede?
Almaty aportyn óndirýshiler qaýymdastyǵynyń prezıdenti Roman Safarovtyń aıtýynsha, qala sımvolyna aınalǵan jemis — eshqandaı alma teń kelmeıtin iri kólemimen erekshelenedi. Orta eseppen jemis salmaǵy — 250-400 gramm, biraq keıbireýi 900 grammǵa deıin jetýi múmkin.
— Almaty aportynyń basty erekshelikteriniń biri — almanyń ózge eshqandaı túrinde joq jemistiń muryn jarar hosh ıisi. Taǵy bir ereksheligi — ony tistegen kezde qytyr etken daýys shyǵady, — dedi Roman Safarov.
Sonymen qatar ol jemisi tátti bolǵanymen, aport aǵashyn ósirýdiń beıneti kóp ekenin atap ótti. Kóshet egilgennen keıin aport aǵashy alǵashqy jemisin 8 ne 9-shy jylynda bir-aq bere bastaıdy.
— Almaty aporty — arnaıy kútimdi talap etetin qyńyr aǵash deýge bolady. Ony otyrǵyzyp, ósirý úshin arnaıy bilim men ıkemdilik qajet. Biraq oǵan qajetti jaǵdaı jasalsa, áp ádemi iri jemisterdi alýǵa bolady. Aport tek 8-9-shy jyldary jemis beretindikten baǵbandar arasynda onsha qyzyǵýshylyq joq. Sondyqtan bizdiń qaýymdastyq osy almaǵa erekshe yqylasy bar adamdardyń basyn qosady, — deıdi ol.
Álemge tanylǵan aport qalaı azaıyp ketti?
Qazaq jemis-kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty tóraǵasynyń orynbasary Sáýle Qazybaeva Almaty aportynyń azaıyp ketýiniń basty sebebi — ýrbanızatsııa ekenin aıtady.
— Almatyda, basqa da iri qalalar sııaqty, ásirese bir kezderi baý-baqsha ósken aýdandarda belsendi ýrbanızatsııa bastaldy. Jemis baǵynyń ornyna kópqabatty úıler, kommertsııalyq jáne ınfraqurylymdyq nysandar salyndy. Saldarynan osy sort ósirilgen kóptegen eski alma sharýashylyqtary joǵalyp ketti. Aýyl sharýashylyǵy men agrotehnologııanyń damýymen alma aǵashtarynyń ónimdi jáne tózimdi sorttary kóbirek egile bastady. Golden delıshes nemese Red Delıshes sııaqty sorttar jappaı óndiriske yńǵaıly boldy. Óıtkeni olardy tasymaldaý jeńil jáne saqtaý merzimi uzaǵyraq. Aport almasy erekshe kútimdi qajet etedi jáne uzaq ýaqyt saqtaýǵa kelmeıdi, bul ony kommertsııalyq maqsatty ósirýdi qıyndatady, — dedi ol.
Sondaı-aq ınstıtýt ókiliniń aıtýynsha, Almaty aportynyń burynǵy dámi men sapasynyń joǵalýynyń eń negizgi sebebi — bul sorttyń ǵylymı turǵyda usynǵan teńizden joǵary deńgeıinde (900-1200 metr) óspeýi, sonymen qatar kóshetterdiń Sıvers almasyna telý arqyly ósirip shyǵarylmaýy.
— Jeke sharýashylyqtar bul tehnologııany saqtamaýy múmkin. Biraq Qazaq jemis-kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty mamandary barlyq talaptardy saqtaý arqyly aport kóshetterin óndiredi, — dep atap ótti Sáýle Qazybaeva.
Almatynyń sımvoly qalaı qaıta jandanady?
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń málimetine sáıkes, búgingi kúni Almaty men Jetisý oblysyndaǵy aporttyń jalpy alańy 2,5 myń gektar jáne shamamen 416 000 aǵash bar. Al Almaty qalasy kásipkerlik jáne ınvestıtsııa basqarmasy megapolıste shamamen 230 gektar jerde aport sortynyń alma aǵashtary ósetinin habarlady.
Kazinform saýalyna jibergen jaýabynda Almaty oblysynyń aýyl sharýashylyǵy basqarmasy jyl ótken saıyn aport sortynyń sapasy tómendep, túrli aýrýlarǵa sezimtaldyǵynan aport baqtarynyń kólemi 1071 gektardan 446 gektarǵa azaıǵanyn málimdedi.
Bir kezderi Alataýdyń bókterinde keńinen ósken bul jemisti qaıta kóbeıtý maqsatynda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Ulttyq agrarlyq ǵylymı-bilim berý ortalyǵymen birge «Aport» sortyn jańǵyrtý baǵdarlamasyn ázirlegen.
Aportty jandandyrý baǵdarlamasy 2024-2028 jyldarǵa arnalǵan. Ony iske asyrýǵa jeke ınvestorlar men mamandandyrylǵan pıtomnıktik sharýashylyqtar qatysady. Baǵdarlama aıasynda 110 gektar jerge baq otyrǵyzý josparlanǵan.
— Birinshi kezeńde, ıaǵnı 2024 jyly alma tuqymy jınaldy. 2025 jyly jemis-kókónis sharýashylyǵy QazǴZIJ ǴZI «Talǵar» aımaqtyq fılıalynda kóshetter otyrǵyzý bastalady, ol pıtomnık sharýashylyqtary úshin analyq-kóshet baqqa aınalady. Osydan keıin jeke baǵbandar arasynda «Aport» óndirisin keńeıtýge múmkindik bolady, — dep habarlady mınıstrlikten.
Al Almaty qalasynyń ákimdigi aport almasynyń sortyn qaıta jańǵyrtý baǵdarlamasy aıasynda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi men Qazaq ǵylymı-zertteý aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtymen birlesip jumys júrgizip jatqanyn málimdedi. Osy maqsattaǵy jumysqa Naýryzbaı aýdanynda, Ál-Farabı dańǵylynan 5 km jerde ornalasqan aýdany 17 gektar jer ýchaskesi bólingen.
Sondaı-aq Almaty qalasy kásipkerlik jáne ınvestıtsııa basqarmasynyń málimetine sáıkes, shynaıy Almaty aportyn Kók bazar men Sary-Arqa bazarlarynan jáne Bostandyq aýdanynda demalys kúnderi ótetin qalalyq jármeńkeden satyp alýǵa bolady.
Aıta ketken jón, Almaty aportynyń baqtaryn saqtaý jáne damytýǵa járdemdesý maqsatynda 2023 jyldyń naýryz aıynda «Almaty aportyn óndirýshiler qaýymdastyǵy» dara kásipkerler men zańdy tulǵalar birlestigi tirkeldi. Uıymǵa aport sortyn ósirýmen aınalasatyn baǵbandar kiredi. Qaýymdastyq músheleri baqtarynyń jalpy aýdany — 250 gektardan asady.
Qaýymdastyq prezıdenti Roman Safarovtyń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta aport óndirýshilerge arnaıy kómek joq. Degenmen, bul másele úkimette qarastyrylyp jatyr.
— Arnaıy sýbsıdııa áli joq. Sýbsıdııa tek qarqyndy baý-baqsha sharýashylyqtaryn qamtıdy. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine aport ósirýge jeke sýbsıdııa engizý úshin sýbsıdııalaý qaǵıdasyna ózgerister engizýdi pysyqtaý tapsyryldy. Osy oraıda, biz uzaq ýaqytqa tómen paıyzben qarajat beriletin nesıeleý máselesin, sondaı-aq saqtandyrý máselesin pysyqtaý durysyraq dep sanaımyz. Bul biz úshin mańyzdy, — dedi ol.
Serbııa prezıdentine syılanǵan alma qaıdan alynǵan?
Ótken aıda Qasym-Jomart Toqaevtyń Serbııaǵa resmı sapary kezinde Serbııa Prezıdenti Aleksandr Výchıchke Almaty aportynan dám tatqyzdy.
Biz Aleksandr Výchıch áleýmettik jelide jarııalaǵan aport qaıdan alynǵan bolýy múmkin ekenin Qazaq jemis-kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty tóraǵasynyń orynbasary Sáýle Qazybaevadan suradyq.
— Serbııa prezıdentine syıǵa berilgen aport almasy Qazaqstanda ósirilgen Almaty aporty dep oılaımyn. Óıtkeni Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdanynda Almaty aporty qaýymdastyǵynyń músheleriniń birinen aport almasyn satyp alýshylar Serbııaǵa alma aparý úshin alǵan degen boljam bar. Qazaqstanda 2400 gektardan astam aýmaqta Aport almasy ósiriledi jáne bıyl Aport almasy ónimi óte jaqsy boldy, sondyqtan syılyqqa Almaty aportyn berýge múmkindigimiz mol, — deıdi ol.
Áleýmettik jeli qoldanýshylary Serbııa prezıdentine syılanǵan aport Qyrǵyzstannan alynýy múmkin ekenin jazǵan bolatyn. Osy oraıda Sáýle Qazybaeva qyrǵyz aporty men Almaty aportynyń aıyrmashylyǵyn atap ótti.
— Qyrǵyzstan taý bókterinde de aport almasy ósedi, onyń ataýy — Qyrǵyz aporty. Ol basqa sort. Otandyq aporttyń hosh ıisi men dámi qyrǵyz aportynda joq, — deıdi maman.
Eske salaıyq, byltyr Aport almasy Qazaqstan brendi bolyp tirkelgenin jazǵanbyz.
Sodan keıin Úkimette alma sortyn qaıta jańǵyrtý baǵdarlamasy tanystyryldy.