«Alma ósirgen Áltaı» - óńirlik baspasózge sholý...

QYZYLORDA. QazAqparat- «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Qyzylorda oblystyq jergilikti merzimdi baspasózde tamyz aıynyń ekinshi jartysynda jarııalanǵan ózekti maqalalarǵa arnalǵan sholýdy usynady.

Óńirdiń basty basylymy «Syr boıy» gazetinde qamtylǵan maqalalar men kóterilgen ózekti máseleler sanalýan bop keledi. «Alma ósirgen Áltaı» atty maqalada tilshi qarapaıym aýyl adamynyń joǵalyp bara jatqan ama suryptaryn ósirip, nápaqa taýyp otyrǵandyǵy jóninde aıtady. Sonymen qatar ol eńbek adamynyń keremet kóńil-kúıin, álem ámirshisi eńbek ekenin eske salady. Maqalanyń oqyrmanǵa bereri kóp.

Oblystyq «Syr boıy»  gazetinde jarııalanǵan «Qoǵamnan qamqorlyqty sezingender» atty maqalada «Qamqorlyq» daǵdarys ortalyǵynyń tynys-tirshiligi búgingi qoǵam ómirimen astasa otyryp baıandalǵan. Ortalyqtyń ómirden qaǵajý kórgen jandarǵa jasap otyrǵan qamqorlyǵy áserli jetkizilgen.

...Búginde jastar arasyndaǵy ajyrasý, zorlyq-zombylyq oqıǵasy jaıynda jıi estıtin boldyq. Sonymen birge, ene men kelin qarym-qatynasy da kúrmeýli másele ekeni belgili. Osy oraıda otbasynan qııanat kórip, barar jeri qalmaǵandarǵa kómek qolyn sozar «Qamqorlyq» daǵdarys ortalyǵyn biri bilse, endi biriniń múlde habary joq. Jalpy, bul ortalyq turmysta zorlyq-zombylyqtyń nemese zorlyq-zombylyq qateriniń saldarynan qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵandarǵa túrli kómekter kórsetedi. Máselen, mamandardyń keńes berýi, ýaqytsha baspanamen qamtamasyz etý, áleýmettik beıimdelýine kómektesý, áleýmettik-psıhologııalyq jáne quqyqtyq keńester berip, adamdarmen óte tyǵyz baılanys jasaıdy. Olardyń ishki álemin zertteı otyryp, qaıta ómirge oń kózqaraspen qarap, alǵa jyljýyna jaǵdaı jasaıdy. Mundaǵy ortalyq qyzmetkerleriniń árbiri kelýshilerdiń árqaısysymen jeke jumys jasaı otyryp, olar birshama ýaqyttan soń óz-ózine kelip beıimdelgennen keıin otbasyn taýyp qaıta qaýyshtyrýǵa kirisedi. Kelispeı qalǵan eki taraptyń ómirde eń aldymen otbasynan mańyzdy nárse joq ekenin uǵyndyra otyryp, jaqyn jandaryn qurmetteýge shaqyrady. «Qamqorlyq» daǵdarys ortalyǵy qyzmetkerleriniń aıtýynsha, munda júrgizilgen jumystardan keıin qanshama januıalar daý-janjaldy umytyp, birin-biri keshirip jatady eken.

Ortalyq jumysymen tanysý barysynda kelgenine biraz ýaqyt bolǵan kelinshekti áńgimege tartqan edik, esimin jasyrýdy jón sanady. Qazir jasy 22-de. Jańaqorǵan aýdanynyń týmasy eken. Arman qýyp, Almatyǵa oqýǵa túsedi. Jastyqtyń jalynymen shalys basyp, júkti bolyp qalǵan. Biraq ol jan bul habardy estip qaıyrylmaǵan. Mine, barlyq aýyrtpashylyqty qyz kóredi. Aýylǵa barýǵa, ata-anasyna aıtýǵa bata almaıdy. Oqýyn syrttaı bólimge aýystyryp, ózi «Analar úıine» ornalasady. Sonda bosanyp, shekesi torsyqtaı uldy ómirge ákelgen. Balasy bir jastan asqan soń, analar úıinen shyǵarǵan. Almatyda tirshilik etý jalǵyz basty anaǵa ońaı soqpaı, Qyzylorda qalasyna keledi. Tanystary arqyly «Qamqorlyq» daǵdarys ortalyǵy jaıly estip osynda kelipti. Jas ananyń aıtýynsha, ol ózin qoǵamnan oqshaýlaý ustaǵan. Kezindegi qateligi úshin kóńiline kirbiń keletinin de jasyrmady. Biraq ortalyqqa kelgeli onyń oıy ózgergen. Bilimin alyp, turaqty jumysqa ornalasýdy kózdeıdi. Osy rette ortalyq mamandarymen birge jumys jasap jatyr eken.

- Bizdiń ortalyq 2011 jyly ashyldy. Jumysyn bastaǵannan osy kezge deıin 200-den astam jandarǵa kómek qolyn sozyp, ómirge qaıta beıimdelýine yqpal etti. Al, ómirdiń talaı synyna ushyraǵan jandarmen 7 maman jumys jasaıdy. Qanshama taǵdyrlardy kórip jatyrmyz. Máselen, bizde turyp jatqan Saltanat esimdi kelinshektiń 5 balasy bar. Ol otbasynda talaı qıynshylyqty basynan ótkergen. Úshinshi balasy naýqas. Endi biz sol balany medıtsınalyq tekserýden ótkizip, Almaty qalasyndaǵy «Aqsaı» emdeý ortalyǵyna jiberýdi qarastyryp jatyrmyz. Bizge №1 emhana dárigerleri arqyly kelisim ortalyqqa kelip, mundaǵy jandardyń densaýlyǵyn baqylap otyrady, - dedi ortalyq dırektory Jandos Tusmaǵambetov.

Sonymen qatar ortalyq dırektory sońǵy kezderi tek áıelder ǵana emes, kómek surap keletin er azamattar qatary da kóbeıip keledi degendi alǵa tartty. Osy rette jaqynda «Qamqorlyq» daǵdarys ortalyǵyna Baqytjan esimdi alpysty alqymdaǵan azamat kelipti. Bir aı boıy darııa jaǵasynda kúneltip júrgen jandy jastar baıqap osy ortalyqqa jetkizipti. Qazirgi kezde egde kisimen psıholog maman Nazıra Aımahanova tikeleı jumys jasaýda. Otbasymen qatty sózge kelgen áke úıinen shyǵyp ketken. Sondaǵy kókeıdegi úmiti «balalary men jary izdep kelse, qatelikterin túsinse» dep oılaıdy. Nemerelerin de saǵynyp júr. Psıholog maman Nazıranyń aıtýynsha bul kisiniń ortalyqqa kelgenine kóp bola qoımaǵan. Eki aptadaı ýaqyt ótken soń, bizge ol kisiniń otbasymen habarlasatynyn jetkizdi.

Rasynda, keıde ata-ananyń qadirin de bile bermeımiz. Sondyqtan bolar, qaıyrymsyz balalardyń ata-anasyn qarttar úıine tapsyrýy. Ómirde jetim atanyp, bir sát ata-ananyń meıirimin ańsaıdy keıbireýler. Endi biri baǵyp-qaqqan, bilim nárimen sýsyndatyp, aıaǵynan turǵyzǵan týǵan ata-anasynan perzentteri bezinedi. Osyndaı jaıttardy kózben kórgende kúızeliske túsetinimiz jasyryn emes. Ásirese, jastar ata-anany qurmetteýge, asqar taý - ákeni qadirleýge, úlgi alýǵa úırense eken degen oı keledi.

Sonymen birge ortalyqta senim telefony jumys jasaıdy. Kún saıyn qońyraý shalyp, tipti keıbireýleri ózderin jasyryn ustap, psıholog keńesine júginetinder kóp, - deıdi psıholog maman Nazıra Aımahanova.

Jalpy, ortalyqta barlyq jaǵdaı jasalǵany kórinip tur. Keń ári taza bólmeler. Ashana, jýy­ný oryndary da qarastyrylǵan. Tamaqtary da ýaqytyly beriledi. Mundaǵy árbir jan ortalyqty óz úıindeı sezinedi.

Taǵy bir aıta keterligi, ortalyqta turatyn áıelderdiń bilim alyp, jumysqa ornalasyp óz aıaǵynan turýǵa barynsha jaǵdaı jasalady.

Bıylǵy jyldyń mamyr-tamyz aılarynda 22 adam ortalyqta beıimdelgen. Olardyń 6-y áıel, bir er kisi jáne 15 bala. Sondaı-aq, esepti kezeń ishinde ortalyq mamandary 40-tan astam azamatqa psıhologııalyq-quqyqtyq keńester bergen.

Úıine qaıtarylǵan jandarmen de baılanys únemi ornatylyp otyrady. Mamandar olarǵa qońyraý shalý arqyly jaǵdaıyn baqylaıdy. Mundaı ortalyq tek bizdiń óńirde ǵana emes, barlyq aımaqtar da jumys jasaıdy. Biraq bizdiń oblystaǵy atalǵan ortalyq júıeli jumys jasap, ózgeler úlgi bolýda.

Turmysta zorlyq-zombylyq kórip, óz quqyqtaryńyzdy bilmegen jaǵdaıda ortalyq qyzmetine kez kelgen jannyń júginýine bolady. Bul ortalyqtyń taǵy bir baǵyty - baqytty otbasy qataryn arttyrýdy kózdeıdi.

Gazettegi «Syr muraby Ysqaq ata» atty maqalada Syr óńirinde sonaý 19-ǵasyrda dúnıege kelip murap atanǵan Ysqaq ata jaıly aıtylady. Arnaıy  bilim joq adamnyń sýarmaly eginshilikke eldi úıretýi, sý baratyn jerlerdi óziniń erekshe qabiletimen anyqtaı alýy, Syr boıyndaǵy búgingi el paıdalanyp otyrǵan kanaldardy qazdyrǵan azamattyń eren eńbegi sýrettelgen.

 

...Sý - tirshilik kózi. Óıtkeni onsyz ómir joq. Kún saıyn turmysty sýsyz elestetý múmkin emes. Kúndelikti aýylsharýashylyq jumystarynda kóp mólsherli sý qajet. Baý-baqsha daqyldary da sýsyz óspeıdi. Aınalyp kelgende, ózegińdi jalǵaıtyn, tańdaıyńdy jibitip, shólińdi basyp, tula boıyńa qan júgirtetin sýdyń sol úshin de alatyn orny mańyzdy.

«Ómirdiń denesi - jer, qany - sý, jany - eńbek degen halyq danalyǵy tekten-tek aıtylmasa kerek. Al, «Sý júrgen jer molshylyq, abat emeı nemene?!» demekshi, sý yrystyń kózi, berekeniń ózi bolǵandyqtan, qaı ýaqytta da jerge eńkeıip, jemisin tergisi keletin sharýa adamdary aldymen sýdyń tilin jetik biletin muraptarǵa qaraıtyny anyq. Ásirese, tynys-tirshiligi tikeleı sýarmaly eginshilikke baılanysty Syr eli óziniń taǵdyryn «sý patshasy» - muraptarǵa senip tapsyrǵan. Sý sharýashylyǵynyń jaı-kúıin tereń túısingen mundaı muraptar Syr boıynda kóp bolǵan. Qazaqstanǵa eńbek sińirgen gıdrotehnık Mádelhan Nálibaevtyń aıtýynsha, almaǵaıyp zamannyń kesirinen olar jaıly derekterdiń kóbisi búgingi kúnge jetpedi. Ókinishti-aq! Tek qolda bar dáıekterge qanaǵat tutamyz.

Aıtalyq, 19 ǵasyrdyń 60 jyldary eski Shıeli ózegin qazdyryp, sol aımaqty jasyl jelekke aınaldyrǵan, Aqaryq sý arnasyn qazdyryp, Aı­darly eldi mekenin qutty qonys qylǵan Nurtaza Qosymbet ahýn­uly­nyń halyqqa jasaǵan rııasyz qyzmetin urpaq umytpaıdy. Al eren eńbegin elegen Reseı patshasy Nıkolaı ІІ oǵan «Mırab» medalin berip, ıyǵyna shapan japqan. Mine, Syr muraby Nurtazanyń izin laıyqty jalǵaǵan, eldiń nesibesin molaıtýǵa bar kúsh-jigerin jumsaǵan ata kásip ıeleri óńirimizde jeterlik. Solardyń ishinde Ysqaq Joldybaıulynyń orny bó­lek. Ol qazaqtyń ǵana emes, tutas túr­ki jurtynyń birtýar qaıratkeri Mustafa Shoqaı men Syr eliniń súıikti aqyny Nartaı Bekejanovpen bir jylda ómirge kelgen eken.

Eki qolyn ysqylap, ketpen men kúrekke qaraǵan Joldybaıdyń Ysqaǵy qıyn-qystaý kezeńde - keńes dáýirinde sý muraby bola júrip, Jańaqorǵan jurtynyń qamqorshysyna aınaldy. Solaqaı saıasattyń salqynynan ujymdastyrý naýqany júrip, mal-múlikti kámpeskelep jatqanda, bo­la­shaqty baǵdarlaı bilgen Ys­qaq Joldybaıuly elge endi egin sharýa­shy­lyǵymen aınalysý qajettigin basa aıtty. Áıtpese, qalyń buqara nápaqa tappaı, dúrligedi. Osylaısha, sý muraby jerlesterin jerdi ıgerýge shaqyryp qana qoımaı, óziniń isker­ligin tanytqan. ıAǵnı, egin egetin jer­lerdi jáne onyń sýlandyrý joldaryn aıqyndap bergen.

Aryq qazbasań, sý kelmeıtini belgili. 1927-1933 jyldary Ózgent kólinen bastaý alatyn «Keńesaryq», «Qarasha aryq», «Jańa aryqtar» aryq­taryn qazdyrady. «Aryq bar jer­de sý bar, sý bar jerde ný bar» demek­shi, baý-baqsha ege almaı, bir qasyq sýǵa zaryǵyp otyrǵandar sol jyldary kól-kósir sýǵa qaryq boldy. Jerine aǵyl-tegil sý ózinen-ózi kelmegenin bilgen jurt Ysqaqty aýzynan tastamaıtyn bolǵan desedi kónekózder. Bul kezde Ysqaqtyń ózi jastaý bolatyn. Sharshap-shaldyǵýdy bilmeıtin ol «bala murap» atanyp ketti. Osylaısha, Ysqaq jastaıynan kóptiń tilegin oryndaý úshin ter tógip, eńbekpen erte eseıgen.

Minekeı, Ysqaq Joldybaıuly - qazaq halqynyń basyna kelgen zobalań jyldarda jergilikti turǵyndardy uıymdastyryp, ashtyqtan aýyl-aımaqty aman alyp qalýdyń qamyn jasaǵan isker azamat. Onyń qajyrly qareketin erlikke balaýǵa bolady.

Budan bólek, aýdandaǵy Taıpaqkól kanalyn qazýdy uıymdastyryp, ózi basy-qasynda júrgen. «Kóp tepken jerden kól shyǵady» degendeı, kóp­shilikti jumyldyrǵan Ysqaq «Bo­ryq­ty», «Jashy», «Bozkól», «Alakól», «Qaıqy», «Narsoqqan» jáne «Qan­dyaral» kólder júıesin birik­tirip, sý qoımasyn jasaıdy. Muny iri sýlandyrý júıege aınaldyryp, Tó­menaryq aımaǵyn egistik sýmen qam­tamasyz etýge úles qosady. Al halyq bolsa, altynnan da baǵaly arpa-bıdaıyn egip, baý-baqshanyń je­misin jep, rahatyn kórdi. Ysqaq Jol­dybaıuly aýdanda sýarmaly eginshilik mádenıetin damytýmen qatar, qazǵan aryqtary arqyly ósimdik álemine jan bitirip, jaıylymdy sýlandyrýǵa septigin tıgizgeni anyq. «Sý bar jerde yrys bar: aýlasań balyq jeısiń, aq bıdaı egip, nanyn jeısiń» degen osy.

Al Uly Otan soǵysy jyldary Sýnaq ata kanalynyń qurylysyna belsene aralasty. Jańaqorǵan aýdan­dyq sý sharýashylyǵy mekemesinde uzaq jyldar jemisti qyzmet atqaryp, aýdannyń sý sharýashylyǵynyń ór­kendeýine ólsheýsiz úles qosqan. Qan­shama shákirtter tárbıelep, «aýdannyń ata muraby» atanyp, halyqtyń qurmetine bólengen.

Jalpy, sý muraby bolý ońaı sharýa emes. Sýlandyrý júıesin syzý, egistik sýdy esepteý, ólsheý, bólip berý qashanda mashaqaty mol jumys. Buǵan qosa, egistik jerdiń melıoratıvtik jaǵdaıyn nasharlatpaý da, sýdy ózennen jetektep atyzǵa jetkizý de óte kúrdeli is. Osynyń bárin elmen etene eńbek etkeniniń arqasynda Ysqaq Joldybaıuly óziniń aqyl-parasatymen, tájirıbesimen úıles­tirip, atqara bildi. Tipti, keńestik kezeńde onyń qazdyrǵan keıbir kanaldary qansha ýaqyt ótse de, halqyna qaltqysyz eńbek etti.

«Áke kórgen oq jonar» degen, Ysqaqtyń uly Oıshy - Syr óńiriniń sý sharýashylyǵy salasynda aıanbaı qyzmet etken maman. Sanaly ǵumy­ryn Jalaǵash aýdanynyń sharýa­shy­lyqtaryn egistik sýmen qamta­masyz etýge arnaǵan ol QR eńbek sińirgen aýyl sharýashylyǵy qyzmetkeri, Ja­laǵash aýdanynyń qurmetti azamaty atanǵan. Qazaqstanǵa eńbek sińirgen gıdrotehnık Mádelhan Nálibaev ózi­niń esteliginde zamandasy jaıly: «Oıshy Ysqaquly - jyly júzdi, keń peıildi, jomart júrekti, syrbaz, eńbekqor jan. Taǵdyrdyń salǵan isine únjyrǵasy túspeıtin qaısar azamat. Maǵan sonysymen unaıtyn», - dep eske aldy.

Qoryta aıtsaq, halyqqa qyzmeti­men jaqqan, eńbegimen elin asyraǵan adamnyń esimi árdaıym qurmetpen aıtylýy tıis. Sondyqtan, sý muraby Ysqaq Joldybaıulynyń ónegeli ómi­ri keıingi urpaqqa úlgi bolary anyq.

 Basylymdaǵy birqatar maqalalar aımaq basshysy Qyrymbek Kósherbaevtyń jumys saparyna baılanysty jazylǵan. Onda ákimniń sharalarǵa qatysýy, atqarylyp jatqan istermen tanysýy baıandalady.

«Úlgi tutatyn úzdik taýarlar»

...Qyzylorda qalasyndaǵy «Smoll» saýda ortalyǵynyń aldynda oblystyq kásipkerlik palatasy men oblys ákimdiginiń uıymdastyrýymen «Qazaqstannyń úzdik taýarlary-2016» óńirlik kórme baıqaýy bolyp ótti. Sharaǵa oblys ákimi Qyrymbek Kósherbaev qatysyp, aldymen kórmege qatysýshylardyń ónimderimen tanysyp shyqty. 

Saltanatty sharada sóz alǵan aımaq basshysy óńirde kásipkerlik salasynyń qarqyndy damyǵanyn jáne «Mıkrobıznes Qyzylorda» jobasynyń oblysta shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytýǵa zor úlesin qosyp kele jatqanyna toqtaldy. Sonymen birge kásibin ashyp, qanshama jandy jumys kózimen qamtyp otyrǵan kásipkerlerge rızashylyǵyn bildirdi. Buryn óńirimiz bul sala boıynsha tómen kórsetkishke ıe bolsa, qazirgi kezde kásipkerligi órken jaıyp kele jatqan oblystar qatarynda. Mundaı baıqaýlardyń kásipkerler úshinmańyzy erekshe. Kelesi jyly ótkiziletin «EKSPO - 2017» kórmesinde Syr eli kásipkerleriniń arnaıy orny jáne syrttan qanshama týrısterge bizdiń jergilikti ónimdermen tanysýǵa múmkindik beriletin bolady. Oblys ákimi baıqaýǵa qatysýshylarǵa belsendilikteri úshin alǵysyn bildirip, úzdikterdi marapattady.

Kórme-baıqaýǵa qatysqan taýar óndirýshiler arasyndaǵy jeńimpazdar úsh nomınatsııa boıynsha anyqtaldy. Aldymen «Óndiristik maqsattaǵy úzdik taýarlar» nomınatsııasy boıynsha Shıeli aýdanynan kelgen «Qazaqstandyq munaı hımııalyq kompanııa Kemıkal» JShS úzdik dep tanyldy. Al ekinshi dárejeli dıplommen Qyzylorda qalasynan qatysqan «NP-Consulting» JShS marapattalsa, úshinshi oryndy Jańaqorǵan aýdanyndaǵy jaqynda ashylǵan aıaq kıim tigetin «MSK» JK ıemdendi. Sonymen birge «Halyq tutynatyn úzdik taýarlar» nomınatsııasynyń nátıjesi boıynsha Qyzylorda qalasynan qatysqan «Qurbanbaev» JKaldynǵy orynǵa shyqsa, ekinshi dárejeli dıplommen «Turǵynbaev Tabıǵat» JK marapattaldy. Úshinshi oryndy Aral aýdanynan kelgen «Jumasheva Indıra» JK jeńip aldy. Sońǵy «Úzdik azyq-túlik taýarlary» nomınatsııasy boıynsha belgili «Syr marjany» JShS úzdik atandy. Ekinshi jáne úshinshi dárejeli dıplommen«Braýnıs-Qazaqstan» men «Ermahanov Sabyr» JK júldegerler tuǵyrynan kórindi.

Óńirlik kórme-baıqaýyna barlyǵy 18 taýar óndirýshiqatysqan. Osy oraıda baıqaýǵa qatysýshylardyń biri kásipker Baqyt Aıtmaǵanbetov, bal arasyn baptaǵanyna eki jyldyń júzi bolypty. Ol «Aýyl sharýashylyǵyn qarjylandyrý qorynan» 2,5 mln teńge nesıe alyp, kásibin órge domalatqan. Kóshýge tıimdi ara vagonyn Reseı elinen arnaıy aldyrypty. Qazirgi kezde aýa raıynyń qolaılyǵyna, gúldiń mol qoryna baılanysty oblys aýmaǵyn aralap, bal ónimin molynan jınaýda. Tipti arnaıy estip kelip, satyp alatyndar qatary da kóbeıgen. Osy rette kásipker aldaǵy ýaqytta kásibin odan ári jandandyrý úshin tynbaı eńbek etetinin jetkizdi.

Oblystyq kásipkerlik palatasynyń dırektory Ǵalymbek Jaqsylyqov kórme-baıqaýy jańa tutynýshylardy anyqtaı otyryp, iskerlik baılanystar ornatýǵa arnalǵan biregeı joba ekenin atap ótti.

Baıqaý jeńimpazdaryna «Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasymen ázirlengen arnaıy dıplomdar, statýetka jáne baǵaly syılyqtar tabys etildi. Sonymen birge, barlyq qatysýshylar oblystyq kásipkerlik palatasynyńarnaıy Alǵys hatymen marapattaldy. Shara sońy kontserttik baǵdarlamaǵa ulasty.

«Áleýmettik nysandar - halyq ıgiligi»

...Jeksenbi kúni (21 tamyz) oblys ákimi Qyrymbek Kósherbaev Aral jáne Qazaly aýdandarynda jumys saparymen boldy.

Oblys ákimi aldymen Aral aýdanyna qarasty Sekseýil kentine kelip, jaqynda ǵana ashylǵan jańa balabaqshanyń jumysymen tanysty. «Balapan» baǵdarlamasy boıynsha boı kótergen «Alma Raı» tálim ordasy zaman talabyna saı salynǵan. Bóbekjaı ashý týraly bastamany jeke kásipker Almagúl Eńsepova kóterip, 2014 jyly qurylys jumystary bastalypty. Nysannyń negizgi jumystary bıyl aıaqtalyp, maýsym aıynda qoldanysqa berildi. Sonyń arqasynda 40 adam jumyspen qamtylǵan.

160 orynǵa laıyqtap salynǵan balabaqsha talapqa saı jabdyqtalǵan. Munda yńǵaıly tósek-orynnan bas­tap, oıynshyqtyń túr-túri bar. Sondaı-aq, balabaqshada sábıdiń jan-jaqty jetilýine tolyqtaı jaǵ­daı jasalǵan. Aldaǵy ýaqytta sábı­diń saýatyna sáýle túsirip, tanymyn keńeıtetin arnaıy synyptar ashylmaq. ıAǵnı, bóbekterge úsh tilde tálim berý kózdelýde.

Budan soń aımaq basshysy kent turǵyndarymen kezdesip, ótinish-tilekterin tyńdady. Turǵyndardyń aıtýynsha, jyl saıyn shamamen 250 bala dúnıege keletin kentke jańa perzenthana kerek. Biraq aımaq basshysy bul ótinish ázir oryndalmaıtynyn aıtty. Óıtkeni, tıisti talap boıynsha, týý sany 500 baladan asatyn eldi mekenderde ǵana perzenthana salynady. Sondyqtan, sekseýildikter aýdan ortalyǵyndaǵy jáne jaqynda paıdalanýǵa berilgen Baıqońyr qalasyndaǵy aýrýhanaǵa barýyna týra keledi.

Kezdesýde gaz máselesi de kóterildi. Oblys ákimi Sekseýilge 2017 jyly kógildir otyn beriletinin jetkizdi. Sondaı-aq, eldi mekendegi aýyz sý jáne elektr podstantsııasynyń qurylysyn salý máseleleri de ońtaıly sheshilmek. Jobasy da, qarjysy da daıyn.

Aımaq basshysynyń sapary odan ári Qazaly aýdanynda jalǵasty. Áýeli Jalańtós batyr aýylyna baryp, 90 oryndyq «Sáýle» bóbekjaı balabaqshasynyń ashylýyna qatysty.

- Bizdiń oblys «Balapan» baǵdarlamasyn mer­ziminen buryn aıaqtap, ótken jyly qyzyl­ordalyq balǵyndardy balabaqshamen 100 paıyz qamtydyq. Endi mine, batyr baba atyndaǵy aýylda da jańa balabaqsha el ıgiligine berilip otyr. Qýanyshtaryńyz qutty bolsyn! - degen aımaq basshysy Jalańtós batyrdyń 440 jyl­dyǵy aıasynda osy aýylda abattandyrý jumystary júrgiziletinin jáne jańa mádenıet úıiniń qurylysy bastalatynyn jetkizdi.

Aýyl aqsaqaly Dáýit Saıyn nemereleriniń jańa balabaqshaǵa baratynyn aıtyp, ıgi iske uıytqy bolǵan el azamattaryna rızashylyq bildirdi.

- Jalańtós batyr aýyly kórkeıip keledi. Jańa ǵımarattar birinen soń biri salynyp jatyr. Aıtalyq, eldi mekende jańa emhana ha­lyqqa qyzmet kórsetedi. Balalarymyz jańa mektepte sapaly bilim alýda. Aýyldyq klýb boı kóteredi degen qýanyshty habardy qazir estip otyrmyz. Balabaqsha máselesiniń de sheshimi tabyldy. Aýyl ishinen zamanaýı úlgidegi záýlim ǵımarat salynyp, balapandarymyzdyń jan-jaqty tárbıe alýyna múmkindik týyp otyr, - dedi qarııa.

Paıdalanýǵa berilgen nysannyń qurylysyna 264 mln 212 myń teńge jumsalǵan. Eki qabatty ǵımaratta sport zaly, úıirme bólmesi, ashana jáne basqa da bólmeler bar. Sondaı-aq, munda jıyrmadan astam aýyl turǵyny jumys isteıdi.

Jańa balabaqshanyń meńgerýshisi Zaǵıpa Qurmanaıdyń aıtýynsha, bóbekjaı qajetti qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etilgen. Tipti, kompıýter tilin úırenetin bólme de qarastyrylǵan. Al tálimgerler ózderiniń jumysynda búldirshinderdi ulttyq tárbıemen sýsyndatýǵa basymdyq bermek.

Oblys ákimi Jalańtós batyr aýylynan keıin Áıteke bı kentine kelip, Q.Pirimov kóshesine aıaldady. Munda aýdan ákimi Najmadın Shamuratov aımaq basshysyn el Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna oraı Qazaly aýdanynda atqarylyp jatqan qurylys jumystarynyń barysymen tanystyrdy. Joba boıynsha Q.Pirimov kóshesi keńeıtilip, Áıteke bı kóshesinen №234 mektepke deıingi aralyqqa demalys alańy ornalasady. Bul alańǵa tolyq kespe tastar tóseledi, balalar oıyn alańy, sý burqaǵy salynady, túngi jaryqshamdar, oryndyqtar bolady. Alańda Begim ana men Asandar kóterilisiniń qurbandaryna arnalǵan eskertkish ornatylady. Buǵan qosa, bıiktigi 25 metr bolatyn Táýelsizdik monýmenti qoıylmaq. Sonymen qatar, Táýelsizdiktiń 25 jyldyǵymen tuspa-tus kelgen dańqty qolbasshy Jalańtós bahadúrdiń 440 jyldyǵyna oraı, Q.Pirimov kóshesi men Áıteke bı kóshesiniń qıylysynda batyr babanyń memorıaldyq kesheni boı kóteredi. Qazir bul jumystardyń barlyǵy bastalyp ketti, qurylystar qyzý júrýde.

Aýdan ákimi Najmadın Shamuratovtyń aıtýynsha, demalys alańy qazynaly Qazalynyń tereń tarıhynan syr shertýi tıis. Sondyqtan, jańa alańda halyq jaı serýendep qana qoımaı, ónege men tálim alady.

Budan soń, oblys ákimi Qazaly sport klýbynda «Sportshylar kúni» merekesine oraı ótkizilgen sharaǵa qatysty. Sportshylardy kásibı merekesimen quttyqtaǵan aımaq basshysy Halyqaralyq jarystardyń júldegerlerine qarjylaı sertıfıkat pen salanyń damýyna úles qosyp júrgen azamattarǵa Alǵys hat tabys etti.

Aıta keteıik, sport túrleri boıynsha oblystyq, respýblıkalyq, halyqaralyq jarystarǵa qatysqan qazalylyq sportshylar jyl basynan beri 17 altyn, 20 kúmis, 26 qola medalǵa qol jetkizdi. Jalpy, ótken jyly aýdanda turaqty túrde sportpen shuǵyldanýshylar sany 19084 adamǵa jetti. Bul kórsetkish aýdan halqynyń 25 paıyzy degen sóz.

Soltústik aýdandar saparyna Parlament Májilisiniń depýtaty Genadıı Shıpovskıh qatysty.

«Dán dalasy dúbirge bólendi»

...Ótken senbide oblys ákimi Qyrymbek Kósherbaev Syrdarııa aýdanyna jumys saparymen bardy. Aldymen «Aqjarma» sharýa qojalyǵynda bolǵan aımaq basshysy eginge oraq salý rásimine qatysyp, syrdarııalyq dıqandardyń qýanyshyna ortaqtasty. Dıqanshylar eńbeginiń jemisin kóretin aıtýly sharada Sotsıalıstik Eńbek Erleri Sálıma Jumabekova men Amankeldi Ahmetov bata berip, eginge oraq salý rásiminiń lentasyn qıdy.

Ústimizdegi jyly «Aqjarma» sharýa qojalyǵy boıynsha 2300 gektar jerge kúrish, 151 gektar jerge aralas bıdaı jáne 189 gektar jerge jońyshqa egilgen. Sharýashylyq basshysy Marat Bısenov eginniń bitik shyqqanyna qarap, dıqanshylardyń eńbegi eselenip qaıtady dep senim artýda. Bıyldyń ózinde 151 gektar jerge egilgen bıdaıdyń ár gektarynan 20 tsentnerden ónim aldy. Sharýashylyqtyń óndiristik qýatyn arttyrý maqsatynda 2012-2016 jyldar aralyǵynda 574 mln 25 myń teńge qarajatqa tehnıkalar alynǵan. Materıaldyq-tehnıkalyq bazasy jaqsarǵan sharýashylyq búginde egin jınaý naýqanyna 100 paıyz daıyn. Eginshilikpen qatar, sharýashylyqta mal ósirý jumystary da qolǵa alynǵan. Búginde 260 bas asyl tuqymdy iri qara kú­timge alynyp, táýligine 400 lıtr sút óndirilýde. Ústimizdegi jyly sharýashylyqtyń mal bordaqylaý alańynda 9235 tonna et óndirildi.

Іrgeli sharýashylyqtyń qýa­nyshyna ortaqtasqan aımaq basshysy Qyrymbek Kósherbaev munan soń «Dala kúni - 2016» oblystyq semınar-keńesiniń ple­naralyq májilisine qatysty. Aımaqtyń barlyq aýdandarynan aýyl sharýashylyǵy salasynyń mamandary egis­­tiktiń basynda ótken se­mınar-keńeske jınalyp, tá­jirıbe almasty. Jıynda Qyrymbek Eleýuly barsha sharýalardy egin jınaý naýqanynyń bastalýymen quttyqtady.

- Bıyl oblys boıynsha bar­lyǵy 168,5 myń gektar jerge dán egildi. Búgingi tańda bıdaı, jońyshqa jınalyp boldy. Atalǵan daqyldardan ót­ken jylǵa qaraǵanda mol ónim aldyq. Bıyl kúrishten de gektarynan 55 tsentnerden ónim alamyz dep josparlaýdamyz. Kúzdik bıdaıdyń ár gektarynan - 15,7 tsentnerden, jazǵy bıdaıdyń ár gektarynan - 14,9 tsentnerden, al jońyshqanyń ár gektarynan - 14,7 tsentnerden ónim jınaldy. Munyń barlyǵy ala jazdaıǵy sharýalar eńbeginiń jemisi, - dedi oblys ákimi.

Basqosýda oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Bahyt Jahanov aǵymdaǵy jyly aýyl sharýashylyǵy boıynsha oblysymyzda atqarylǵan jumys­tarǵa toqtaldy. Sonymen qatar Syrdarııa, Shıeli, Qazaly aýdandarynyń ákimderi atalǵan óńirlerdiń egin jınaý naýqanyna daıyndyq barysy týraly baıandady.

Aıta keteıik, ústimizdegi jyly oblys boıynsha 168,5 myń gektar jerge aýyl sharýa­shylyǵy daqyldary ornalastyryldy. Aımaqta kúrish egý kólemi ótken jyl­men salystyrǵanda 4,4 myń gektarǵa kemigenimen, basqa da daqyldardy egý kóle­mi artyp otyr. Aǵymdaǵy jyly 79,6 myń gektar jerge egilgen kúrishtiń 60,5 myń gektary jaqsy, al 16,7 myń gektary ortasha dep baǵalandy. Qazirgi tańda barlyq kúrish alqaptary ónimdi jınaýǵa daıyn. Jıynda «Agroholdıng Baıqońyr» JShS dırektory Samurat Kópeshov qaıta qurylǵan «Jalaǵash Elevatoryn» keńeıtý jáne qalpyna keltirý jumystarynyń aıaqtalýǵa jaqyn ekenin jetkizdi.

Ústimizdegi jyly atalǵan nysanǵa kúrdeli jóndeý jumystaryn júrgizý, astyq tazalaıtyn agregattar men mashınalar jáne jańartý qural-jabdyqtaryn satyp alý maqsatynda 232 mln 912 myń teńge qarajat ıgerildi. Sonymen qatar, oblysymyzdaǵy 27 sharýashylyqpen jalpy quny 1 mlrd 300 mln 215 myń teńgeni quraıtyn 22 076 tonna kúrish salysyn satý jáne satyp alý kelisimsharttary jasaldy. Búginniń ózinde astyq tapsyrýǵa birqatar aýdandardan usynys kelip otyr.

Semınar sońynda oblys ákimi egin jınaý naýqanymen qatar, kelesi jylǵy egin egýdiń daıyndyq jumystaryn nazardan tys qaldyrmaý kerek ekenin jetkizdi. Sondaı-aq, jıynda aımaq basshysy egin jınaý jumystaryn qyrkúıek aıynyń sońyna deıin, al 2017 jyldyń aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ornalastyrý syzbasyn 1 qarashaǵa deıin aıaqtaýdy tapsyrdy.

Semınar-keńesten keıin «Aqjarma jáne K» sharýa qojalyǵynyń kúrish aqtaý zaýy­tynda bolǵan oblys ákimi zaýyttyń ju­mysyna joǵary baǵa berdi. Dál osy kúni Aq­jarma aýyldyq okrýginde kúrishshi, qo­ǵam qaıratkeri Bolat Nurseıitovtiń atyna alań ashylyp, aýylda merekelik shara uıym­dastyryldy. Kúrishshiler brıgadasyn basqarǵan ol 15 jyl qatarynan mol ónim jınap, aımaqtyń aýyl sharýashylyǵyn da­my­týǵa zor úles qosqan. Sharaǵa jınalǵan ardagerler bul bastama eńbek adamyna kór­setilgen zor qurmet dep baǵalady. Osy ar­qy­ly jas urpaqty eńbeksúıgishtikke baýlý kerektigin aıtty. Merekelik sharada or­talyq alańda qoǵam qaıratkerine arnalǵan eskertkish taqta ashyldy. Aımaq basshysy Qyrymbek Kósherbaev pen oblystyq ardagerler keńesiniń tóraǵasy Seıilbek Shaý­hamanov Bolat Nurseıitovtiń aýyl sharýa­­shylyǵy salasyna sińirgen eńbegin atap ótti.

Aýdanda ótken sharalarǵa Parlament Senatynyń depýtattary Murat Baqtııaruly men Bekmyrza Elamanov qatysty.

«Syr medıtsınasynyń syndarly kezeńi» taqyrybyndaǵy maqalada oblys medıtsınasynyń búgingi tynys-tirshiligi onyń tizginin ustaǵan basqarma basshysymen suhbatta jan-jaqty aıtylady.

...El táýelsizdigin alǵan sátten kúni búginge deıin eń kóp reformaǵa ushyrap kele jatqan salanyń biri bul - densaýlyq saqtaý salasy ekeni belgili. Munyń barlyǵy árıne, qazaqstandyqtar saýlyǵyn saqtaý maqsatynda qolǵa alynyp jatqan aýqymdy sharalar. Sebebi, deni saý adam ǵana memlekettiń baǵa jetpes baılyǵy bola almaq. Elbasy N.Nazarbaev «Qazaqstan jańa jahandyq naqty ahýalda: Ósý, Reformalar, Damý» atty Joldaýynda: «Bizdiń halqymyz eshqashan búgingideı baqýatty turmys keship kórgen joq. Táýelsizdik alǵannan beri 1300-den astam densaýlyq saqtaý nysany men 1700-den astam bilim berý oshaǵyn saldyq. Olardyń barlyǵyn eń sońǵy úlgidegi quraldarmen jabdyqtadyq. Asa kúrdeli operatsııalardy óz elimizde, óz dárigerlerimiz jasaıtyn jaǵdaıǵa jettik. Jalpy halyqtyń turmysynyń, densaýlyǵynyń túzelýi, sanynyń ósýiniń nátıjesinde qazaqstandyqtardyń ortasha ómir súrý uzaqtyǵy 72 jasqa jýyqtady», - dep naqty aıtqan bolatyn. Osy ýaqyt aralyǵynda Syr medıtsınasy da kóptegen qıyndyqtardan ótti. Qanshama belesterdi baǵyndyrdy. Osy oraıda gazet tilshisi oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasynyń basshysy Aqmaral Álnazarovamen suhbattasqan edi.

- Aqmaral Sháripbaıqyzy, egemen el atanyp, bólek shańyraq kótergen alǵashqy jyldar qoǵamnyń qaı salasyna da ońaı bolmaǵany belgili. Ásirese, memleketimizdiń qundy baılyǵy bolyp tabylatyn adamnyń saýlyǵyn saqtaý isinde kezdesken qıyndyqtar az bolmaǵan shyǵar? ıAǵnı, táýelsizdik jyldaryndaǵy Syr medıtsınasynyń damýy jaıly aıtyp berseńiz...

- Iá, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Syr medıtsınasy da birden aıaqqa turyp ketken joq. Keńes dáýirindegi júıe jańartylyp, densaýlyq saqtaý salasy kóptegen qıyndyqtarǵa ushyrady. Degenmen, 1992 jyly Nursultan Ábish­uly Nazar­baevtyń qaty­sýymen ob­lys­tyq dıag­nos­tı­­kalyq keńes berý ortalyǵynyń iske qosylýy men Qazaly aýdandyq emhanasynyń jańa ǵımaratqa kó­shi­rilýi Syr medıtsınasyn bir ser­piltip tas­ta­dy. Sol jyldary oblystyq den­saýlyq saqtaý salasyn Ernııaz Omarov basqardy. Oblys boıynsha 7500 tósek-oryn bolyp, barlyq jerde aýyldyq aýrýhanalar jumys istedi. Óńirde eki myńǵa jýyq dáriger, jeti myńdaı orta býyn qyzmetker syrboıylyqtar saýlyǵyn qorǵaýǵa eńbek etti.

1994-1996 jyldary oblystyń densaýlyq saqtaý salasyna Turǵanbaı Mahanov aǵamyz jetekshilik etti. Bul elimiz úshin qıyn kezeńderdiń biri edi. 1994 jyly salany qarjylandyrý 860 mln teńgege, 1996 jyly 900 mln-ǵa jetti. Jalaqysy tómen bolǵan soń medıtsına qyzmetkerleri basqa salaǵa aýysyp ketip jatty. Medıtsınalyq qural-jabdyqtar alýǵa qarjy bólingen joq.

1997-1999 jyldary oblystyq densaýlyq saqtaý salasyna Baqyt Ismaǵanbetov basshylyq jasady. Sol kezdegi el saıasaty boıynsha barlyq qalalyq mekemeler jekeshelendirilýge kóship, aýrýhana tósek oryndary qysqartýǵa ushyrady. Barlyq jerde aýdandyq densaýlyq saqtaý salasy qysqardy. 1998 jyly respýblıka boıynsha «DOTS» baǵdarlamasy engizildi.

- Densaýlyq saqtaý salasy qaı jyldan bastap qarqyndy túrde damı bastady?

- 2000 jyldan bastap salany júıeli qarjylandyrýdyń tıisti qa­dam­dary jasala bastady. Bul ýaqyt ara­lyǵynda, ıaǵnı, 1999-2003 jyldary salany Damır Dáýletbaev bas­qarǵan bolatyn. Oblystaǵy emdeý-aldyn alý mekemeleriniń fýnktsııalary aıqyndalyp, dárigerlerdiń bilimin jetildirý, aılyq jalaqylarynyń tólený tártibi túzildi. Oblys ákimdigimen birlese arnaıy baǵdarlama jasaldy. Osy baǵdarlama negizinde qaı jerde medbeketter, aýyldyq aýrýhanalar, dárigerlik ambýlatorııalar, ıaǵnı, jańadan salynatyn qurylystar aıqyn­dalyp, medıtsınalyq qural-jabdyqtar, dárigerler men orta býyn medıtsına qyzmetkerler bólinisi tóńireginde júıelilik ornatyldy. 2000 jyly aýdandyq densaýlyq saqtaý salasy qaıta qalpyna keltirilip, qysqartýǵa ketken aýrýhanalar qaıta ashyla bastady. 2001 jyly oblystyq balalar aýrýhanasy paıdalanýǵa berildi.

Jalpy, joǵaryda aıtyp ótkenim­deı, 2000 jyldan bastap Syr medıtsınasy damýdyń dańǵyl jolyna tústi. 2003-2005 jyldary salaǵa ózim basshylyq jasaǵan kezeńde de birqatar tyń ister atqaryldy. Onan keıingi jyldary Marat Abdýllaev, Murat Kóshimbaev, Bolatbek Baımahanov basqardy. Syr medıtsınasynyń damýynda bul kisilerdiń árqaısysynyń qosqan úlesi taýdaı dep aıta alamyz. Kezeń-kezeńimen birinen soń biri jańa densaýlyq saqtaý nysandary boı kóterdi. 2005 jyly salany qarjylandyrý 5 mlrd teńgeni qurasa, 2010 jyly 13 mlrd teńgege jetti. 2009 jyly oblysta Kardıohırýrgııalyq ortalyq ashylyp, ashyq júrekke ota jasala bastady.

- Osy táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵynda bizdiń dárigerler qandaı jetistikke qol jetkizdi, maqtanarlyq kórsetkishterimiz qanshalyqty?

- Iá, bıyl el bolyp Táýel­sizdigimizdiń 25 jyldyq mereıtoıyn toılaımyz dep otyrmyz. 25 jyl degen onsha kóp ýaqyt ta emes, alaıda bizdiń mamandarymyzdyń jetken jetistikteri qýantarlyq kórsetkish dep aıta alamyz. Máselen, 2000 jyldan beri qaraı saraptasaq, jalpy týý kórsetkishi 6,7 paıyzǵa artty, ana ólimi kórsetkishi 42,4 paıyzǵa tómendedi, sábı ólim-jitimi 10,8 paıyzǵa azaıdy, al, ómir súrý uzaqtyǵy 64,4 jastan 71,9 jasqa jetti. 2005-2010 jyldar aralyǵynda aımaqtyq terapevter men pedıatrlardy jalpy dárigerlermen almastyrý 15,9-dan 60 paıyzǵa ósti. Oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasyna qarasty emdeý-aldyn alý uıymdaryn sanıtarlyq avtokólikpen qamtamasyz etý maqsatynda 2008 jyly 47 sanıtarlyq avtokólik alynsa, 2009 jyly - 42, 2010 jyly 20 sanıtarlyq avtokólik alyndy.

- Osy jyldar aralyǵynda den­saýlyq saqtaý salasyn damytýǵa arnal­ǵan birneshe memlekettik baǵdar­lamalar qabyldanyp, júzege asyryldy. Sol baǵdarlamalardyń Syr óńiri medıtsınasynyń damýyna yqpaly qandaı boldy?

- Árıne, elimizde eń kóp refor­maǵa ushyraǵan salanyń biri ol -densaýlyq saqtaý salasy ekeni belgili. Kóptegen memlekettik baǵdarlamalar qabyldandy. Solardyń birine ǵana toqtala keteıin. Máselen, 2011-2015 jyldar aralyǵyndaǵy «Salamatty Qazaqstan» baǵdarlamasy. Baǵdarlamany júzege asyrý aıasynda salany qarjylandyrý 14 mlrd teńgege deıin kóterildi. Bul jyldar aralyǵynda aımaqta zamanaýı úlgidegi «Ana men bala ortalyǵy», №3 qalalyq emhana, Shıeli, Tereńózek, Qarmaqshy, Jalaǵash aýdandyq emhanalary, aýyldarda 38 jańa densaýlyq saqtaý ǵımaraty salyndy. Salanyń sanıtarlyq avtokólikterge degen suranysy tolyq jabylyp, 5 jyl ishinde 375 mamandandyrylǵan sanıtarlyq avtokólik jańadan alyndy. Sonyń ishinde, shalǵaı eldi meken turǵyndarynyń densaýlyǵyn tekserý maqsatyndaǵy jyljymaly medıtsınalyq keshenniń qyzmeti orasan boldy. 2012 jyly Neıroınsýlttik ortalyq ashylyp, ınsýlt alǵan naýqastarǵa ota jasaý men qalpyna keltirý qolǵa alyndy. 2014 jyly oblys dárigerleri elimizde 4-shi bolyp búırek aýystyrý otasyn jasady. Oblystyń medıtsınasy alys-jaqyn 28 memleketpen qarym-qatynas ornatty.

Oblystyń densaýlyq saqtaý salasyn kóterýde oblys ákimi Qyrymbek Kósherbaev úlken qoldaý tanytyp keledi. Máselen, 2013 jyly oblys ákiminiń qoldaýymen «2013-2014 jyldarǵa arnalǵan Jol kartasy» qabyldanyp, ony iske asyrýǵa 4,4 mlrd teńge qaraldy. Jol kartasy aıasynda ana men bala densaýlyǵyn nyǵaıtýǵa, zamanaýı qondyrǵylar alýǵa, jedel járdem qyzmetin jetildirilgen avtomatty júıege kóshýge múmkindik aldy. Oblystaǵy týberkýlezge qarsy emdeý uıymdarynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy jańartyldy.

Jalpy, salada istelgen ister az bolǵan joq, degenmen Táýelsizdigimizdiń 25-shi jylynda bekitilgen 2016-2019 jyldarǵa arnalǵan «Densaýlyq» baǵ­darlamasy bizden munan da kóp sharýany kútedi. Bıyldyń ózinde «Ana men bala ortalyǵynda» bosanýdan keıingi saýyqtyrýǵa arnalǵan 30 tósektik bólimshe ashyldy, oblystyq onkologııa ortalyǵynda 15 tósektik, aýdandarda 35 tósektik pallatıvti kómek bólimderi jáne barlyq aýdanda 5 tósektik nevrologııalyq naýqasy bar balalarǵa arnalǵan bólimsheler ashyldy. Júktilik jáne balalarǵa arnalǵan kómekti uıymdastyrý maqsatynda jol kartasyn oryndaý sheńberinde ana ólimin boldyrmaý jáne sábıler ólimin tómendetý maqsatynda, birinshi kezekte uıymdastyrý sharalary qolǵa alyndy. Ol úshin ha­­lyqtyń ornalasý aımaǵy, eldi mekender alshaqtyǵy, maman­darmen jáne medıtsınalyq kómek kór­setý kezeńindegi qajetti qural-jabdyqtarmen qamtamasyz eti­lýine saraptama jasaldy. Aral, Qazaly jáne Jańaqorǵan aýdandarynda perzenthana bólimderi ekin^­shi deńgeıge aýystyryldy. Aǵym­daǵy jyldyń mamyr aıynan bastap oblystyq perınataldyq ortalyqtyń negizinde 5 tósektik balalar gınekologııa­sy bólimshesi ashyldy.

Ana men bala densaýlyǵyn qorǵaý maqsatynda 77 mamannyń jetispeýshiligi bar, olardyń ornyn mamandardy qaıta daıarlaýdan ótkizý arqyly jyl aıaǵyna deıin jabý josparlanýda. Ústimizdegi jyldyń sáýirinen bastap neonatolog dárigerlerdi qaıta daıarlaý tsıkli júrip jatyr. Oblysta alǵash ret týa paıda bolǵan aqaýlardyń ınvazıvti prenataldy dıagnostıkasy ádisi engizildi. Oblys boıynsha 18 deni saý bala kabıneti qyzmet kórsetýde. Olar jas analarǵa bala kútimi, durys tamaqtandyrý jóninde tolyq aqparat beredi. Júkti áıelderdi erte 12 aptaǵa deıin anyqtaý men esepke alý jumystary kúsheıtildi. Sonymen birge, urpaq órbitý jasyndaǵy júkti bolýǵa absolıýtti qarsy kórsetkishi bar áıelderdiń anyqtalýy 1900-den 3407-ge jetkizildi. Oǵan qosa, barlyq júkti áıelderge alǵash kelgende jáne júktiliktiń 30 aptasynda mindetti túrde EKG túsirý engizildi. Jalpy, 2016 jyldyń alty aıynda oblys boıynsha 8963 sábı dúnıege kelip, tabıǵı ósim kórsetkishi 10,4-ti qurap, oblys turǵyndary 7658-ge artty.

«Alma ósirgen Áltaı»

...«Erinbegen adamnyń egini bitik shyǵady» deıdi dana jurtymyz. Jer-Ananyń adal kásiptiń tutqasyn ustap, erinbeı eńbek etkenniń jigerin qum qylmaıtynyn taǵy bir baıyptadyq. Aýyl turǵyny Áltaı Pirmanovtyń osydan jeti jyl buryn otyrǵyzǵan alma kóshetteri bıyl alǵash ret jemis berýde.

Alamesek aýylyna bara qalsań, jol irgesindegi jaıqalǵan aǵashtar men jemis taldary alystan kózge túsedi. Aýyl turǵyny Á.Pirmanov 1998 jyly otbasymen birge aýyl irgesinen bir gektar jer alyp, ártúrli aǵash kóshetterin otyrǵyza bas­taıdy. Búginde sol aǵashtar arasynan baıaý soqqan jel - tabıǵattyń samaly tynysyńdy ashyp, aýylǵa ózindik kórik berip tur. Uzaq jyldar boıy bilim salasynda qyzmet etip, artynda abyroıly iz qaldyrǵan Áltaı aǵamyz ben ardager ustaz Bıdash apamyzdyń baý-baqshasynan alma talynan bólek júzim, órik, shıe, shabdaly jemis aǵashtary da kezdesedi.

Jer baptap, nesibesin eselegen baǵban 2009 jyly Saryaǵash qalasynan 200-den astam Semerenko sortynan alma kóshetin aldyryp, sýy mol, jeri qunarly Alamesek topyraǵyna otyrǵyzǵan. Alty jyldan beri bir sát qaraýsyz qaldyrmaı, kútip-baptaýdyń nátıjesinde alma aǵashtary bıyl túınek salyp, nesibesin molynan tógip tur. Túınektiń tyǵyzdyǵynan almanyń salmaǵyn kótere almaı maıysqan butaqtary da kezdesti. Buny jyldar boıy tógilgen terdiń óteýi, eńbekqor erdiń mol nesibesi dep bildik.

- Mundaǵy alma pi­sý­ge jaqyn. Dáni til úıi­retin almalardy kúz mezgilinde jappaı jınaýǵa kirisemiz. Alma taly kóp kútimdi qajet etedi. Boıyn úsh jarym metrden asyrmaı qıyp otyrsa, túınekti kóbirek salady. Sonymen birge, túınekke qurt túspeýi, gúldegende ýaqytyly sý jetkizilýi, aınalasyn taza ustap, jabaıy shópterdi julyp otyrsa, alma taly da óz ónimin molynan tógedi. Baqshadaǵy almadan bólek, jemis talynyń basqa túrleri de ónim berýde, - deıdi baǵban.

Jerdiń babyn tapqan aǵamyz baqshasyn hımıkatsyz kútedi. Jergilikti jerdiń tabıǵı ónimi qaı kezde de joǵary suranysqa ıe. Jemister men kókónister aldaǵy ýaqytta koljetimdi baǵamen aýyl, aýdan odan ári qala ortalyǵyndaǵy saýda sórelerine shyǵady.

71 jastaǵy qarııa balalaryna aýyl sharýashy­lyq mamandyǵynyń qyr-syryn úıretýde. Nemerelerin agronom mamandyǵy boıynsha oqýǵa túsýge úgitteıtin ol - aýyldyń kórkeıip, damýyn aýyl sharýashylyǵymen baılanystyrady. Al, Bıdash Óteýlıeva apamyzdyń kúndelikti jumysy sıyr sútinen aıran, qurt, irimshik daıyndap, tabıǵı ónimdi ýaqytyly óz tutynýshylaryna jetkizý.

- Qazir jaz mezgili. Nemerelerim aýylǵa kelip, ata-ájeleriniń qasynda. Olarǵa bul joly qurt daıyndap, aıran pisirýdi úıretýdemin. Jastar aýyldyń tynys-tirshiligine qanyq bolyp ósse, jaman bolmaıdy, - deıdi Bıdash apamyz.

El aýzyndaǵy «Mal semiz bolsa, tól egiz. Jer semiz bolsa, dán egiz» degen sózi osyndaı eńbekqor jandardyń berekeli kásibine berilgen oń baǵasy bolsa kerek. Mine, mal ónimderimen qatar, egin sharýashylyǵyn urshyqtaı ıirgen jandarǵa Jer-Ana da óz nesibesin tógýde.

«Aqmeshit aqshamy» gazetindegi suhbatta uzaq jyldar basshylyqta bolǵan Nájmádın Musabaev tilshiniń qoǵam ómirine qatysty qoıǵan túrli saýaldaryna jaýap beredi.

«Shalqııa Tsınk» AQ basqarma tóraǵasynyń keńesshisi N.Musabaev: Táýelsizdikten artyq baqyt bar ma?!

...Bıylǵy jyl qazaq eli úshin mereıli jyl. Táýelsizdik tańy atqanyna shırek ǵasyr ýaqyt bolǵan tusta, ótkenge kóz jiberip, bardy baǵalap, bolashaqty baǵdarlaıtyn sát. Táýelsizdik bizge qalaı keldi, táýelsizdiktiń 25 jylynda qandaı kezeńderden óttik dep bir sát keıinge sheginip, aldyńǵy tolqyn aǵalar eńbegin baǵalaı bilý jas urpaq úshin tárbıe, úlgi-ónege.

Búgingi suhbat keıipkeri - syrboıylyqtarǵa esimi belgili, táýelsiz elde ákimdik ınstıtýt qurylǵaly beri memlekettik qyzmette 40 jyldan asa qyzmet etken, qaı aýdanda ákim bolsa da uzaq ýaqyt aýdan basqarýdan ázirge aldyna jan salmaǵan Nájmadın Musabaev. Táýelsiz el bolyp qalyptasýdyń alǵashqy jyldaryn arqaý etken suhbat jas urpaq úshin táýelsizdiktiń qadir-qasıetin uǵyna túsetinine áseri bolar degen úmittemiz.

- Bıyl qazaq eli úshin mereıli jyl. El táýelsizdigine 25 jyl degende eń aldymen oıyńyzǵa ne oralady?

- Bul talaı ǵasyr ata-babalarymyz armandaǵan táýelsizdik. Men qazaqpyn degen adamǵa táýelsiz­dikten artyq baqyt, odan artyq arman joq. Talaı ýaqyt arman etken táýelsiz elimizde ómir súrip jatqanymyzǵa mine shırek ǵasyr ýaqyt boldy. Osy az ǵana ýaqyt ishinde táýelsizdik ne berdi degende, munan da kóp is tyndyrýǵa bolar edi dep synı kózben qaraıtyndar da bar. Biz táýbe deýimiz kerek, basqany aıtpaǵanda 70 jyl sovet dáýiriniń ózinde memleketimiz dál osylaı kórkeıip, gúldengen joq. Táýelsiz elimizdiń 25 jylynda elimizdiń qalaı damyp, kórkeıip kele jatqany kóz aldymyzda. Mysaly, men táýelsizdiktiń 10 jyldyǵyn Jańaqorǵan aýdanynda ákim qyzmetinde qarsy aldym. Táýelsizdiktiń 15, 20 jyldyǵyn Aral aýdany ákimi bolyp qarsy aldym. Sonda árbir táýelsizdiktiń ataýly jyldarynda kim-kimniń de kókeıinde «táýelsizdik elge ne berdi?» degen saýal bolatyny zańdylyq. Mundaıda men bir ǵana mysaldy aıtar edim. Aıtalyq, Sovet úkimeti jyldarynda Aral aýdany eń úlken ónerkásipti aýdan boldy. Sol kezeńde ónerkásibi órkendegen, bir jaǵy teńiz, bir jaǵy mal sharýashylyǵy, as tuzy, keme jóndeý zaýyty, osyndaı ónerkásibi ilgeri damyǵan aýdan degenniń ózinde sol aýdanda 70 jylda 7-aq tıptik jobadaǵy mektep salynǵan. Sonda 10 jylda bir-bir mektepten dep aıtýǵa bolady. Qalǵan mektepterdiń barlyǵy beıimdelgen ǵımarattar. Bul mektepterdiń sport zaly, ashanasy joq, áıteýir amalsyzdyń kúnin keshken mektepter jaǵdaıy. Al táýelsizdiktiń sońǵy 10 jylynda Aral aýdanynyń ózinde búkil mektepter tıptik jobada salyna bastady. Bir aýdanda 10 jylda 32 mektep salyndy. Osydan-aq táýelsizdik jemisin baıqaýǵa bolady. Óz jaǵdaıymyzdy ózimiz jasaı alatyn, óz qarjymyzdy eshkimge táýeldi bolmaı jumsaı alatyn jaǵdaıǵa jetken táýelsizdiktiń nátıjesi.

Men qaı aýdanda qyzmet jasasam da eń aldymen bilim ordalarynyń jaǵdaıyna erekshe nazar aýdardym. Sebebi, táýelsiz eldiń ári qaraı keregesin keńeıtetin de, elimizdi kórkeıtetin de jas urpaq. Qazir táýelsizdiktiń qurdasy 25 jasqa keldi. Táýelsiz eldiń urpaǵy jaqsy balabaqshada, talapqa saı keletin mektepte bilim alsa, jaqsy ortada tárbıelense dep, elin, jerin oılaıtyn azamat etip tárbıeleýdi eń aldymen bilim salasyna qamqorlyq jasaýdan bastaý kerek. Solaı boldy da. Elbasymyz «El keleshegi - bilimdi jastarda» dep bekerge aıtqan joq. Jańaqorǵan aýdanynda táýelsizdiktiń 10 jyldyǵyn qarsy alǵanymyzda mektepterdiń jaǵdaıy áli kóz aldymyzda. Mektepter qysta sýyq, yza, tipti keıbireýi qulaýǵa aınalǵan. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary birden jańa mektepter salyp tastaý árıne ońaı bolǵan joq. Sol ýaqytta aýdandyq bıýdjetten qurylys materıaldaryna qarjy bólip, asar ádisimen jańa mektep salýdy bastap kettik. Qazirgideı tıptik jobada bolmaǵanymen, sport zaly, ashanasy bar tym jaqsy mektepter salyndy. Halyq mekteptiń aqyretin kórgeni sonsha, asarlatyp mektep salýdy el bolyp túgel qoldady.

- Asar ádisimen mektep salý sizdiń basta­mańyz ǵoı...

- Iá. Asarlatyp, sol ýaqyt úshin táýir mektep ǵımarattaryn saldyq. Eń bastysy, yza, sýyq mektepterden qutyldyq. Keıin ýaqyt óte Jańaqorǵan aýdanyna jol túsip barǵanymda, sol asarlatyp salynǵan mektep ǵımarattarynyń aınalasy baýǵa aınalǵan, keıbir ǵımarattar balabaqshaǵa aınalǵan, keıbiriniń ornyna jańadan tıptik jobadaǵy mektepter salynǵan. Áli de sol ǵımarattar halyqqa qyzmet etýge paıdalanylýda. Jas urpaq sapaly bilim alýyna jaqsy jaǵdaı jasaý úshin sol kezde de qoldan kelgenniń barlyǵyn jasadyq. Bilim salasyna mán berý - bolashaqty oılaý dep túsinemin.

Táýelsizdik bizge ne berdi deıtin bolsaq, bul ýaqyt halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýmen birge, qazaqtyń qarashańyraǵy - aýyldyń jaǵdaıyn jaqsartty dep aıtar edim. Ásirese, bilim salasynda. Taǵy da atap aıtaıyn, táýelsizdiktiń 10 jyldyǵynda Jańaqorǵan aýdanynda bir jylda 8 mektep salynyp, oblys ákimi eki kún boıy aýyldardy aralap júrip, jańa mekteptiń lentasyn qıǵany áli esimde.

Respýblıka boıynsha jarııalanǵan «Densaýlyq jylynda» bir jylda aýdanda 14 feldsherlik akýsherlik pýnkt salyp, 5 jabylyp qalǵan aýyl­dyq aýrýhanany qaıtadan ashtyq. Sol jyly «Densaýlyq jylynyń úzdik aýdan ákimi» degen marapatqa ıe boldym. Mine osyndaı eńbekterimiz baǵalanyp, táýelsizdiktiń 10 jyldy­ǵyn­da alǵashqy memlekettik nagradam - «Eren eńbegi úshin» medalin taqtym. Al táýelsizdiktiń 15 jyldyǵyn Aral aýdanynda qarsy aldym. Táýelsiz­dik­tiń 18 jyldyǵyna oraı Aral aýda­nynyń tarıhynda alǵashqy Táýelsizdik alańyn saldyq. Táýelsizdik alańy qazirdiń ózinde halyqtyń ıgiligine paıdalanylyp keledi. Bıiktigi 21 metr eskertkishtiń ushar basynda bir qolyn­da qyran, bir qolynda sadaǵy bar saq jaýyngeriniń at ústindegi beınesi beınelengen. Eskertkish ortasynda oshaqtyń úsh buty beınelenip, munda eldiń birligin bildiretin Sartaı batyr bastaǵan 11 batyrdyń, shaıyrlar men jyraýlardyń kóshbasshysy bolǵan Nurtýǵan jyraý bastaǵan 11 aqyn-jyraý, shaıyrlardyń jáne oshaqtyń úshinshi butynda Áıteke bı bastaǵan 11 bıdiń, barlyǵy 33 batyr, bı, aqyn-jyraýlardyń esimi jazylǵan. Bul 33 degen san - musylmansha taspıhtyń bir qaıyrymy. Bul «Oshaǵyń ottan túspe­sin» degen qazaqtyń tileýimen jasalǵan. Táýelsizdik alańynyń taǵy bir aıta ketetin kıeliligi munda Áıteke bı, Nur­týǵan jyraý, Sartaı batyr músinderiniń astyna olar jerlengen jerden topy­raq ákelinip, qutyǵa salynyp qoıyldy. Táýelsizdik alańy qazir shańyraq kótergen jastardyń táý etetin, áskerge attanǵan azamatty shyǵaryp salatyn qasıetti orynǵa aınaldy.

Taǵdyrdyń jazýy bolar, Jańa­qor­ǵan aýdanynda 5 jyl, Aral aýda­nynda 10 jyl ákim qyzmetinde boldym. Aıta ketetini, búgingi kúnge deıin eki aýdanda da men sııaqty uzaq jyl ákim bolǵan ázirge eshkim joq. Qaı aýdanda ákim bolsam da jastardyń rýhyn kóteretin alańdar jasadyq. Sovet úkimeti kezeńinde mundaıdy nasıhat­taýǵa da, aıtýǵa da mursat berilmegeni belgili. Aıta keter bolsam, Qazaly aýdanynda ákim bolǵan tusta aýdan ortalyǵy - Jańa Qazaly poselkesin Áıteke bı kenti dep ataýǵa úles qosqanymdy árdaıym maqtanyshpen aıta alamyn. Aral aýdanynda Táýel­sizdik alańynan keıin, Alash alańyn ashtyq. Munan soń Taǵzym alańy, Dańq alańy, Balyqshylar alańy. Mundaǵy maqsat Táýelsizdik qadirin jas urpaq bilsin, sezinsin, baǵalaı bilsin, el tarıhyn bilip óssin degen oımen jasalǵan dúnıeler. Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵyn­da Aral aýdanynda han shatyryn jasadyq. Han shatyrynda qazaq tarıhyndaǵy Jánibek pen Kereıden bastap, barlyq handardyń esimin jazyp kelip, táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdentiniń esimi jazyldy. Osyndaı eńbegim baǵalanyp, táýelsizdik merekesinde «Qurmet» ordenimen marapattalyp, «Qazaqstannyń qurmetti qurylysshysy» degen ataq aldym.

- Keńestik kezeńniń júıesimen qamsyz ómir súrip jatqan elge Táýelsizdik tańynyń atýy bir jaǵynan qýanysh, bir jaǵynan qıyndyq ta ala kelgeni ras...

- Qıyndyq az bolmady. Jetpis jyl Kremlge baǵynyp otyrǵan elge ǵasyrlar boıy ańsaǵan Táýelsizdik bir kúnde kele qalǵanda eldiń abdyrap qalǵan jaǵdaıy boldy. Sol táýel­sizdik alǵan jyldardyń qıyndyǵynda eńbek etip, eń bastysy eldiń birligin saqtap qalýǵa eńbek etken bizder muny maqtan tutamyz.Tipti, basqany bylaı qoıǵanda, dúken sóreleriniń bári bos qalyp, jumyssyzdyq kóbeıip, tipti zeınetkerlerge zeınetaqy berý, kóp balaly analarǵa járdemaqy, mezgi­linde jalaqy berýdiń qıyn bolǵanyn kózimizben kórdik. Biraq sol kezdegi basshylar, sol kezdegi urpaq bul kúnge de táýbe dep, halyqty birlikke shaqy­ryp, táýelsizdiktiń jemisin beretin ýaqyt alda ekenine senimmen qarap, qajyr-qaıratpen jumystar atqaryl­dy. Alǵashqy kezde halyqty azyq-túlikpen qamtamasyz etý kún tártibin­degi birinshi máselege aınaldy. Oblys ákiminiń birinshi orynbasary esebinde Qazaqstannyń barlyq aımaqtaryna baryp, saýda, ónerkásip mekemeleriniń basshylarymen kezdesip, aıyrbas­taıtyn zatqa kelistik. Sol kezde «barter» degen termın shyqty. Bizdiń qolymyzda bary - kúrish. Kúrishtiń or­ny­na azyq-túlik ákelý, halyq tutynatyn taýarlar jetkizý jumystarynyń ózi ońaı bolǵan joq. Qoldan kelgenshe halyqtyń qıyn jaǵdaıyn jeńildetýge kúndiz-túni jumys jasaýǵa týra keldi. Munan keıin Táýelsiz memlekettiń óz ánurany, týy, jáne tól teńgeniń ómirge kelýi de kóz aldymyzda. 1993 jyldyń 14 qarasha kúni teńge aınalymǵa shyqty. Árıne, buǵan deıin teńgeni aınalymǵa engizýge qupııa jaǵdaıda úlken daıyn­dyq jasaldy. Sol kezde oblys ákimi­niń birinshi orynbasary retinde teńgeni aınalymǵa shyǵarý jónindegi komıs­sııany basqardym. Oblys ákimdiginiń keńsesinde 13 qarashada tańǵa deıin jumys istep, erteńgi shyǵatyn oblys­tyq gazetterdi tań aldyna deıin kidir­tip otyrdyq. Ertesine tól teńgemizdiń aınalymǵa engeni jóninde búkil Qazaq­stanǵa habarlandy. Munan soń qoldaǵy aqshany teńgege aıyrbastaý jóninde halyqqa túsindirý jumystary júrgi­zildi. Qysqasy, teńgeniń aınalymǵa enýi de ońaı bolǵan joq. Munan soń teńgeni turaqtandyrý jumysy bastaldy. Qaıtadan Qazaqstannyń barlyq óńirlerin aralap, olarda ne bar, bizde ne bar aıyrbastaý arqyly, dúken sórelerin toltyrý, azyq-túlikti molaıtý jumystary júrdi.

Qazir jastar táýelsizdik bizge ońaı keldi dep oılaýy múmkin. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy qıyndyqty jeńý ońaıǵa túsken joq. Keńes úkime­tiniń josparly ekonomıkasynan táýel­siz memlekettiń naryqtyq ekonomıkaǵa kóshýi ońaı bolmady. Oǵan halyqty úıretý, beıimdeý de jeńil bolmady. Buǵan deıin jumys jasap turǵan óner­kásip oryndary turalap qaldy. «Tsel­lıýloza karton zaýyty», «Rısmash», «RMZ» «KRMZ» «FNM» degen mekemele­riniń kúnnen-kúnge jumysy qıyndady. Qazirgi jastar «nege solardy saqtap qalmady?» dep suraýy múmkin. Sol ónerkásip oryndarynyń barlyǵyn sol kezdegi basshylar tarataıyq, toqta­taıyq demedi. Qazirgi naryqtyq ekono­mıka jaǵdaıynda jumys isteýge múmkindik bolmady. Odaqtyń kezindegi baılanystar kúrt úzildi, birqalypty jumys isteýi qıynǵa soqty. Alaıda, sol zaýyttardyń el naryqtyq ekonomı­kany túsinemin degenshe buzylyp ketpeýine úlken kúsh saldyq. Keıin jekeshelendirý degen naýqan bastaldy. Bul ýaqyttyń qıyndyǵy da, kemshiligi de boldy. Bir qýanarlyǵy, qazir sol ǵımarattardyń ornynda táýelsiz eldiń orta jáne kishi bıznesi qaıta túleýde.

Táýelsizdiktiń alǵashqy qıyndyǵy­na shydamaı, kóshege shyqqan jaǵdaı­lar da boldy. Alǵashqy ashtyq jarııa­laý, poıyz toqtatý kórinisinde halyqtyń ortasynda bolyp, túsindirý jumysta­ryn júrgizdik. Ásirese, esimde saqtalyp qalǵany Sekseýil kentindegi alǵashqy ashtyq jarııalaýdy taratý úshin Almatydan samoletpen, Qyzylorda­dan tikushaqpen aqsha jetkizdik.

- Shynyńyzdy aıtyńyzshy, sol qıyndyqtyń bel ortasynda júrip, eldi jarqyn bolashaqqa sendirgen ózderińizde senim ba­sym boldy ma, álde kúmán be?..

- Sol kezdegi el basqarǵan azamat­tardyń bolashaqqa degen senimi, ha­lyqty artyna erte bilýi, táýelsizdiktiń mańyzyn túsindirýge bar kúshin salyp, júrekpen eńbek ete bilýi de senimniń arqasy. Elbasynyń syndarly saıasa­tyna senim artyp, ýaqytpen sanaspaı eńbek etý, qıyndyqty jeńýge umtylýǵa Táýelsizdik degen qasıetti uǵymnyń ózi bizge boıǵa qýat, júrekke senim uıalatty. Sol senimniń arqasynda búgin mine, táýelsizdiktiń 25 jyldyǵynda aýyldan qalaǵa deıin damyp, óskenine kýá bolyp otyrmyz.

- Dál osy kezde aýdan ákimi qyzmetinde bolǵanymda ǵoı dep qyzyǵatyn bolarsyz?..

- Ár urpaqtyń taǵdyryna jazyl­ǵany bolady ǵoı. Táýelsizdiktiń alǵash­qy jyldarynda at arqasynda júrip, halyqty qıyndyqtan shyǵarýǵa eńbek etkenimizge, elimizdiń órkendeýine tam­shydaı bolsa da úles qosqanymyzdy maqtan etemin, taǵdyrǵa rızashylyq bildiremin.

- El táýelsizdiginiń ataýly mereıtoıynyń barlyǵynda jaýapty qyzmette bolypsyz. Táýelsizdik alǵashqy 5 jyldy­ǵyn­da Qyzylorda oblysy áki­miniń birinshi orynbasary, 10 jy­lynda Jańaqorǵan aýdany ákimi, 15 jyldyǵy men 20 jyldyǵynda Aral aýdany ákimi qyzmetin atqa­rypsyz. Táýelsizdiktiń 25 jyl­dyǵynda qandaı qyzmette júrsiz?

- Aıta keteıin, 2013 jyly Aral aýdany ákimi qyzmetinen zeınetke shyqtym. Meniń mamandyǵym men mol tájirıbemdi eskerip, aımaq basshysy Q.Eleýuly Shalqııany qaıta túletýge jaýapkershilikti qyzmetke usyndy. Qazir Shalqııa ken ornyn qaıta túletý jumystary júrip jatyr. Buryn bul da jekeshelenip ketken bolatyn. Búginde «Samuryq-Qazyna» ál- aýqat qory Shalqııanyń 100 paıyz aktsııasyn memleketke qaıta satyp aldy. Men «Shalqııa Tsınk» AQ -nyń basqarma tóraǵasynyń keńesshisimin. Sonymen qatar bıyl 440 jyldyǵy atalyp ótilgeli otyrǵan Jalańtós Bahadúr atyndaǵy respýblıkalyq qoǵamdyq qor prezıdentimin. Shalqııany damytý­ǵa keler bolsaq, buryn sol jerde óndiriletin rýda Kentaý qalasyna jiberiletin bolsa, qazir ken baıytý fabrıkasyn salý josparlanyp jatyr. Jylyna 4 mln. tonna ken baıytyp, myrysh-qorǵasyn kontsentratyn shyǵa­ratyn úlken kásiporyn qurylmaq. Kásiporyn jobalyq qýatyna tolyq qosylǵan kezde bul jerde 2000-ǵa jýyq adam jumys isteıtin bolady. Qazir munda 500-deı adam jumys jasap, ken baıytý fabrıkasyn salý jumysta­ryna qyzý daıyndyq júrip jatyr. Sonymen birge Shalqııa ken ornyn qaıta qalpyna keltirý, damytý, ulǵaıtý jumystary qatar júrýde. Bul aımaǵymyzdaǵy eń iri kásiporyn jáne oblys bıýdjetin tolyqtyrýǵa qomaq­ty úles qosatyn bolady.

- Kezinde joǵaltqan kásip­oryndardyń ornyn toltyrý kezeńi bastaldy deısiz ǵoı...

- Kezinde odaqqa belgili kásiporyn­dardy ustap turý múmkindigi bolmaǵan soń jekege berildi. Bul zaýytty táýel­sizdiktiń 25 jyldyǵynda memleket qaıtadan satyp alyp, Sovet dáýirinde jumys istegen qarqynynan 10 esege deıin ulǵaıtýda. Máselen, 60- jyldary Shalqııanyń eń kóp ken shyǵarǵany 600-700 myń tonnadaı. Endi jylyna 4 mln. tonna myrysh -qorǵasyn kontsentratyn shyǵaratyn jaǵdaıdaǵa jetpek. Sovet Úkimeti kezinde Shalqııadan ken baıytý úshin 100 vagon rýdany Kentaýǵa jibe­redi, 100 vagonnan 4 vagon qorǵasyn - myrysh kontsentratyn alady. Sonda 96 vagon tasty ári-beri tasyp otyrǵan. Bul ekonomıkalyq jaǵynan tıimsiz. Qazir álemdegi eń jańa tehnologııany, sońǵy jetistikterdi engize otyryp, jańa ken baıytý fabrıkasy salynatyn bolady. Bul da táýelsizdiktiń arqasy! Barlyq elmen terezemiz teń, kez-kelgen elmen bizdiń mamandarymyz tájirıbe almasa alady. Jaqsyny elge ákelýge múmkindik týdy.

- Táýelsizdikpen birge demok­ratııa degen jańa uǵym keldi. Búginde demokratııa qandaı deńgeıde?

- Demokratııa degen belgili bir tártipte halyqtyń óz pikirin bılikke jetkizýi jáne bıliktiń halyq pikirimen sanasýy. Ádepkide halyq demokratııa degendi óz deńgeıinde túsinbedi. Jurt­shylyq túsiniginde demokratııa degenimiz bılikti synaý dep qabyldady. Demok­ratııa degen el damýyna árbir azamat­tyń jańa oılarymen, ıdeıalarmen, usynystarmen úles qosýy. Sonymen qatar usynysty qaı dárejedegi bol­masyn bıliktiń tyńdaı bilýi. Táýelsiz­diktiń alǵashqy jyldaryndaǵydaı emes, qazir el demokratııa mádenıetin túsindi.

- Demokratııa degen bılikti synaý dep túsinip, eldiń bári syn aıtqysh ýaqytta ákim boldyńyz. Eldiń talaı synyn da kóterdińiz. Salystyrmaly túrde qaraǵanda búgingi sheneýnikter syndy qabyldaı almaıtyndaı.

- Syn degen kez-kelgen adamǵa ońaı emes. Syndy qabyldaý mádenıetin de úırene bilýimiz kerek jáne sol synǵa mádenıetti jaýap berip, synnan qory­tyndy shyǵaryp úırenýimiz kerek. Bul qajet nárse. Ásirese, qazirgi jastarǵa.

- Táýelsizdiktiń jemisi de, jeńisi de az emes. Degenmen, 25 jylda neden kesh qaldyq dep oılaısyz?

- Árıne, keıde oılanyp, myna nárseni basqasha jasaǵanda qalaı bolar edi dep oılanasyń. Mysaly, bizdiń oblysymyzda aýylsharýa­shylyǵyn jekeshelendirýde kóptegen qatelikter ketti. Aýylsharýashylyǵyn jekeshelendirý durys júrmeı jatyr dep aıtqan adamnyń birimin. Bizdiń aımaǵymyzda negizinen kúrish daqy­ly bolsa, sovet úkimetiniń kezinde qan­shama gektar jerdi tegistep, aýyspaly egis tanaptaryn salyp, ortaq kanaly men kollektory, ortaq shlıýzi, ortaq gıd­rotehnıkalyq qurylym­daryn salyp berdi. Jekeshelendirý bastalǵan tusta aýylsharýashylyǵyn jekeshelen­dirýdiń keıbir nusqaýlaryna qarsylyq bildiremin dep, qyzmetten ketken kezim boldy. Kúrish sovhozdaryn jekeshelen­dirgende aýyspaly egis tanaptary saqtalý kerek, sondaı nusqany usynýy­myz kerek dep aıttym. Áıtpese, qyrýar qarjyǵa tegistelgen jer tozady, azady, aınalymnan shyǵyp qalady.

Bir-eki jyldan keıin meniń usyny­sym úkimetten qoldaý taýyp, Jer kodeksine «aýyspaly egis tanaptary bólshekteýge jatpaıdy» degen ózgeris engizildi. Endi sol jekeshelendirýdiń qıyndyǵyn kórip, áli qalpyna keltire almaı jatyrmyz. Kezinde maıdalanyp ketken sharýashylyqtardy biriktirip, irilengen sharýashylyqtar qurýdy Elbasy ózi aıtty. Sol bir jyldary ózimiz kúshtep bólshektegen sharýa­shylyqtardy endi qaıtadan halyqqa túsindirip, irilendirý jumystarymen aınalysyp jatyrmyz. Bul aýylsharýa­shylyǵy salasyndaǵy jekeshelendi­rýdiń qatesi dep túsinemin. Sol kezdegi tehnıkalar ustaǵannyń qolynda, tis­tegenniń aýzynda ketti. Tipti, jekeshe­lendirý mynadaı kúlkili dárejege deıin bardy. «K-700» degen alyp traktordy bir adamnyń múlik úlesine bere almaǵandyqtan, motoryn bir adam, dońǵalaǵyn taǵy bireýge, kabınasyn úshinshi adam bólip alsyn degen jaǵ­daıǵa deıin bardy. Sovet úkimeti kezinde salynǵan qurylystar qırady. Sol kezde ǵalymdar bir gektar aýyspaly egistiń tanaby bir iri qarany asyraýǵa múmkindigi bar dep dáleldegen. Mysaly 1000 gektar kúrish ekseńiz, 1000 iri qarany ustaýǵa bolady. Soǵan sáıkes kúrish sovhozdarynda iri qara kompleksteri salynǵan. Olardyń bárin buzyp, árkim alyp ketti. Budan halyqqa esh paıda bolǵan joq. Qazir sol irilengen mal bordaqylaý alańyn qaıta salýǵa týra kelip jatyr.

- Sizdi ne alańdatady?

- Meni alańdatatyny jastardyń beıqamdyǵy. Ulttyq qundylyq­tar­dyń, salt-dástúrimizdiń eýropa­lanyp bara jatqany. Ózimiz ólip-óship jetken táýelsizdigimizdi saqtaý úshin birinshi kezekte elin, jerin súıetin patrıot­tardy tárbıeleýimiz kerek. Qazaqtyń bala tárbıeleýi, salt-dástúri tunyp turǵan fılosofııa. Bizdiń ózgelerge uqsamaıtyn salt-dástúrimiz bar, ulttyq tárbıemiz bar. Ata-anany syılaý, kelin túsirý, qudandaly bolý, ómirge urpaq ákelý, ony tárbıeleý, jalpy ulttyq qundylyqtarymyzdyń jyldan-jylǵa ózgeriske ushyraýy, ózgege elikteımiz dep, ózimizdegi bar asyl qazynany joǵalta bastaǵanymyz meni qatty alańdatady.

Osy kúnge deıin bilim berý júıesin áli eksperımentten ótkizip kele jatyr­myz. Bul da oılandyrady. Qazir úsh tildilik alǵa shyqty. Munyń da durysy, burysy bar. Bilim salasyna mınıstr kelgen saıyn túrli reforma jasalady. Ol reforma maqsatyna jetpeı jatyp, kelesi reforma. Munyń barlyǵy táýelsiz el urpaǵyn tárbıe­leýge keri áserin tıgizetinin oılaýymyz kerek.

Taǵy bir qynjylarlyǵy, naryqtyq ekonomıkany jeleý etip, baıyǵan ústine baıýǵa, aqsha ústine aqsha qosýǵa, bir sózben aıtqanda qulqynnyń qamymen ketken jaǵdaılar da joq emes. Elge táýelsizdik kelýimen birge baıyǵan aza­mattardy eldiń, memlekettiń bolasha­ǵy­nan góri materıaldyq dúnıe oılan­dy­ratyny qynjyltady. Tarıhtan belgili, qazaq qoǵamynda qaı kezde de baılar bolǵan. Alaıda sol baılar arqyly elge órkenıet, mádenıet, bilim kelgen. Sol sebepti elimizdiń bolasha­ǵyn oılasaq, eń aldymen materıaldyq dúnıeni emes, rýhanı baılyqty birinshi kezekke qoıýymyz kerek. Táýelsiz eldiń bolashaǵy qandaı degen baǵyt-baǵdarmen eńbek etýimiz kerek.

 «Aqmeshit jastary» gazetindegi maqalalar qarapaıym ómirdi qaltarys-bultarystaryn boıamasyz kórsetýge arnalypty.«Kórshińmen tatý bol» atty taqyryptaǵy tanymdyq, qarym-qatynasqa negizdelgenmaqaladan halqymyzdyń tárıbelik máni bar dástúrin kórýge bolady.

...Qazaq halqy kórshi aqysyn «kórshi aqysy - Táńir aqysy» dep erekshe qadirlegen. Jan-jaǵynda tirshilik etip jatqan jandarmen árdaıym tatý turǵan. Sondyqtan da baýyrdy da, basqany da janyna jaqyn tartyp, kómek bergen. El aýzynda «alystaǵy aǵaıynnan jaqyndaǵy kórshiń artyq» degen. Rasymen de, basqa is túskende jyraqtaǵy aǵaıynnan góri járdem berýge júgiretin de, qaıǵymen, qýanyshpen alǵash bólisetin de janashyr kórshi. Sondyqtan da onyń orny erekshe. Halqymyz «Kórshini eshkim tańdamaıdy, Qudaı qosady» dep eseptegen.

Sondyqtan bolar jaqyn kórshini «Qudaıy kórshi» dep ataǵan. Adam balasy óziniń kúndelikti ómirinde árdaıym baılanysta bolyp turady. Adamnyń ómiri kóp jaǵdaılarda kórshilermen bolatyn mámilege, qarym-qatynastarǵa baılanysty. Qurylys salǵanda kórshisimen aqyldasyp salý, oǵan zııan tıgizbeýge tyrysý da kórshi aqysyna jatady. Eger Alla taǵala pendege jaqsy kórshi násip etse, ol kóptegen jaqsylyqqa sebep bolady. Kerisinshe jaman kórshiden ár túrli jamandyq sebebinen turmys aýyrtpashylyǵyna jol berilip jatatyn jaǵdaılary da joq emes. Jalpy, kórshilik qatynasta ózara is-qımyl, yntymaqtasyp, birlesip júzege asyrý máselelerine erekshe mán berý qajet. Kórshiniń kórshi aqysynyń kóptigi sonshalyq, Paıǵambarymyz s.a.ý bul týrasynda «Kórshimen kórshi aldyndaǵy aqysy joǵary olarǵa qolymyzdan kelgenshe jaqsylyq jasaýymyz kerek» degen bolatyn. Keıde arzymaǵan jer úshin urysyp qalyp jatamyz. Kórshimizdiń qateligin basqalarǵa aıtyp, iritki tastaý bizge jat qylyq. Úıde balalarymyz qate is jasap qoısa, dereý jasyrýǵa áreket etemiz. Nege endi biz kórshimizdiń qateligin jasyra almaımyz. Kórshimiz bizben jaqsy qarym-qatynasta bolsyn desek, áýeli ózimiz olarmen jaqsy mámilede bolaıyq.

Qazirgi qoǵamda beleń alyp otyrǵan jaıt kórshilerdiń birin- biri syrttaı tanýy. ıAǵnı kóshede kórgen kezde saýlyq surasýymen shektelýi. Buryndary jańadan kóship kelgen úıge qonys toıyn ótkizýde de qazaq halqy kórshi-qolańmen tanysyp-bilisýdi maqsat tutqan. Qazirgi kezde bul úrdis óz qundylyǵyn joǵaltyp barady Qarbalas tirliktiń qamymen júremiz dep keıde ózimizden basqany oılaýǵa shamamyz kelmeı jatady. Qýansaq qyzyǵymyzdy birge bólisetin, qysyltaıań shaqta aýyrtpashylyqty birge kóterisetin kórshilerdi keıde umytyp ketip jatamyz. Kórshisimen qoıan- qoltyq aralasatyn, sháı surasa maı qosyp beretin, keń peıildi darhan júrekti qazaqtyń búginde kórshisimen syılastyǵy nasharlap bara jatqandaı. Ertede Ulyqpan hakimniń bir shaharda eki úıi bolypty. Biri han saraıyndaı úlken bolsa, biri qurqyltaıdyń uıasyndaı shaǵyn, jupyny eken. Bir kúni Ulyqpan úıin satyp, ózge qalaǵa kóshpek bolady. Keń saraıly úıin arzanǵa, al lashyǵyn qymbatqa baǵalaıdy. Alýshy túsinbeı, onyń mánisin suraıdy. Ulyqpan hakim: - Myna úıim lashyq bolǵanmen, kórshim jaqsy adam. Ondaıkórshini Alla ózi násip etpese, shammen izdep tappaısyń. Sondyqtan úıdiń qunyn emes, abzal kórshimniń básin qymbatqa baǵaladym. Ekinshi úıim - sán-saltanatty boz úı. Biraq, kórshim - nasharlaý kisi. Onymen qońsy bolǵan kisiniń qýanyshy az bolady. Ol úıdi arzanǵa satqan sebebim sol - depti. Ómirimizde kúnbe-kún, júzbe- júz kezdesip, týys-týǵannan artyq amandyq-saýlyq surasyp, qoıan- qoltyq aralasyp, shúıirkelese bir kese shaı ishetin janymyzǵa jaqyn jandar kórshiler. Olardyń mártebesi qashanda joǵary bolyp qalmaq. Arada másele týyndaǵan jaǵdaıda aýyzbirshilikpen sheship, al basyna kún týǵanda janashyrda sol kórshi ekeniń esten shyǵarmaıyq. Kórshimen kórshi tatý bolsa, elimizdiń amandyǵy, bizdiń keleshek urpaqtarymyzǵa qaldyrǵan jaqsy ǵıbratty jol bolmaq.

«Mektepke daıyndyǵyńyz qalaı?» maqalada oblystyq bilim basqarmasynyń mektepke deıingi orta bilim bóliminiń meńgerýshisi Gúlnar Majıtqyzymen suhbat berilgen.

...Áne-mine degenshe jańa oqý jyly da bastalǵaly tur. Ata-analardyń dedektep sergeldeńge túsetin shaǵy. Mektepke daıyndyq siz ben biz oılaǵannan da, áldeqaıda mańyzdy ári kúrdeli másele.

Jazdyń sońǵy aıynda mektepke daıyndyq qyza túsedi. Ata-analardyń erte qamdanýyna BASTY sebep, birinshiden, bazarlar men saýda úılerinde kúzge qaraı bala jetektegen adam sanynyń artýy bolsa, ekinshiden, baǵalardyń da birden kóterilip ketetini. Saýdagerler alaqandaryn ysqylap kútetin bul maýsym ásirese, kóp balaly ata-analar úshin qıyndaý. Jańa oqý jylynda qandaı ózgerister kútip tur? Mektepke daıyndyq qansha turady? Bazardaǵy baǵa qanshalyqty ózgerdi? Búgingi «Talqy» aıdarynda osy saýaldarǵa jaýap izdeımiz.

Gúlnar Majıtqyzy, Oblystyq bilim basqarmasynyń mektepke deıingi orta bilim bóliminiń meńgerýshisi:

- Bıylǵy jańa oqý jylynda 143 myń oqýshy bilim alady dep kútilýde. Bul kórsetkish byltyrǵy jylmen salystyrǵanda 7 myń balaǵa artyq, ıaǵnı elimizde demografııalyq kórsetkish artyp keledi. Jańa oqý jylynyń basty ereksheligi alǵash 19 myńǵa jýyq oqýshy mektep tabaldyryǵyn attaıdy. Sondaı-aq, olar jańartylǵan mazmundaǵy oqý-bilim standartymen oqıdy. 5 kúndik oqý kúntizbesi bekitilip, oqý uzaqtyǵy maýsym aıyna deıin uzartylýy múmkin. Oqýlyqtar, oqý ádistemelik quraldary 100 paıyzǵa qamtyldy. QR Bilim jáne ǵylym mınıstriniń qańtar aıyndaǵy 26 buıryǵy negizinde biryńǵaı mektep formasy saqtaý maqsatynda ereje qabyldandy. Osy talap negizinde ár mektep ata-analarmen qaýymdasa otyryp, biryńǵaı mektep formasyn uıymdastyrýda. Qazirgi tańda oblysymyzda 299 mektep jumys jasaıdy. «Nurly jol» baǵdarlamasy sheńberinde Shıeli kentinde 1 mektep, qalamyzda 1 mektep pen 1 balabaqsha qoldanýǵa berildi. Munyń barlyǵy Elbasymyzdyń syndarly saıasatynyń arqasy der edim.

Bekzat Ibraev, № 257 orta mektep dırektory:

- Ótken jyldy jaqsy nátıjemen qorytyndylap, jańa oqý jylyna tyń serpilispen oralyp otyrmyz. Bıylǵy ózgeris - mektep tabaldyryǵyn attaıtyn 1 synyp oqýshylary 5 kúndik oqý kestesimen oqıdy. Sondaı-aq, úsh til qatar júredi. Aǵylshyn, orys tilderi aptasyna 2 retten bólip oqytylady. Al mektep formasyna keler bolsaq, mamyr aıynda barlyq ata-analarmen jınalys ótti. Eki jaqty kelisim arqyly mektep formasy bekitildi. Birlese otyryp mektep formasyn qaladaǵy «Jibek» atelesinde tiktiretin boldyq. Atelege kóp tapsyrys berilse baǵada tómen bolatyny sózsiz. Mektep formasy bastaýysh synyp oqýshylary úshin 5 myń teńge bolsa, joǵarǵy synyp oqýshylaryna 7 myń teńge. Qazirgi tańda jyl saıyn dástúrli túrde júrgiziletin «Mektepke jol» aktsııasy aıasynda kóptegen is-sharalar jasalyp jatyr. Turmysy tómen, kóp balaly otbasynan shyqqan balalarǵa da kómek kórsetilýde. Mektepte kitap qory jetkilikti. Ár bala oqý jylyna qajetti kitaptarmen qatar qosymsha bilim beretin oqýlyqtarmen de qamtamasyz etiledi.

Gúlmıra Ábishova, ata-ana:

- Tamyz aıy bastalysymen biz mektepke daıyndyqqa qamdanamyz. Úsh balam bar. Saýda oryndarynda oqý-jazý quraldary, mektep formasy men aıaq kıim baǵasy byltyrǵy baǵamen salystyrǵanda edáýir qymbattaǵan. Orta eseppen alǵanda 30 paıyzǵa joǵary. Saýdagerler muny «taýardyń kóbi shetelden keledi, al teńge qunsyzdanǵannan keıin baǵa qymbattady» dep túsindiredi. Kúndelikti tutynatyn Reseıdiń Arhangelsk qalasynan shyǵatyn bir dápterdiń quny - 16 teńge, al 100 dápter 1600 teńge turady. Degenmen, oqýshyǵa eń aldymen mektep formasy kerek. Bazarda 7 myń teńgeden bastap, 15-17 myńǵa deıin barady. Ár ata-ana balasynyń sapaly taýardy tutynǵanyn qalaıdy. Sondyqtan shamamyz jetkenshe 5-6 ata-anamen birigip, formany jeke tiginshilerge tapsyryspen tiktirdik. Kóp tapsyrys alǵanǵa qýanǵan tiginshiler arzan baǵaǵa tigip berdi. Formany satyp alǵandaǵydaı balaq-jeńin qysqartyp áýre bolmaısyz, ári arzanǵa túsedi.

Asylaı Erlanqyzy, ata-ana:

- Mektepke daıyndyǵymyz, Allaǵa shúkir, jaman emes. Kez-kelgen zattyń suranysyna qaraı baǵasy sharyqtaıtyn kezeń bolady ǵoı. Sol sekildi, tamyzdyń aıaǵynda mekteptiń oqý quraldary da, kıimder de qymbattap ketedi. Men osyny eskerip, balalarymnyń oqý quraldaryn erterek, shilde aıynda-aq satyp alyp qoıǵanmyn. Otaǵasy ekeýmiz shamamyz kelgenshe balalardy jaqsy kıindirýge tyrysamyz. Sol úshin biz bazar men arnaıy dúkenderdegi mektep formalarynyń baǵasyn, sapasyn erinbeı salystyryp, aralap shyqtyq. Mektep jasyndaǵy 3 balam bar. Bir balamnyń mektep formasy, sport kıimi, oqýlyqtary men oqý quraldaryn qosqanda kem degende 50 myń teńgedeı qarajat ketti. Balalarym qatarynan qalmaý úshin, ózimiz kımegen nárseni kıgizý úshin eńbektenip júrmiz. Mektebimiz kópbalaly otbasylardan shyqqan, ata-anasy jumys istemeıtin balalarǵa kómek berip otyrady. Jalpy, bala bitkenniń barlyǵy jyl saıyn mektepke jańa kıim kıip barǵysy keledi. Bizdiń balalar da sondaı. Onyń ústine olar jyl saıyn ósip otyratyny taǵy bar.

Araılym Qasymova, №15 mektep-lıtseı muǵalimi:

- Jańa oqý jylyn barlyǵymyz asyǵa kútýdemiz. Qyrkúıek aıynan bastap birinshi synyptar 5 kúndik oqý aptasyna kóshedi. Mundaı júıe damyǵan elderde de qoldanylady. Bizdiń elde ol 2017-2018 jyldary kezeń-kezeńimen júzege asyrylady. 2017 jyly 2,5,7,9-synyp oqýshylary 5 kúndik oqý aptasyna kóshedi. Bul balanyń qalpyna kelip, al ustazdyń jaqsy demalyp, sabaqqa sapaly daıyndalýyna múmkindik beredi. Senbi kúngi bos ýaqyt balalardyń qosymsha bilim alýyna da qolaıly. Mektepte alǵashqy qońyraý soǵylǵannan keıin «Bilimdi el - máńgilik el» atty tárbıe saǵaty ótedi. Ondaǵy basty maqsat óskeleń urpaqqa táýelsiz elimizdiń bolashaǵy bilimdi jastardyń qolynda ekenin uǵyndyrý. Qazirgi kezeń tehnologııa zamany. Biz muǵalimder básekege qabiletti oqýshylardy tárbıeleýge mindettimiz. Osy maqsatta kóptegen pánderdi 7 modýl boıynsha, jańa aqparattyq tehnologııalardy paıdalana otyryp ótkizemiz.

Lazzat Abýova, satýshy:

- Oqý jyly jaqyndaǵan saıyn taýarlardyń ýaqytsha qymbattaıtyny jazylmaǵan zańdylyq. Bıylǵy taýarlardyń baǵasy asa kóp qymbattaǵan joq. Kópshilik arzan baǵa aıtsań, odan da arzanǵa túsirýińdi suraıdy. Qazir mektep taýarlaryna degen suranys joǵary, sol úshin de saýda qyzyp tur. Bul kezeń de óte shyǵady. Saýdagerlerdiń arasynda «temirdi qyzǵan kezde soq» dep, taýar baǵalaryn sharyqtatyp jiberetinderi bar. Biraq, ol barlyq zat qymbattady degen sóz emes. Bazardaǵy taýarlardyń basym bóligi, negizinen, Qytaıdan, Qyrǵyzstannan, Reseıden ákelingen. Sapasy myqty bolmasa da baǵasy arzandaý. Tutynýshylarymyz qarapaıym halyq bolǵandyqtan, bizdiń taýar olar úshin qoljetimdi bolyp tur. Sondyqtan qarapaıym halyq bazar sórelerinde turǵan taýardy tutynady.

«Oramalyńyz qaıda?» atty maqala bas kıimniń qazaq dástúri men mádenıetinde alar orny týraly aıtylady.

Jaýlyq - áıelderdiń bas kıimi, oramaly. Keıbir óńirlerde sáýkelege, kımeshekke qosymsha jamylǵy ornyna qoldanǵan. oramal da basqa bas kıimder tárizdi aıaq asty etpeı, qasıetti kıim retinde qasterlenedi. Ásirese, baskıimdi bógdege tartý etpeıtin tyıym oramalǵa da qatysty. Arazdasqan, keshirim suraǵan adamdar áıeldiń aq jaýlyǵynyń kıesine toqtalǵan. azamattardy araqqa salyp, analarymyzdyń aq jaýlyǵymen alysqan aýmaly tókpeli tusta da ázız ájelerimiz «jaýlyǵymdy alǵansha, janymdy alsyn» dep júrgen. Ananyń kórki de, qasıeti de aq jaýlyqta. Alysqa sapar sheksek arttaǵy anamyzdy ańsap asyǵyp turamyz. Aq jaýlyǵy jelbirep aldymnan shyǵyp kelerdeı bolatyn.

Qazaqta jaýlyq taǵý turmysqa shyǵyp, kelinshek bolǵannyń buljymas belgisi, al basyna bantık baıylap, burymyn órip qoıý qyz balanyń nyshany. Biraq búginde bári basqasha. Jas kelinshekter jalańbas júr, keıbir analarymyz «moda» dep meıirli beınesin ózgertken. Jańa túsken kelinde kóp uzamaı oramalyn taqqysy kelmeıtinin bildirýde. «Shúberek taǵyp, shashty qundaqtap júrgenniń nesi jaqsy?» dep búginde kóp analarymyz oramalsyz júr. Mádenıetti ómir salty dep shashty qysqartyp, ony túrli túske boıap júrgen ájeler de kóbeıdi. «Aq jaýlyǵyń emes pe, appaq aryń, syldyrlaqqa synyńdy satpa janym, belgisi áıel adam-appaq jaýlyq, appaq degen uly uǵym aq maralym», - dep aıtatyn erler de joqtyń qasy. Qalaǵa turmysqa shyqqan qyzyn birer jyldan soń izdep kelgen sheshesi tanymaı qalypty. Úsh balanyń anasy aldynan shashyn jaıyp shyqsa kerek. Qozysynan jerigen qoıdaı bolǵan shesheı qyzyn ázer tanyp talyp qala jazdaǵan eken. Aman-saýlyq dalada qalyp, ana men qyz arasynda aq jaýlyq áńgime bolypty. Zamıra úlken áýlettiń kelini. Biraq kelinshek bolyp túskennen keıin bir jeti ótpeı-aq oramal taǵýdy qoıypty. Eri de, enesi de qarsylyq bildirmegen eken. «Qaladaǵy kelinshekterdiń kóbisi basyna oramaltaqpaıdy. Mádenıetti ortadaoranyp júrseń oǵash kórinedi. Batystyń sulý kelinshekterdeı biz de shashty arasynan gúl shyǵaryp sándep, zamanaýı shash úlgisin jasatqymyz keledi» degen pikirde. Birde jumysqa oramal taǵypkeldim. Kóılegimmen tústes jarasyp- aq turdy. Aldymnan shyqqan bir áriptesim «Nege oramal taǵyp alǵansyz, sheship tastańyzshy» dedi. Al sál saıqymazaqtaý bir er jigit «sizge ne bolǵan basyńyz jaryldy ma? Álde shashyńyz alyndy ma?» dep, jaýlyq kórmegendeı tańǵaldy. Tipti bir áriptesim oramaldy jaqyny qaıtys bolǵanda ǵana taǵady dep júr eken. Kerisinshe, jary ólip, jesir qalǵan áıel shashyn jaıyp joqtaý aıtqan. Al bizdiń búgingi qarakózder kúnniń ystyǵyna qaramastan belden tómen túsken burymdaryn jaıyp júr. Keriskedeı keı erkektiń ózi er bola almaı júrgende, áıelderdiń erkek bolǵysy kelgendeı jaýlyǵyn julyp alyp, jalańbas júrgeni jarasa ma? Áý bastan- aq ulttyń anasy bolyp kele jatqan áıelderdiń jalańbas qalýy bizge neni uǵyndyrady? Qasıetti bas kıimnen aıyrylsaq ne bolmaq? «Basqamen oınasań da, basyńdaǵy bas kıimmen oınama» dep qazaq atam beker aıtpasa kerek. Oramalyńyz qaıda? Oılanyńyzshy

 «WikiBilim» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti Nurbek Matjanımen  «Tehnologııa qazaq tilinde sóıleý qajet» degen suhbatynda ǵalamtordaǵy qazaq kontenti men saıttaryn damytý jaıy kóteriledi.

Bes jyl buryn ǵalamtorda qazaq tili aıasyn keńeıtýdi kózdegen bir top jastardyń basta masymen «Wikibilim» qoǵamdyq qory quryldy. Qordyń alǵashqy jobalarynyń biri - halyqaralyq onlaın entsıklopedııa Ýıkıpedııanyń qazaq tilindegi nusqasyn ázirleý. joba bastalmaı turyp, álemdik entsıklopedııada qazaq tili 127-orynda tursa, bir jyl ishinde ol 25-orynǵa kóterilgen. Budan ózge qordyń bastamasymen «Google translate», Qazaqstannyń ashyq kitaphanasy, «Ted», mektep baǵdarlamasyndaǵy qazaq ádebıetiniń aýdıohrestomatııasy syndy iri jobalar júzege asty.

- Qoǵamdyq qordyń qurylýyna qysqasha toqtalsańyz.

- «WikiBilim» qoǵamdyq qory ǵalamtordaǵy qazaq tilindegi bilim berýge baǵyttalǵan jobalardy júzege asyrý maqsatynda 2011 jyly qurylǵan uıym. Qazir ınternettiń jappaı qoljetimdi bola bastaýy, ásirese jastar jaǵynyń ınternetti belsendi paıdalanýy qazaq tilindegi sapaly mazmunǵa degen suranysty arttyrdy. Osy oraıda ǵalamtor paıdalanýshylardyń nazary birinshi kezekte tanymal álemdik platformalar men qyzmetterge túsetini anyq. Biz sol sebepti ınternet paıdalanýshylar sany boıynsha álemdik ondyqqa kiretin Ýıkıpedııanyń qazaqsha taraýyn damytý jobasyn qolǵa aldyq. Jobany bastaǵan kezde ondaǵy maqalardyń sany 10 000-nan aspaǵan edi, al turaqty maqala jazatyn adamdar 3-eý ǵana bolatyn. Búginde maqalalardyń sany 200 000- nan asyp ketti, únemi Ýıkıpedııany damytýmen aınalysatyn adamdardyń sany 300-ge deıin jetti. Budan ózge biz qazaq tilin ǵalamdyq Google aýdarmashy júıesine engizdik. Endi bul qyzmettiń kómegimen kez kelgen ınterneti bar adam álemniń 100-ge jýyq tilinen qazaqshaǵa jáne keri aýdarma jasaı alady. Sonymen birge, aıtary bar ǵalymdardy, bıznesmender men qoǵam qaıratkerleriniń basyn qosatyn TED (taratýǵa turarlyq ıdeıalar - avt.) lektsııalaryn Qazaqstanǵa alyp keldik. Ondaǵy maqsatymyz qazaq jastary álemniń ozyq oılarynan sýsyndasa eken degen oı.

- Bulardan ózge «Qazaqstannyń ashyq kitaphanasy» jobasynyń búgingi jumysyna toqtalsańyz. Búginde kitaphananyń qory qansha? Onlaın- kitaphanaǵa oqyrman qanshalyqty qyzyǵýshylyq tanytýda?

- «Qazaqstannyń ashyq kitaphanasy» jobasy 2012 jyly iske qosyldy. Jobanyń maqsaty qazaq tilinde jaryq kórgen jáne Qazaqstanǵa qatysy bar ózge tilderdegi kitaptardy elektrondy úlgige aýystyryp, oqyrmandarǵa tartymdy formatta usyný. Búginge deıin 5000-ǵa jýyq kitaptyń elektrondyq nusqasy ázirlendi. Qazaq ádebıeti páni baǵdarlamasyna engen barlyq shyǵarmalardyń aýdıonusqasy daıyndaldy. Bul degenimiz 1500-nan asa aýdıokitap. Sondaq-aq, 400-den asa ertegini dybystap shyqtyq. Onlaın kitaphana aıasynda 150 000 leksıkalyq birlikten turatyn «Qazaq tiliniń ámbebap sózdigi" jumys isteıdi. Qazir kitaphana redaktsııasy «Qazaq aqyndary» atty aýdıo antologııasyn jasaýmen aınalysyp jatyr. Qoldanýshylar búginde kózi tiri avtorlardyń óz oqýyndaǵy óleńderin tyńdaı alady. Kórnekti tulǵalardyń daýysyn estýge múmkindik beretin «Ulylardyń úni» atty jobamyz bar.

Sırek kezdesetin kitaptar men qoljazbalardy da jarııalaý maqsatynda «Qundy kitap» jobasyn júzege asyryp kelemiz. Jas prozashylardyń shyǵarmalaryn nasıhattaýǵa arnalǵan «Qus qanaty» jobasyn qolǵa aldyq. Jobamyzdyń negizgi aýdıtorııasy - jastar. Búginde saıtymyzǵa 27 myńnan asa oqyrman tirkelgen. Sonymen qatar «Kcell» kompanııasynyń qoldaýymen «Kitap», al «Shevron» kompanııasynyń qoldaýymen «Audiokitap» mobıldi qosymshasy iske qosyldy. Aıtpaqshy, Qyzylorda oblysy ákimi Qyrymbek Kósherbaevtyń qoldaýymen Qyzylorda qalasynyń aıaldamalarynda mobıldi kitaphanalar ornatyldy. Endi avtobýs kútip turǵan jolaýshylar qoldaryndaǵy smartfondardyń kómegimen kitap oqý nemese aýdıokitap tyńdaý múmkindigine ıe boldy. Qyzylorda qalasy mundaı jobany júzege asyrǵan Qazaqstandaǵy alǵashqy qala ekenin erekshe ataǵym keledi.

- Jaqynda «Til jáne tehnologııa» atty maqalańyzdy oqydym. Jasandy ıntellekttini qazaqsha sóıletý jumysynyń bet alysy qalaı? Siz atap ótken segiz maqsattyń birazynyń oryndalýyna alǵashqy qadamdar jasaldy. Tehnologııanyń qazaq tilin túsinip, oǵan qısyndy jaýap berýi, qazaq tilin arnaıy baǵdarlamaǵa engizý múmkindigimiz qandaı?

- Óte oryndy suraq. Men atap ótken tehnologııalar óte kúrdeli bolyp sanalady. Sol sebepti de mundaı jobalardy mamandandyrylǵan memlekettik mekemelerdiń, arnaıy zertteý ortalyqtarynyń júzege asyrǵany durys dep oılaımyn. Bul jobalardy iske asyrýǵa elimizdiń kadrlyq ta, qarjylyq ta múmkindikteri jetedi. Ókinishke oraı, bul baǵytta memleket tarapynan aýyz toltyryp aıtatyndaı sharýalar atqarylyp jatyr dep aıta almaımyn. Bálkim, atalmysh tehnologııalardyń qajettigin sheshim shyǵaratyn jaýapty mekeme basshylary áli túsinbegen bolar. Qaıtkende de, jasandy ıntellektimen baılanysty tehnologııalardy qazaq tilimen dostastyrý - kezek kúttirmeıtin másele.

- Tehnologııany qazaqsha sóıletý maqsatynda atqarylatyn jumystar kóp. Sizdińshe, IT tehnologııa salasynda qazaqstandyq mamandardyń deńgeıi qandaı?

- Búgingi kúngi tehnologııalardyń eń basty ereksheligi - tehnologııalardyń jyldam damýy men ózgerýinde. Bir tehnologııa shyqpaı jatyp, onyń ornyn múlde jańa tehnologııa basyp jatyr. Ǵalymdar tehnologııalardyń sońǵy kezderi evolıýtsııalyq emes, revolıýtsııalyq jolmen damyp jatqanyn aıtýda. Osyndaı tehnologııalardy jasaı alatyn, ıgere alatyn bilikti ІT mamandaryn daıyndaıtyn jaqsy oqý oryndary bar. Alaıda tilimizdi tehnologııalarmen jaqyndastyratyn arnaıy kompıýterlik lıngvıstıka mamandyǵyn meńgergender joq. Sebebi, qatelespesem, elimizdiń eshbir joǵary oqý orny mundaı mamandyqty oqytpaıdy. Meniń oıymsha, qazaq til bilimindegi osy baǵyt qazir qatty kenje qalyp keledi.

- Jalpy, qazaq tiliniń aıasyn keńeıtý maqsatynda qolǵa alynǵan jobalardy júzege asyrýda qandaı qıynshylyqtar kezdesti. Jobalardy memlekettik qoldaý jaǵy qalaı?

- Kez kelgen jobany júzege asyrǵan kezde óziniń qyzyǵy men shyjyǵy, qıynshylyqtary bolady. Bizdiń jaǵdaıdaǵy eń úlken qıynshylyq - ol adamdardyń kraýdsorsıng tehnologııalaryna degen kózqarasy. Vıkıpedııada durys emes aqparat oqysa nemese Google Translate júıesinde qate aýdarmaǵa tap bolsa, «WikiBilim» qaıda qarap otyr?» degen sııaqty orynsyz ýájderdi jıi estımiz. Atalmysh jobalardyń júzege asýyna tek qana bizdiń qoǵamdyq qor jaýapty emes, oǵan qazaq tilinde aqparat tutynǵysy keletin barsha til janashyrlary jaýapty. Sebebi, Vıkıpedııaǵa maqalany kez kelgen adam jaza alady, al Google Translate júıesindegi qate aýdarmany kez kelgen adam jóndeý múmkindigine ıe.

Ana tilimizdiń keń qoldanysqa enýine úles qosatyn osy sekildi kraýdsorsıngke negizdelgen jobalardyń múshkil halde bolýy, shynyn aıtý kerek, biz úshin - qazaq qoǵamy úshin úlken syn. Til janashyrlarynan «tildi qalaı damytý kerek?» dep surasańyz, toqtata almaısyz. Alaıda, naqty iske kelgende, naqty áreketke kelgende kóbimiz tek syn aıtý, usynys bildirý deńgeıinde qalyp qoıyp jatyrmyz. Men sizge tek Ýıkıpedııa men Google Translate platformalaryn ǵana aıtyp otyrmyn. Qazaq tilinde sóılemeı jatqan osy sekildi platformalar men qyzmetter búginniń ózinde jeterlik, al bolashaqta olardyń sany kóbeımese, azaımaıtyny anyq. Zamana kóshine ilesip, tilimizdi tehnologııalarmen dostastyrý - ol myna meniń, sizdiń jáne ózin til janashyrmyn dep sanaıtyn kez kelgen adamnyń qasıetti boryshy deýge bolady. Sebebi, qazaq tiliniń ómirsheńdigi osyndaı jobalarmen tikeleı baılanysty bolmaq. Dál osy sııaqty jobalarǵa kelgende memlekettiń qoldaýyn kútip jatýǵa bolmaıdy. Bizdiń qoǵamdyq qor kóptegen memlekettik mekemelermen seriktes, nıettes. Alaıda, biz memleketten kómek kútpeımiz. Shamamyz kelgenshe jobalardy memleketke kúsh salmaı, demeýshilerdiń qoldaýymen júzege asyrǵandy durys dep sanaımyz. Múmkindikti paıdalana otyryp, Syr eli jastaryn qazaq tiliniń mereıin ústep etetin jobalarǵa úles qosýǵa shaqyrǵym keledi.

Qalalyq «Aqmeshit aptalyǵy» basylymynda jarııalanǵan maqalalar san alýandylyǵymen qundy bop keledi. Sonyń biri «Traktorshy jigit «Shansharǵa» barady».

...Basylymymyzdyń ótken sanynda «MýzArt» tobynyń oryndaýyndaǵy əndi naqyshyna keltire aıtqan qyzylordalyq traktorshy jigittiń vıdeojazbasy əleýmettik jelini dúr silkindirip, onyń əp-sətte-aq ǵalamtor juldyzyna aınalǵanynan habardar etken bolatynbyz. Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen vıdeojazbany tamashalaǵan kópshiliktiń sol kezde aýyldaǵy has talanttyń ónerine tənti bolǵanyn baıqadyq. Araǵa ýaqyt salyp, qaıta habarlasqanymyzda ənimen əleýmetke tanylǵan Asyljan bizge sońǵy jańalyǵymen qýana bólisken edi. «Qýanyshty bólisseń, kóbeıedi» dep biz de talanttardyń tasada qalmaıtynyn taǵy bir mərte dəleldeı túsý úshin ony oqyrmanmen bóliskendi qup kórdik

Traktorshy jigittiń aı týynsha, respýblıkamyzǵa belgili əzil-ospaq teatrlarynyń biri de biregeıi - «Shanshar» teatryna joldama alypty. Talantty jazbaı tanıtyn teatrdyń dırektory Ýəlıbek Əbdiraıymovtyń kóńilinen shyqqan ənshi jigit búginde ən jazdyrtý ústinde. Məseleniń mən-jaıyn Asyljannyń ózi bizge bylaı tarqatyp aıtyp bergen edi.

- Sol ǵalamtorǵa jarııalanǵan beınejazbadan keıin meni Astanaǵa «Əıel baqyty» telekórsetilimine qonaqqa shaqyrǵan bolatyn. Ertesine Shıeli aýdanynyń týmasy Sardar esimdi aǵamyz daýsymnyń ereksheligin alǵa tartyp, óner jolyna túsýime qol ushyn beretinin jetkizdi. Sóıtip, meni Ýəlıbek aǵanyń Qyzylordaǵa joly túsken bir saparynda onymen tanystyryp, baǵyt-baǵdar berýine qolqa saldy. Ol kisi de meni mýzykalyq aspaptarmen ən aıtqyzyp, jan-jaqty synaǵynan ótkizdi. Az ýaqyttyń ishinde sahna mədenıeti týraly óz təjirıbesimen bólisti.

Sóz sońynda kúzde «Shansharǵa» qabyldaıtynyn aıtyp, qýantyp qoıdy, - deıdi 34 jasar Asyljan Omarov. Rasynda, dombyra, gıtara, akkordeon, baıan jəne Yamaha aspaptarynyń qulaǵynda oınaıtyn Asyljannyń kez kelgen mýzykalyq aspapty tez ıgerip ketetin týma talant qasıeti bar. Əıtpese, atalǵan qurylǵylardyń birde-bireýin arnaıy úıirme jaǵalap úırenbegen. Otbasyndaǵy 4 ul, 4 qyz da dəl osyndaı darynǵa ıe. Mýzykany tilsiz uǵynyp, júrekpen jetkizetin jandar.

- Qazir Ýəlıbek aǵamen birlesip, sol kisiniń nusqaýymen ən tańdap, jazý ústindemiz. Sətin salsa, kúzden bastap qyzý daıyndyq jasap, teatrdyń jańa jyldyq kontsertinde óner kórsetýdi josparlap otyrmyz. Oǵan deıin «Shanshardyń» Qyzylordadaǵy gastroldik saparynda bolyp, oblystyń birqatar aýyl-aımaqtaryn birge aralap, óner kórsetken edim. Endi aldaǵy ýaqytta úlken sahnadan da kórip qalarsyzdar degen nıettemin, - deıdi ol bizben əńgimesinde.Osylaısha ónerge aıańdap qadam basqan Asyljan búginde teatrdyń beldi ərtisi Dəýren Əbıevpen birge qazaqtyń qazynaly toıyn biri əzilmen, biri ənmen ərlep júrgen jaıy bar. Sebebi, dəl qazirgi sətte qolynda qaǵazy joq Asyljan úshin otbasyn asyraýdyń birden- bir joly osy. Sondaı-aq, «Belarýs» atalatyn temir tehnıkany yrqyna kóndirgen ol arasynda túgiskendikterdiń de otyn-shóbin əkelip berip, nəpaqasyn aıyryp turady.

Al, qos uly - Meıirjan men Sanjar, ómirlik jary - Aısara shańyraqtyń tireýi, oshaǵynyń dińgegi - otaǵasysyna ərkez demeý bolyp, myzǵymas aýyzbirlipen Təńirdiń bergen dəm-tuzyn birge tatyp keledi.

«Órkenıetke óris ashqan óner»

...Egemendi elimizdiń təýelsizdigi bıyl 25 jylǵa aıaq basty. Osy shırek ǵasyr ishinde júzden astam ult pen ulystar mekendegen keń baıtaq Qazaqstan ótpeli kezeńdi basynan keshe otyryp, ekonomıkasy men əleýmettik əl-aýqaty nyǵaıǵan memleketke aınaldy. Nebir kúrdeli kezeńdi basynan ótkergen elimiz búginde damýdyń dańǵyl jolyna tústi.

Degenmen, təýelsizdiktiń alǵashqy jyldary qaı salada bolmasyn qıynshylyqty basynan ótkerdi. Əsirese, mədenıet salasy azdap toqyrap qaldy. Məselen, əleýmettik-mədenı salany ońtaılandyrý saıasatynda ketken qatelikterdiń saldarynan oblys boıynsha mədenı mekemelerdiń 48 paıyzy, aýyldyq klýbtar men rýhanı baılyqtyń ordasy sanalatyn kitaphanalar jappaı qysqartýǵa ushyrady. Əıtse de, kópten kútken azattyqtyń aq tańyndaǵy qadaý-qadaý bastamalar qazaq mədenıeti úshin óz jemisin bere bastady. San jyldar soqpaǵynyń súrleýinde umyt qalǵan muralarymyz jandandy. Ótken ǵasyrlardan qazyna bop qattalyp, tarıh bop tasada qalǵan barlyq mədenı baılyǵymyz eńseli egemendigimiz ben sarabdal saıasattyń arqasynda shetinen arshylyp, qaıta túleı bastady. Mədenıet salasyndaǵy mundaı jandanýdan Syr óńiri de shettep qalmady. Oblystyń mədenıeti men óneri órisiniń keńeıip, salt-dəstúri men ədet-ǵurpynyń, tili men dininiń qaıta jańǵyrýyna, ónerdiń halyq qazynasyna, ult baılyǵyna aınalýyna jol ashyldy.

Qalalyq mədenıet bóliminiń bastamasymen oblys ortalyǵynda jańadan mədenıet oshaqtaryn ashý, jabylyp qalǵan mekemelerdi qaıta qalpyna keltirý, olardyń jumystaryn jandandyrý, qazirgi zamanǵa saı materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtý baǵytynda ilkimdi ister qolǵa alyna bastady. Oblystyq halyq shyǵarmashylyǵyn damytý ortalyǵyna A.Toqmaǵambetov atyndaǵy mədenıet úıi, oblystyq fılarmonııaǵa temirjolshylar klýby ǵımaraty berildi. Qalalyq mədenıet bólimine qarasty Qosshyńyraý jəne Aqsýat aýyldyq okrýginiń mədenıet mekemeleri aýyldyq əkimdiktiń quzyryna ótip, turǵyndarǵa mədenı qyzmet kórsetip keledi. Sondaı-aq, qalalyq bıýdjet qazynasy esebinen Pýshkın atyndaǵy ortalyq kitaphana men №12, №14 kitaphana bólimsheleriniń ǵımarattaryna jóndeý jumystary júrgizildi. Al, óz jumysyn toqtatqanyna 12 jyl bolǵan Talsýat aýyldyq okrýgindegi klýbqa qaıta jańǵyrtý jumystary júrgizilip, materıaldyq bazasy jańartylǵan. Osy baǵyttaǵy jalpy mədenıet oshaqtaryn qaıta jóndeýden ótkizýge 7,4 mln. teńge qarjy qaralǵan. Sonyń nətıjesinde M.Eralıeva atyndaǵy mədenıet úıi keshendi stýdııalyq kompıýterler, ulttyq kıimder jəne qajetti qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etilgen. Sol sııaqty Tasbóget qystaǵynan oryn tepken S.Maıqanova atyndaǵy mədenıet úıiniń jylý júıelerin jóndeýge 3,4 mln. teńge bólinip, ol qarajat tıisinshe jumsalǵan. Mədenıetti qoldaı túsý maqsatynda 2006 jyl «Óner jyly» dep jarııalanǵan tusta da birshama tolymdy ister oryn aldy.

Ultymyzdyń salt- dəstúrlerin berik ustap, zamananyń nebir tar jol, taıǵaq keshýleriniń ótkelderinen aman ótip kelgen ónerge bir taban jaqyn Syr jurtshylyǵynyń tynysy keńeıip, bedeli asqaqtaı tústi. Osy oraıda oblysta qalalyq mədenı is-sharalardy ótkizý úshin jergilikti bıýdjetten arnaıy qarjy bólinip, halyqqa qyzmet kórsetý sapasy arta tústi. Mədenıet mekemeleri oblys ortalyǵyndaǵy túrli deńgeıdegi is-sharalarǵa belsene qatysyp, mədenı oshaqtardyń jumysyna jańa lep, jańa qarqyn berdi. Ótkenimizdi ulyqtap, urpaǵymyzǵa qundy jədigerlerdi dəripteı túsý maqsatynda da jasalǵan bastamalardy aıtpaı ótýge bolmas.

Məselen, oblystyń tarıhı-mədenı eskertkishterine qujattar jasaý, qorǵaý taqtalaryn daıyndaý, «Mýzeolog» baǵdarlamasyn engizý, oblys ortalyǵynda ornalasqan kitaphanalardaǵy sırek kezdesetin kitaptardy qalpyna keltirý men olardyń kóshirmelerin jasaý qolǵa alyndy. Al, bul kóneniń kózi sanalatyn tarıhı muralardyń keleshekke sol qalpynsha jetýine ózindik septigi zor ekenin umytpaǵanymyz abzal. Osy jyldardan bastap- aq óńirdiń mədenıeti erekshe jandanýǵa bet aldy. Sonyń aıqyn dəıegi retinde 2002 jyly Qyzylorda sý toraby janynan qoǵamdyq negizdegi sý sharýashylyǵy mýzeıin aıtýǵa bolady. Úsh jyl ótken soń atalmysh mədenı nysan oblystyq mýzeıdiń basty bólimi retinde qaıta quryldy. Onda Syr eliniń belgili murabtary, aýmaqtyń sýarmaly sharýashylyǵyn damytýǵa, ekonomıkany órkendetýge úles qosqan tulǵalar týraly qujattar men fotomaterıaldar, sý məselesine qatysty qural-jabdyqtar oryn aldy.

Týra osyndaı ilkimdi joba 2005 jyly Syrdyń bas qalasynyń astana bolǵanyna 80 jyl tolýyna oraı ashylǵan «Aqmeshit» mýzeıimen jalǵasyn tapty. XX ǵasyrda irgetasy qalanǵan ǵımaratta esigin aıqara ashqan mýzeı ótken ǵasyrdaǵy ólkemizdegi səýlet óneriniń damý deńgeıin kórsetedi. Atalmysh nysannyń tek bizdiń oblys ǵana emes, búkil respýblıka úshin mańyzdy bolýy onda Orynbor - Qyzylorda - Almaty - Astana jaıly 2000-nan asa eksponattar qoıylǵandyǵymen ólshendi. Budan təýelsizdik jyldarynda oblystyq muraǵat pen mýzeı salasynyń qarqyndy damyǵanyn baıqaımyz. Oǵan muraǵattyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy nyǵaıyp, júrgizilgen júıeli jumystardyń joǵary kórsetkishi dəlel bolyp otyr. Osyndaı mədenıet salasyndaǵy qadaý-qadaý bastamalar Syr eli, jyr elinde erekshe serpinmen alǵa basty. Respýblıkalyq deńgeıdegi túrli is-sharalar uıymdastyrylyp, belsendilik artty. Məselen, 2007 jyly aqyn Turmaǵambet Іztileýovtyń 125 jyldyq mereıtoıy el kóleminde atalyp ótti. Aımaq tarıhynda tuńǵysh ret oblystyq fılarmonııa janynan kəsibı ult-aspaptar orkestri qurylyp, oǵan Syr súleıi - Turmaǵambet esimi berildi. Bul shara qyzylordalyqtardyń taý tulǵasyn ulyqtap, onyń shyǵarmashylyǵyn urpaqtar sabaqtastyǵyna dəripteı túsýimen este qaldy.

Sondaı-aq, oblystyń 70, Syr shaharynyń 190 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan merekelik onkúndikte óńir mədenıeti birqatar nysandar men muralarǵa baıı tústi. Dúbirli toı aıasynda qala ortalyǵynan «Qobylandy batyr» eskertkishi, «Syr súleıleri» alleıasy men qaıta jańǵyrtýdan ótken «Astana» dańǵylynyń ashylý saltanaty ótti. Bul bir jaǵynan, qalada mədenı eskertkishterdiń sanyn arttyrýǵa septigin tıgizse, ekinshiden qala kelbeti men kórkin asha túsýde mańyzǵa ıe boldy. Al, naǵyz rýhanı baılyqtyń qaınar kózi sanalatyn Əbdilda Təjibaev atyndaǵy oblystyq ǵylymı- əmbebap kitaphanasy 2009 jyldyń jeltoqsan aıynda 400 myń kitap saqtaý orny bar sý jańa ǵımaratqa kóshirilip, óz oqyrmandaryna esigin aıqara ashty. Oǵan Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ózi qatysyp, jańa zamanǵa saı boı kótergen rýhanı ordanyń ashylýymen Syr jurtshylyǵyn arnaıy quttyqtady. Búginde bul izdep júrip oqıtyn qalyń oqyrmany qalyptasqan ədebıet mamandary men aqyn-jazýshylar ózara oı bólisip, pikir almasatyn birden-bir jaıly mədenı orynǵa aınaldy. Bilim jolyna túsken jastar úshin barlyq jaǵdaı jasalyp, sırek kezdesetin jəne asa qundy shyǵarylǵan kitaptar men qoljazbalar óńdelgen. Kóshe kórkin ashyp, qaıratkerlerimizdiń taý tulǵasyn nasıhattaı túsý maqsatynda ornatylǵan eskertkishter qataryn Buqarbaı batyr Estekbaıuly men Janqoja Nurmuhamedulynyń eskertkishteri tolyqtyrdy. 2012 jyly Ǵ. Muratbaev kóshesi boıynan boı kótergen eskertkish batyrdyń 200 jyldyq mereıtoıy qarsańynda ashylǵan bolatyn. Salmaǵy 6 tonna, bıiktigi 6,1 metrdi quraıtyn eskertkish músinshi J.Smaǵulovtyń jobasy boıynsha qoladan quıylyp, granıt taspen qaptalǵan. Al, Qorqyt Ata kitabynyń 1300 jyldyǵyna arnalǵan eskertkish belgi oblys ortalyǵyndaǵy eń qundy mədenı jədigerlerdiń kóshin bastap tur. Eskertkish óziniń kólemdik-keńistiktik jobalanýy jaǵynan monýmentaldyq pishinimen erekshelenedi. Belgili músinshi Jərken Ysmaǵulovtyń arhıtektýralyq sheberligimen jasalǵan keshenniń bıiktigi 12 metrden asady. Zəýlim etip kóterilgen tuǵyrǵa ornatylǵan úsh qyrly bólik ishki oıyǵy arqyly qobyz beınesin kórsetedi.

Ortasynda jelmaıaǵa mingen Qorqyt Ata qobyzymen beınelengen. Minsiz sheberlikpen jasalǵan səýlettik nysan qaraǵan janǵa alystan-aq men mundalap tur. Al, 2014 jyly qalanyń temirjol vokzaly mańynan oıyp turyp oryn alǵan Janqoja batyrdyń eskertkishi 240 jyldyq mereıtoıy qurmetine arnaldy. Qoladan quıylǵan nysannyń salmaǵy 5,3 tonnany, bıiktigi 5,4 metrdi quraıdy. A.Kenenbaev, Q.Dýlatov, T.Serikbaev syndy has sheberlerdiń qolynan týǵan bul dúnıe búginde shahardaǵy bitimi erek eskertkishke aınalǵan. Osy baǵyttaǵy iri jobalardyń biri de biregeıi dep 2013 jyly mədenı ómirdegi basty jańalyqtar sanalǵan oblys əkiminiń tikeleı qoldaýymen ıÝNESKO-nyń búkil əlemdik muralar tizimine oblystaǵy tarıhı mańyzy zor eskertkishterdi engizý jumystarynyń bastaýyn aıtýymyzǵa bolady. Osy oraıda eski qalashyqtar - Syǵanaq, Jankent, Shirik-Rabat pen Qorqyt ata keshenderi tek bizdiń ǵana emes əlem qundylyǵyna aınalýyna múmkindik týdy. Sondaı- aq, túrki tektes elderdiń «Qorqyt jəne Uly dala sazy» atty folklorlyq mýzyka festıvaliniń osy Syr topyraǵynda ótýi de onyń túrki mədenıeti əlemindegi ornyn odan əri aıshyqtap bergendeı boldy. Mədenıet salasyndaǵy məıekti ister munymen tolastap qalǵan joq. Ýaqyt ótken saıyn damýdyń sara jolyna túsken atalmysh sala óńirdiń órkenıetin óristetýde aldyńǵy shepke shyqty.

Mədenıetti qoldaýǵa baǵyttalǵan jumystar úzdiksiz júrgizilip, qaralǵan qarjy kólemi de ulǵaıdy. Soǵan saı nətıjeli ister de oryn aldy. Məselen, mədenı nysandardy jańǵyrtý maqsatynda qalanyń Mahanbetov, Qyzyljarma aýyldarynda 150 oryndyq eki klýb ǵımaraty salynyp, paıdalanýǵa berildi. Al, Abaı aýylyndaǵy mədenıet úıi qalalyq bıýdjet qazynasynan bólingen 23 mln. teńgeden astam qarajatqa kúrdeli jóndeýden ótken. Dəl osyndaı qamqorlyqty S.Maıqanova, M.Eralıeva, A.Toqmaǵambetov atyndaǵy mədenıet úıleri de sezindi. Nətıjesinde mekemelerdiń jaǵdaıy jaqsaryp, jergilikti halyqqa mədenı qyzmettiń sapasy artty. Bıyldyń ózinde de mədenıet, óner mekemeleri men arhıv salasy boıynsha oblystyq bıýdjetten 989 mln. 383 myń teńge qarjy bólinip, nətıjesinde jospar 100 paıyzǵa oryndalǵan. «Qazaqstan Respýblıkasy kitaphana salasyn jańǵyrtý týraly» baǵdarlamasynyń aıasynda búgingi kúni oblysta 35 modeldi kitaphana jumys jasaıdy. Al, «Kitaphana qorlaryn tsıfrlaý» jobasy boıynsha qor saqtalymyn qamtamasyz etý, jəne ony jetildirý maqsatynda 2000-nan asa kitap tsıfrlyq nusqaǵa kóshirildi. Bul óz kezeginde oqyrmandardyń qalaǵan kitaptaryna jeńil əri yńǵaıly túrde qol jetkizýlerine óz septigin tıgizbek. Sonymen qatar, ótken taǵylymdy tarıhtan syr shertetin oblys kóleminde 511 tarıhı-mədenı mura nysandary memleket qorǵaýyna tolyqtaı alynǵan. Onyń ishinde 21-i respýblıkalyq, 274-i jergilikti mańyzy bar, 216 eskertkish aldyn ala esepke alynǵan tarıhı-mədenı mura nysandarynyń tizimine alynǵan.

Qazaly aýdanyndaǵy Jeńis saıabaǵynda Keńes odaǵynyń batyrlaryna, Sotsıalıstik Eńbek Erlerine, memleket jəne qoǵam qaıratkerlerine arnalǵan 12 bıýsttiń ornatylýy óńirdiń mədenıet salasyna degen ystyq yqylasy men erekshe qoldaýyn pash ete túskendeı. Mine, osylaısha elimizdiń təýelsizdik tuǵyry bıiktegen saıyn ólmes muralardyń asyl kómbesindeı bolǵan Syr óńiri qaryshtap damýdyń sara jolyna tústi. Kún ótken saıyn shyraıly shahar tarıhynyń jańa paraqtary ashylyp, erekshe qarqynǵa ıe boldy. Tek mədenıet salasy emes, jan-jaqtylyqqa jańa serpinmen umtylǵan kelbetti qalamyz kemel keleshektiń órkenıet órisine bet túzedi

Oryndalmaǵan ana armany

...Saıran túnimen jaısyz tús kórip, uıqysynan jylap oıandy. Boıyn úreı bıleı ornynan atyp turǵan ol, eseńgireı otyryp baryp esin jıǵandaı boldy. Nazerkesiniń túsinde muńaıyp jalǵyz júrgenin kórdi. Saıran aıqaılap, atyn atap shaqyrsa da ol qaramaı ketip qaldy. «Nege óıtti eken?» degen oı Saırannyń qııalyn mazalaı berdi. Onyń ómirden ozǵanyna da 16 jyldyń júzi bolypty.

«Oı, ýaqyt-aı deseńshi! Jalǵyz qyzym Nazerke ómirden ótkende de «men ólgen joqpyn ǵoı» dep ishteı oılap, janaryna jasyn irikti. Sóıtti de, shúkirlik ete, janynda pyshylǵa basyp uıyqtap jatqan Aqerkesiniń júzine eljireı qarap, qyzynyń súp-súıkimdi betinen súıip aldy. Ornynan kóterilip baryp, Nazerkesiniń foto albomyn qolyna alyp sýretterin kórip, aǵyl-tegil egildi-aı kelip. Kúlip túsken ərbir sýretterin sıpalaı otyryp, únsiz jylaı berdi. Bir jaǵynan «Aqerke oıanyp ketpes pe eken» dep qoıady ishteı. Osylaı únsiz jylap otyrǵan sətte shynymen Aqerkesi de oıanyp ketti. - Mama, nege jylap otyrsyz, - dep ornynan ushyp turdy ol. Aq mamam meniń, jylamańyzshy, men barmyn ǵoı. Erteń sizdi ózim baǵyp-qaǵamyn, mama - dep Aqerke anasyn qushaqtaǵan kúıi, betinen súıip jylap qoıa berdi. Ekeýi aıadaı bir bólmeniń ishinde birin-biri qushaqtap, uzaq jylady. Ekeýine de qoı deıtin jan joq. Qansha ýaqyt ótkeni belgisiz solyqtaryn əreń basty. Sóıtti de Saıran Aqerkege qarap: «Endi jylamaımyn, təteńdi túsimde kórip, jylap oıanǵanym. Sodan sýretterin kórip, saǵynyshymdy basyp otyr edim ǵoı. Sen, renjime, janym. Ol da sen sııaqty ishimnen shyqqan balam ǵoı. Ətteń, ómiri qysqa boldy, qaıteıin. Jıyrma jasynda qaıtys bolǵany janyma batady, botamnyń», dep Saırannyń ıegi kemseńdep baryp basyldy. Óksigin basqan Saıran foto albom arasynan sarǵysh tartqan qalyń dəpterdi alyp, Aqerkege berdi. Myna dəpterdiń ishinde Naz erke təteńniń jazǵan óleńderi men haty bar edi, sony oqyp bershi, men jylamaımyn, - dep Aqerkege qıyla qarady. Aqerke ne isterin bilmeı, anasynyń qolynan qalyń dəpterdi alyp betin ashyp qaraı berdi. Aq anam, oryndalmaı qala ma arman? Sanadan úmit oty jana ma aldan? Əıteýir túsimde ylǵı ushyp júrem, Qorqynysh oı-sanamdy jaýlap alǵan. Baıqasam, taǵdyr degen óte qatty, Bilseńiz, ómir qyzyq, sondaı tətti. Keshe ana kókke qarap qolyń jaıdyń, Túsimde sol kórgenim janǵa batty. Sonan soń aǵyl-tegil jyladyńyz, Alladan bəlkı medet suradyńyz? Jarar ed qabyl etse tilegińdi, Qushaqtap qara jerdi quladyńyz...

Anashym men osy óleńdi jazǵanda, siz meniń júzime kúle qarap: «Meni aınalyp, tolǵanyp» jaqsy sózderdi aıtyp otyrsyz. Qaıteıin, aıaýly anam meniń, məńgilik mekenge attanatyn kúnim jaqyndaǵan saıyn, men sizdi qımaı baram. Kórkem kelbetińe qımaı qaraýmen jatqanymdy siz bilmeısiz ǵoı, janym ana! Sizge ony qalaı aıtam. «Sizdi erteń qalaı kúı kesher eken» dep muńlanyp otyrǵan kúıimdi, siz qaıdan túsinesiz? Men qınalǵan saıyn sizdiń janyńyz shyǵyp kete jazdap otyrǵanyn jaqsy bilemin. Osydan «aıaǵymnan túryp ketsem» degen mende armanda joq emes. Biraq, ətteń jaman dertten jazylyp ketti degen adamdy estimeppin. Aıaýly anam meniń, meniń sanaýly ǵana kúnderim qaldy. Elge qaıtqym kelip jatyr. Sońǵy ret týǵan jerimdi kórgim keledi. Synyptas dostarymdy saǵyndym. Aınur, Aıgúl, Ləılalar ne istep júr eken? Anaý kúni olar maǵan telefon shalyp, qal- jaǵdaıymdy bildi. Ləzzattyń úılenetinin aıtty. Onyń toıyna qatysa almaıtyn shyǵarmyn...

Mamam meniń, aq anam meniń. Osy kúndeligim sizge qaldyrǵan esteligim bolsyn! Meni ərdaıym osy jazǵandarym arqyly esińizge alyp otyryńyz. Sizge aqyl aıta almaımyn ǵoı, mama! Papam men aýyrǵaly aýrýhanaǵa bir ret te kelgen joq. Ol meniń 2 jyldan beri aýrýhanada jatqanymdy jaqsy biletinin Əsııa tətem aıtqan bolatyn. Biraq, ol kelmedi. Nege kelmedi, ol jaǵy taǵy belgisiz. Əlde qaıtadan túrmesine túsip qaldy ma eken? Jaraıdy, ony qoıshy... 15 jyldan beri meni umytqan da shyǵar. Mama, meniń aıtaıyn degenim basqa. Sizge shyn júregimnen aıtyp otyrmyn mama, osyny umytpasańyz, eken! Siz renjimeńiz, men Jaras aǵamdy əkemnen de artyq jaqsy kóremin jəne ólgenshe rızamyn ol kisige. Sizdiń janyńyzdan ərdaıym qınalǵan shaqtaryńyzda tabylyp keledi.

Mama, siz ony eshqashan da renjitpeńizshi! Ótinemin, mama! Meıli, ekinshi úıi bolýyńyzǵa qarsylyǵym joq. Tek ol kisiniń janyn jaralap almasańyz eken deımin, sizden osyny suraımyn! Men Almatyda aýrýhanada jatqaly, janymda bolǵan sizben baýyrlaryńyz Rəsh, Məlıke, Səýle təteler, Əntaı kókem, Əbish, Beken aǵalar bir habarlaspady. Sizge bir telefon shalýǵa jaramady. Bəriniń de jaǵdaılary jaqsy emes pe? Al, Jaras aǵaı kúnige eki ret sizben sóılesip, solardyń amandyǵyn aıtyp otyrdy. Jaǵdaıymyzdy úzbeı bilip turdy. Mama, kórdińiz be, qandaı adamgershiligi zor, mədenıetti kisi. Sizdi shyn súıgesin ǵana janyńyzdyń muńymen bólisip, dem berip otyr. Onyń da bala-shaǵasy bar. Keshe ǵana solardyń aýyzdarynan jyryp, bizge birshama aqsha saldy. Al jaqyn týysqandarymyz qarajat bermek túgili, «Qalaısyńdar» degen əl berer sózderi de joq. Mama, sondyqtan siz ol kisige ómir baqı qaryzdarsyz, ony ózińiz menen de jaqsy bilesiz! Əsirese, meni vokzaldan Almatyǵa shyǵaryp salǵandaǵy janynyń sizden de beter qınalǵanyn kórdim. «Nazerke, aman-baryp, saýyǵyp qaıt» dep əkemdeı mań daıymnan súıip shyǵaryp salǵandaǵy júreginiń jylylyǵyn sezindim. «Shirkin, shynymen siz meniń əkem bolǵanyńyzda ǵoı» dep ishteı, ol kisiniń shyn peıiline rıza bolyp, janyma qýat alǵan edim. Jedel-jərdem ishinde kele jatyp, ol kisige sizdi «amanattaıyn» dep oılap edim, biraq aıta almadym. Jaras aǵaı bərin de jaqsy túsinetinin senemin.

Tek renjitpeńiz, ol kisini. Mama, men qalalyq aýrýhanada jatqanymda ol kisi únemi ýrologııa bólimi niń meńgerýshisi Ertaı aǵaımen sóılesip, jaǵdaıymdy bilip otyrdy. Sonda Ertaı aǵaı «ol kisi saǵan kimiń bolady» dep suraıtyn. «Jaqyn aǵamyz ǵoı» deıtinmin. Jaras aǵany bas dəriger qatty syılaıtyn. Bəlkı, qyzmeti bolǵasyn solaı jasaıdy ma, kim bilsin? Jaras aǵanyń mədenıettiligi úshin, bolmasa oblysqa belgili azamattardyń biri bolǵasyn syılaıtyn shyǵar. Biz jaqtaǵy týysqandarda ol kisini kórse boldy, qushaqtap qarsy alatyndaryn talaı kórdim. Əsirese, Əntaı kókem óte jaqsy kóredi ol kisini. Anada jańa úıge kirip, qonystoıyn jasaǵanda, aǵaıynda sharýam joq, Jaras aǵany «kúıeý balam» dep tórge otyrǵyzyp qoıǵan joq pa edi? Biraq, sizdi Jaras aǵa janyndaı jaqsy kóredi, sony jaqsy bilem. Bilesiz be, ədepkide qatty aýy ryp alǵash aýrýhanaǵa túsken kúni Jaras aǵaı qanshama dərigerlerdi əkelip kórsetti deseńshi. «Men bilemin» degen kisiler keldi. Baıǵutova Bıbijamal apaı dıagnozymdy dəl qoıyp, búıregimde isik baryn birden aıtqanyna tań qaldym. Sodan Jaras aǵaı ol kisimen uzaq sóılesti. Siz ol kezde jumysta bolatynsyz. Sodan soń Jaras aǵaı maǵan kelip: «Qoryqpa, búıregińe qatty salqyn tıip qalypty, aıaq-qolyńnyń isigi sodan kórinedi. Kóp júre bermegeısiń, qoryqpaı emińdi ala ber» - dep janyma qýat bere sóılegeninde men qýanyp qaldym. «Solaı bolsa, solaı bolyp qalǵan shyǵar» degen sanama kirip, artyq oı oılamadym. Erteńine siz kóńilsizdeý keldińiz maǵan, sol kezde baryp meniń aýyrýymnyń «jaqsy» emes ekenin birden sezdim.

Óıtkeni sizdiń əbden jylaǵanyńyzdy isip ketken kózińizden kórgen edim. «Nəztaıym» dep eljireı mańdaıymnan súıe, osylaı alǵash aıtqanyńyzda, júregim shymyrlap atsha týlaǵan-dy. Buryn-sońdy meni erkelete bulaı aıtyp kórmep edi, «munysy qalaı» degen tereń oıǵa qaldym. Siz solaı dep alǵash aıtqanda, sonda men ózimdi sizden alystap bara jatqandaı sezindim, mama. Bəlkı sizdiń ana júregińiz sondaı bir jamandyqty sezdi me eken? Sóıtip, «Jalǵyzdyń jary qudaı» dep bir Allaǵa syıynyp kelemin, mama. Bəri bir Allanyń qolynda degen, kim biledi... Birde Jaras aǵaı kelip, bólim meńgerýshisiniń kabınetinde dəriger ekeýi meniń aý rýym jaıly sóılesip otyrǵandaryn estip qaldym. Men korıdorda əjethanaǵa shyǵýǵa bara jatqanmyn. Jaras aǵaı ekenin daý synan tanydym. Dərigerdiń: «Nazerke Súıinishtiń jaǵdaıy óte aýyr, bir búıregi istemeıdi, aıta beretin naýqastyń belgisi bar, yńǵaıǵa kelse, Almatyǵa alyp ketken durys. Úsh-aq jyl ómir súredi. Odan artyqqa barmaıdy. Anasyna osyny túsindirip aıtyńyz, sosyn oblystyq densaýlyq basqarmasynan Almatyǵa joldama alsyn» dep aıtqanyn tolyq estidim, arjaǵyn bilmeımin palataǵa jylaǵan kúıi keldim de, jatyp qaldym. Sol kúni Jaras aǵaı maǵan soqpaı ketti, óıtkeni, oǵan ne aıtam degen bolý kerek. Ol kisi meniń bul əńgimeni tyńdaǵanymdy qaıdan bilsin? Sonda əkemdeı qamqor bolyp, dərigermen sóılesip otyrǵan Jaras aǵaıǵa alǵash ret rıza bolǵan edim. Bilesiz be, ómirim bitýge jaqyndaǵan saıyn adamdardy baǵalaýdy úırengen sııaqtymyn. Tirlikte Jaras aǵanyń azamattyǵyn baǵalap, qadirin bilsinshi degenim ǵoı, sizdi mama.

Meniń əkemniń aty Zańǵar bolǵanmen ne bitirip júr, myna bes kún tirlikte! Eldiń qarasyn kóbeıtkeni bolmasa. Eki jylda bir rette kelip: «Qyzym, qalaısyń,- deý ge jaramaǵanyna» ne deıin? Əıteýir əkem ǵoı, kelse kóńilime medeý bolyp, jan jarasyn bólise me degen, oı ǵoı meniki. «Əke-shesheń jyndy bolsa, baılap baq» degen. Kim əkesin jek kórsin. Ol bəribir meniń əkem bolyp sanamda, qanymda qala beredi. Jaras aǵadaı meıirimdi, adamgershiligi mol, parasatty bolmaǵanyna ókinemin. Ur lyqtan, araqtan ne tapty. Otbasynan aıy rylyp, azyp-tozdy. Oǵan meniń ishim aýyr maıdy deısiz be, mama? Joǵary bilimdi bolǵanmen ne keregi bar, joly suıyqtanyp, berekeli tirligi bolmaǵasyn? Janyma batatyny qyzy maǵan kelmeýi. Sondyqtan əkem bosa da jek kórem. Sondyqtan mama, oǵan ómirińizdi qor etip turmysqa shyqqanyńyzǵa men de ókinemin. Amalyńyz ne, taǵdyrdyń jazýy solaı bolsa?

Aıaýly anam meniń, búginnen bastap meniń 7 aı ǵana jer betindegi sanaýly kúnderim men ómirim qaldy. Aq mamam meniń, sizdi ólerdeı jaqsy kórem. Ətteń, men sizge boı jetip, etek jınaǵan tusta jumys jasap jemisimdi tattyra almaı bara jatqanym, ókinishti. 19 jyl meni aıalap baǵyp, qaqtyńyz. Menen kóp úmit kúttińiz. Biraq, amal ne, men məńgilik mekenge attanǵaly turmyn aıaýly anam. Bilmesitigim bolsa, keshirińiz, ana! Aq sútińmen qosa, tún uıqyńdy tórt bólgen sətterińdi qaıtara almadym, osy jaǵy janyma qatty batady. Mama, men erteń məńgilik saparǵa ketken shaǵymda, «sizdi iship ketip, jaman jolǵa túsip kete me?» dep qatty alańdaımyn. «Meniń endi alańdaıtyn kimim qaldy» dep oılap, pendelikke salynbańyzshy! Moldalar aıtady: «Ərbir aptanyń beısenbi kúnderi ólgenderdiń arýaqtary óz úılerine kelip, bosaǵadan qarap turady. Meniń úı-ishim maǵan arnap quran oqytyp, meni rıza etedi me eken dep. Sol kúni quran baǵyshtalmaı qalsa, arýaq renjip, jylap qaıtady» deıdi. Mende úıge kelgenimde osylaı arýaǵym jylap qaıtyp júrmesin, mamataıym! Men endi sol jaqtyń adamymyn, ony ózińizde sezip júrgenińizdi ishteı uǵamyn.

Men úshin eń qymbat adam ózińizsiz! Meni eshkimnen kem etpeı ósirdińiz. Sizdiń aldyńyzda men basymdy ıemin. Sizge Allanyń aldynda qaryzdar ekenimdi moıyn daımyn. Men bul kúndelikti ózim úshin, siz úshin jazyp otyrmyn. Əıtpese kimge kerek deısiń? Erteń olaı-bulaı bolyp ketip jatsam, meni esińizge alyp, bir oqyp qoıarsyz, mama! Osyny oqyp otyrǵanda meniń únim qulaǵyńyzǵa estilip turar. Sonda ózińizdiń jalǵyz ekenińizdi sezinbeısiz. Aıtpaqshy, Alla berip jatsa, balaly bolýdan bas tartpańyz. Kimnen deısiz be, ərıne, Jaras aǵaıdan der edim. Əli qaı...da...a jassyz ǵoı, 35 jas degen ne? Qaıǵyǵa berik, ýaıymnan aýlaq bolyńyz! Osy oıdy men alǵash aýyrǵanda aıtýym kerek edi. Qudaı bergende bəlkı siz bul kezde balaly bolar ma edińiz, kim bilsin? Bul jaǵyn kesh oılappyn, mama. Ony da ózińiz oılanyp júrgen shyǵarsyz dep te oılaımyn. Men sizdiń armanyńyzdy oryndaı almaı baramyn, Ana! Siz meni keshirińiz! Osy kúndelikti ómirden qashan ketkenshe jaza beremin. Əzirge saý tur, búgin bir kúnim ótip, ajalǵa bir qadam jaqyndap kelemin.