Allergııanyń Gıppokrat zamanynan kele jatqan tarıhy bar - dárigermen suhbat
− Ǵalııa Marksqyzy, eń aldymen emhana týraly aıtyp berińizshi, allergııaǵa qatysty qandaı jańa tehnologııalaryńyz bar?
− Prezıdent Іs Basqarmasyna qarasty aýrýhanadaǵy Allergologııa ortalyǵy ambýlatorlyq kómek kórsetýge arnalǵan. Emhanada demikpe nemese basqa allergııanyń aýyr túrimen kelgenderdi statsıonarǵa jatqyzyp, em sharalaryn júrgize alamyz. Kelýshilerge konsýltatıvti keńes berý, dıagnoz qoıý da – mańyzdy jumysymyz. Ol úshin bizdiń ortalyqta terige qoıatyn allergender bar, sol arqyly 20 mınýtta nátıjesin kórip, aǵzanyń ne nársege allergııa týdyrǵanyn anyqtaımyz.
Oǵan qosa, allergender ǵana emes, aǵzaǵa túsken vırýstar, parazıtter men qurttar da allergııa týdyrady, sondyqtan qosymsha tekserýler ótkizemiz. Allergııa belgileri terige ǵana shyqpaıdy, ol demikpe túrinde kórinedi, muryn biteledi, kóz qyshıdy, asqazanda da aqaýlar bolýy múmkin. Solardyń árqaısysyn egjeı-tegjeıli tekserý úshin ultabar, ishekterdi qaraý úshin ýltradybystyq zertteýge, endoskopııalyq tekserýlerge jiberemiz. Qajet bolǵan jaǵdaıda MRT, kompıýterlik tomogramma, rentgen sekildi zamanaýı jabdyqtar emhanada qoljetimdi. Senimdi mamandar men sapaly medıtsınalyq jabdyqtar bolǵandyqtan, bizge elimizdiń túrli óńirlerinen jáne shet elderden patsıentter arnaıy keledi. Máselen, Reseı, Moldavııa, Kalmykııa, Qyrǵyzstan elderinen arnaıy keletin naýqastarymyz bar. Germanııaǵa kóship ketken burynǵy otandastarymyz da bizdiń ortalyqqa kórinýge keledi.
− Allergologııa – salystyrmalytúrde ótken ǵasyrda paıda bolǵan medıtsınanyń jas salasy. Degenmen, álemdik densaýlyq saqtaý uıymy HHІ ǵasyrdyń basty aýrýlarynyń qataryna allergııany qosýy tegin emes. Allergııa adamzat paıda bolǵaly myńdaǵan jyldar buryn da aǵzamyzda boldy ǵoı?
− Negizi allergologııa salasynyń sonaý Gıppokrattan kele jatqan tarıhy bar. V ǵasyrda ejelgi grek memleketinde turǵan bir patshanyń denesi qyshıdy eken, uzyn shanyshqy sııaqty taraǵymen arqasyn qasıdy eken. Sıpattaýyn oqysaq, qazirgi atopıkalyq dermatıtke sáıkes keledi. Soǵan qaraǵanda allergııa aýrýynyń tarıhy áride jatyr. Al HІH ǵasyrda alǵash ret terige allergenderdi tamyzyp, bir adamnan qan alyp, ekinshi adamnyń terisine tamyzyp, allergııany anyqtaý áreketteri bolǵan. Ol Praýstnıts-Kıýstner ádisi dep atalady, qazirgi kúnge deıin skarıfıkatsııalyq tekserý túri bar.
Qazaqstanda 1960 jyldarǵa qaraı Beklemıshev, Mashkevıch, Nurpeıisov, Shortanbaev, Ispaeva syndy professor, akademıkter jáne olardyń shákirtteri – biz Qazaqstandaǵy allergologııa salasyn damytýǵa atsalysyp jatyrmyz. Alǵashqy úlken allergologııa ortalyǵy Almatyda boldy, onda allergologııalyq zerthanalar, Qazaqstannan shyqqan shópterge allergender jasaıtyn zerthana boldy. Oǵan deıin allergııamen aýyratyndar teri dárigerine, ókpe mamandaryna, terapevterge qaralyp kelgen edi.
Adamzat paıda bolǵaly shóp te bar, shań-tozań da bar, allergııa belgileri boldy dep oılaımyn. Biraq dál qazir HHІ ǵasyrda bul aýrý shamadan tys kóbeıip ketti. Ol ekologııamyzdyń nasharlaýyna, turmystyq ómirde hımııanyń kóbeıýine, taǵamdarymyzdyń sapasyna baılanysty. Ásirese qala turǵyndarynda allergııa kóp bolady, dúkenderge túrli elderden tropıkalyq jemister keledi, olardyń jaqsy saqtalýy úshin hımıkattar qosylady, sút taǵamdardyń uzaq saqtalýy úshin quramynda konservanttar bolady. Bala týǵannan jan-jaqtan hımııanyń shabýylyna ushyraǵandyqtan, ımmýndyq júıe óz jumysyn ózgerte bastaıdy. Sonyń áserinen qazir allergııa da kóp, onkologııa da kóp, aýtoımmýndyq aýrýlar da kóp.
− Qazir allergııa jıi kezdesip, úırenshikti sózge aınalyp ketkendeı. Degenmen ony emdemeı júre berse, ómirge qaýip tóndiretin aýrý ǵoı?
− Kezinde penıtsılın degen antıbıotık naýqastarǵa taǵaıyndalatyn. Keı adamdarda oǵan allergııa bolýy múmkin, ony umytsa nemese synama jasamaı birden qabyldasa, naýqas shoktan ólip ketetin jaǵdaılar bolatyn. Allergııanyń Laıell jáne Stıvens-Djonson sındromdary, OTAR jáne DRESS sındromdary sekildi terini ǵana emes, tutas aǵzany aýyrtatyn qatty túrleri bar. Sonyń ishinde eń qorqynyshytysy – anafılaktıkalyq shok. Sondyqtan, birinshi kezekte densaýlyqqa jaýapty jan – sol adamnyń ózi. Qandaı da bir allergııasy bolsa, dárigerdi habardar etip, mamandarǵa kórinip, aǵzasyna jaqpaıtyn dárini basqa dárilermen aıyrbastap otyrýy kerek.
Jýsanǵa, aǵashqa allergııasy bar kóptegen adamdar dárihanadan óz betterimen dári alyp emdelip júre beredi. Sol adamdar dárigerge barmaı, keıde shópten jasalǵan dárini iship qoısa, olardyń da aǵzasy aýyr reaktsııa kórsetýi múmkin. Emge kelgen árbir naýqasymyzǵa jeke nusqaýlyq beremiz: neden saqtaný kerek, qandaı taǵamdar jemeý kerek, shuǵyl jaǵdaı bolǵanda, deneni esekjem basyp ketse, demalý qıyndasa ne isteý kerek, qandaı preparat ishý kerek, tipti úıdi qalaı jınaý kerek, sonyń bárin úıretemiz. Allergııasy bar ár adam ózine-ózi jedel kómek kórsete alýy kerek.
− Oqyrmanǵa qarapaıym tilmen túsindirsek, bıologııalyq turǵyda allergııa qalaı paıda bolady?
− Allergııa – syrttan kelgen zattarǵa bolatyn ımmýndyq reaktsııa. Mysaly jýsan allergeni murynǵa tússe, sol kezde spetsıfkalyq ımmýndyq júıemiz ony sezip, qan bólshekterin – antıdenelerdi kóptep shyǵarady. Ekeýi birge qosylyp, shok alǵan múshege, ıaǵnı murynǵa tússe allergıkalyq rınıt, kózde – konıýktıvıt, ókpege qaraı ketse – demikpe, tamaq nemese preparatqa allergııa bolsa – esekjem túrinde shyǵady, denede bórtik paıda bolady. Eń asqynǵan túri – teriniń qabynýyna, qan tamyrlarynyń isinýine ákeledi, ol kezde baýyr, búırpek, búkil aǵza músheleri allergııaǵa kirisip ketedi. Sondyqtan syrttan allergen, ishten – antıdene bólshekteri paıda bolyp, ekeýi qosylǵanda aǵza reaktsııa beredi. Ony «tsıtokındi shabýyl» dep te ataıdy.
Munda genetıka da mańyzdy ról oınaıdy, sebebi ákesi nemese anasy allergııamen aýyrsa – balanyń allergık bolý yqtımaldyǵy 15-30% aralyǵynda bolady. Al eger ákesi de, anasy da qatar allergıkter bolsa, balanyń 60-70% deıin allergııaǵa beıim bolý yqtımaldyǵy bar. Bul jerde naqty birdeı ónimderge emes, bala aǵzasynyń qalyptasýyna qaraı basqa da zattarǵa allergııa bolýy múmkin. Jańa týǵan balada tamaqqa allergııa (dıatez) – atopıkalyq dermatıt shyǵa bastaıdy. Ol jazylyp ketýi de múmkin, biraq qazir eseıgenshe sozylatyn túri de kezigedi. Dıatez ketken soń ol balada jýsanǵa, shópke allergııa bolýy múmkin. Ony emdemeı júre berse, allergııa spektri ulǵaıa beredi.
− Genetıka demekshi, ulttyq deńgeıde jalpy halyqqa tán allergııa bola ma? Máselen, qazaq halqynyń belgili bir zattarǵa allergııasy bar shyǵar?
− Qazaq, orys dep ultqa bólýge bolmaıtyn shyǵar, degenmen turyp jatqan jerimizdiń klımaty qurǵaq, munda jýsan jáne basqa shópter óte kóp, qala kóshelerine de ásemdik úshin túrli shópter men aǵashtar kóp egiledi. Olardy neshe túrli qorekti zattarmen, hımıkattarmen sýarady jáne agressııalyq qasıetteri kóbeıip, bizdiń shyryshty qabatymyzǵa, terimizge tússe, allergııalyq reaktsııa bolýy múmkin. Sondyqtan jazda qurǵaq aýa raıynda halqymyzda ósimdikterge allergııa kóp kezdesedi.
Odan keıin kóptegen turǵyndar álde eringennen, álde aqsha shyǵyndaǵysy kelmegennen ózin-ózi emdeýmen aınalysady. Dárigerge emes, dárihanaǵa júgiredi, retseptisiz preparattardy beıbereket qabyldaı beredi. Osynyń saldarynan dárilik preparattarǵa allergııa kóbeıip ketti. Jazǵy ýaqytta dárige allergııanyń aýyr túrinen eki adam qaıtys boldy. Ózin-ózi baǵalaıtyn adam ýaqytyn bólip, resýrsyn bólip, bir ret dıagnozyn anyqtap alyp, ári qaraıǵy ómirin jeńildetýi kerek dep esepteımin.
− Qazaq halqynyń ejelden mal sharýashylyǵyna beıim, tabıǵatqa etene jaqyn bolǵanyn bilemiz, al qazir kerisinshe jan-janýarǵa allergııa kóbeıdi. Ásirese, ıt pen mysyqqa allergııa neden paıda bolady?
− Joǵaryda aıtqanymdaı, bala ómirge kelgende-aq allergııaǵa beıim geni bolýy múmkin, anasynyń júktilikte vırýspen aýyrǵany, preparat qabyldaǵany da ımmýndyq júıesine áser etedi. Ekologııalyq máseleler men hımııalyq shabýyldar taǵy bar. Sosyn kópshiligimiz balany taza ustap, ydystaryn sterıldep, kıimderin útiktep, ústine shań qondyrmaımyz. Bul balanyń bakterııalarmen qarym-qatynasyn azaıtady, ınfektsııaǵa ımmýnıteti tómen bolady.
Burynǵy qazaqtar úı ishinde ıt ustamaǵan. Qazir jan-jaqty órkenıetti sińirip, otbasyda 1-2 bala týǵan soń, solarǵa serik bolsyn dep, meıirimdi bolsyn dep ıt-mysyq áperetinder bar. Sol ımmýndyq júıeniń nashar jumys isteýinen, onyń ústine genetıkalyq turǵyda allergııaǵa beıimdiligi bolsa, janýarǵa da allergııa týyndaýy múmkin.
Mysyqtaǵy eń basty allergen – onyń júni emes, silekeıi. Qazir molekýlıarlyq test arqyly mysyqtyń silekeıine me, zárine me, qaıyzǵaǵyna ma, terisine álde júnine allergııa baryn naqty anyqtaýǵa bolady. Jáne ol emdeletin nárse, janýardyń basty allergenderinen jasalatyn vaktsına bar. Kóp balalar janýaryn qımaı, basqalarǵa bergisi kelmeıdi. Buryn da allergııany emdeý úshin janýardy 3-5 jylǵa basqa jaqqa apara turýǵa keńes beretinbiz. Qazir ıt pen mysyqty úıde qaldyrýǵa bolady, biraq qatty jaqyndatpaı, emdi júrgizýge bolady.
− Taǵamdarǵa allergııa máselesi de óte ózekti bolyp otyr, ol qalaı emdeledi? Sosyn qyzyl, sarǵysh tústi jemis-kókónister allergııany qozdyrady degen uǵym ras pa?
− Qazir taǵam allergııasyna em-dom júrgizilmeıdi, tek qana jaqpaǵan ónimderdi shektep, ratsıonnan alyp tastaý kerek. Kishkentaı balalarda kóbinese sıyrdyń sútine, jumyrtqanyń aǵyna, balyqqa, teńiz taǵamdaryna, glıýtenge allergııa bolady. Bul 4-5 jasqa deıin kóbinde ketip qalady, al keıbirinde jasóspirim, eresek kezinde de mazalaıdy.
Eresekter arasynda jýsanǵa allergııasy bar adamda qaýynǵa, qarbyzǵa, kúnbaǵys shemishkesine, túrli dánderge de toǵyspaly allergııa bolady. Qaıyńǵa allergııasy barlaryń aǵzasy – sábiz, qyryqqabat, kıvı, avokado, banan, almany qabyldamaýy múmkin. Sosyn qaıyńǵa allergııasy barlardyń aǵzasy rezeńke, lateks buıymdaryna da reaktsııa kórsetýi múmkin. Jalpy taǵamǵa allergııa balalarda da, eresekterde de jıi kezdesýde.
Oǵan qosa, allergııaǵa esh qatysy joq, týabitti fermentterdiń jetispeýinen tamaqty aǵza qabyldamaıtyn aýrýlar da bolady. Máselen Tselıakııa – tuqym qýalaıtyn, glıýtendi qabyldaı almaıtyn ishekpen baılanysty aýrý. Eresekterde uıqy bezi, baýyry aýyrady, ót turyp qalady, úlken dáretke shyǵa almaıdy. Osylaısha ishek jumysynyń buzylýynan qosalqy taǵam allergııasy týyndaıdy. Mysaly óttiń jetispeýinen tamaq qorytylmaı, denege úlken bólshekteri túsip, toksındik áser berip, denede qyshyma paıda bolady. Odan keıin parazıtter de óte kóp, olar aǵzaǵa tússe, tamaqqa allergııa týǵyzýy múmkin.
Al qyzyl, sarǵysh tústi jemis-kókónisterde – máselen qulpynaı, tańqýraı, sańyraýqulaq, qyzanaq, tsıtrýs jemisterinde gıstamın kóp. Allergııamen aýyrǵandardyń aǵzasynda da gıstamın mólsheri kóp bolady. Sondyqtan, olardy shamadan kóp jep qoısa jáne allergııa kezinde jese, aýrýdy qozdyryp jiberedi. Sondyqtan allergııamen kelgen adamdarǵa jeýge bolmaıtyn taǵamdar tizimin jazyp beremiz.
− Jalpy allergııadan túbegeıli jazylý múmkin be?
− Ózin syılaıtyn dárigerler sozylmaly aýrýdan qulan-taza emdep jiberemin dep senimdi túrde aıtpaıdy. Mysaly shópke allergııasy bar adamdardy qysqy aılarda sol shóptiń ózinen jasalǵan vaktsınalarmen emdeımiz. Ony qysqasha ASIT dep ataıdy (allergen-spetsıfıkalyq ımmýn terapııasy). Osy arqyly allergııanyń jeńil túrine aýysýǵa nemese uzaq ýaqytqa aıyǵyp ketýge bolady. ıAǵnı, allergııa 5-10 jylǵa joǵalýy múmkin, keıin aǵza emotsıonaldy stresske ushyrasa, jumysy nasharlasa, qaıtadan paıda bolýy múmkin.
Qazir tutas jer ǵalamsharynda allergııa kúrdeli másele bolyp otyr. Damyǵan memleketter allergııanyń aýyr túrlerimen kúresetin bıologııalyq emder shyǵaryp jatyr. Ol tájirıbelerdi biz de qoldanyp jatyrmyz, demikpe, atopıkalyq dermatıt, esekjemniń aýyr túrlerine bıologııalyq em qoldanyp, adamdardyń ómirin jeńildetýge tyrysýdamyz. Bizdiń eń basty maqsatymyz – emdeý nemese allergııany jeńil túrine aýystyryp, ári qaraı asqyndyrmaý.
− Sizdiń dárigerlik tájirıbeńizde este qalarlyq erekshe allergııalar boldy ma?
− Árıne, 31 jyl allergologııa salasynda jumys istep kelemin jáne allergııanyń nebir aýyr túrlerimen betpe-bet keldik. Ústi-basyn túgel atopıkalyq dermatıt basqan patsıentti emdegenim esimde. Ol týǵanda tamaqqa allergııasy bastalǵan jáne óse kele janýarlarǵa allergııa biline bastaǵan, aýrýy asqynyp, etke de, sútke de, shópke de reaktsııalar týyndaǵan. Bizge kelgende ómirge qulshynysy azaıǵan, óz jasynan áldeqaıda kári kórinetin edi. Bıologııalyq em arqyly naýqastyń terisin qalpyna keltirýdi bastadyq jáne úsh aıdan keıin ústindegi jarasy tolyq jazylyp, jap jas jigit ekenin kórdik. Ol áli de kezeń-kezeńimen preparattar qabyldap, aǵzasyn bir normada ustap júr. Bul jerde durys em taǵaıyndaý arqyly naýqastyń ómir sapasyn jaqsarttyq.
Sosyn jańadan paıda bolǵan ASIA sındromy (Autoimmune Syndrome Induced by Adjuvants) jóninde aıtqym keledi. Bul aǵzaǵa adıývantty zattardy engizýge jaýap retinde aýtoımmýndy reaktsııalar kesheni. Ásirese sulýlyq protsedýralarynda ernine, tósine sılıkon engizgende allergııalyq reaktsııa bolady. Kóptegen áıelderdiń densaýlyǵyna zaqym kelip, plastıkalyq hırýrgpen sottasyp jatady, al shyn máninde bul óz aǵzasynyń bógde zattarǵa reaktsııasy bolýy múmkin. Maǵan da erni isip, jaraǵa aınalǵan naýqas keldi, em-dom sharalaryn júrgizdik. ASIA sındromy 2011 jyldan beri aıtyla bastady jáne qazir halyqaralyq klassıfıkatsııaǵa engizildi.
− Qazaqstandaǵy basqa allergolog áriptesterińizben bas qosyp turasyzdar ma, elimizde allergııa boıynsha qandaı statıstıka bar?
− Men jumys isteı bastaǵanda, 1992 jyldary halyqtyń 5-15 paıyzy allergııamen aýyrady degen statıstıka bolatyn. Al qazir bul kórsetkish 60 paıyzdan asyp ketti jáne jyl saıyn naýqastar kóbeıip otyrady, oǵan jańa týǵan balalardyń sany qosylady. Onyń ishinde esepke alynbaǵandar, dárigerge qaralmaıtyndar bar. Kelip jatqan adamdar sanyna, otbasyndaǵy aýyryp júrgen adam sanyna qaraı, naýqastar sany 60 paıyzdan da kóp dep oılaımyn.
Qazaqstanda Allergologtar jáne klınıkalyq emdeýshi ımmýnologtardyń qaýymdastyǵy jumys isteıdi. Men sol uıymnyń músheliginde barmyn. Sosyn Eýropalyq allergologtar men ımmýnologtar qoǵamy bar. Olar jyl saıyn kongress ótkizip, emdeý nátıjeleri, statıstıkalar, jańa allergender, dıagnostıkalyq sharalardyń bárimen tanystyryp otyrady. Sońǵy 3-4 jylda men de sol kongresske baryp, óz tájirbemmen bólisip, baıandama oqımyn. Bıylǵy kongress maýsym aıynda Germanııanyń Gambýrg qalasynda ótti, sonda da óz tájirıbemmen, klınıkalyq jaǵdaılarmen bólisip, ózime de jańa bilim, tájirıbe aldym. Jyl saıyn on shaqty konferentsııalar ótedi, sol arqyly biliktilik deńgeıimizdi kóterip otyramyz.
− Suhbatyńyz úshin kóp rahmet!