Álıhan Bókeıhan: «Túrki jurtynda bizdiń qazaqtaı bir jerde tize qosyp otyrǵan halyq joq»

ASTANA. QazAqparat - Alash - etnonım ǵana emes, ulttyq saıa­sı-rýhanı serpilý ataýy. Onyń qalyp­tasýy men damýynda, Á.Bókeıhan qadir­legen Narmanbet aqyn aıtqandaı, «eldiń mıy men júregi» bar. Bul týraly L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ prorektory, Ulttyq ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi Dıhan Qamzabekulynyń «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanyndaǵy maqalasynda aıtylǵan.

QazAqparat osy materıaldy oqyrmandar nazaryna usynady.

1907-1917 jyldar aralyǵynda pat­sha­l­yq Reseı qazaq jerin otarlaý saıa­satyn odan ári júrgizdi. Halyqtyń ja­naı­­­qaıy, Qarqaralydan, Lepsiden, taǵy basqa alash jerinen patshaǵa 1905 jyly jiberilgen petıtsııalar shań qaýyp jatty. Peterbor gazet-jýrnaldarynda 1906-1910 jyldary jarııalanǵan Álıhan Bókeıhan, Muhametjan Tynyshbaıuly maqalalary, qyrym tatarlarynyń «Tárjiman», tatardyń «Din ýa magıshat», «Ihtısad», «Shora», «Ýaqyt», «Juldyz», t.b. basylymdaryndaǵy materıal­dar ádiletsizdikti áshkerelegenimen, basqarý apparaty olardy qaperine de almady. Orynborda shyǵatyn «Ýaqyt» gazeti «Bizdiń 8-12 jasar balalarymyzdy orys shkoldaryna aparýdy mindettese, mektebimiz ózinen-ózi qurdymǵa ketedi. ...Biz óz múddemizdi qorǵaýymyz qajet, áıtpese keleshegimiz aıanyshty bolmaq. Bizge ana tili, tól mektep, óz dinimiz kerek. Ultymyz osylaı dep jar salýy qajet», - dep jazdy.

Endi birde osy basylym tikeleı qazaq taǵdyryna qatysty «Musylman qazaq­tardyń hali tym aýyr. Asyra aıtqandyq emes, qazir sany 7 mıllıon osy mıllát ómir, ne ólim dep kúresýde. Jyl saıyn pereselendik saıasat olardyń 1.000.000 desıatına jerin tartyp alyp, ózderin taýly-tasty, qunarsyz jerge qýyp jatyr. Ras, patsha jarlyǵymen qazaqtardy jermen qamtamasyz etý qaralǵan-dy. Biraq beril­mek bolyp otyrǵan 15 desıatına jer qazaq­qa óte azdyq etedi. Sondyqtan olar budan bas tartty», - degendi habarlap qazaq­tardyń otyryqshy bolýyna tilek­tes­tigin bildiredi. «Otyryqshylyq - máde­nıet pen yntymaqtyń negizi» deıdi «Ýaqyt».

Qazaqqa qatysýǵa huqyq berilmegen 1906 jyldan keıin shaqyrylǵan Mem­lekettik Dýmalarda musylman depýtat­tar (mysaly, 15.11.1912 jyly shaqy­ryl­ǵan IV Dýmada 6-aq musylman boldy) qal-qaderinshe alash jurtynyń pro­b­­le­malaryn kóterdi. Mysaly, III Dýmada Musylman fraktsııasy perese­len saıa­saty men jalpy bilim týraly zań­dy talqylaýdy kún tártibine qoıyp, ha­lyq únin úkimetke jáne álemge (bul týra­ly S.Maksýdovtyń London saparyna qatysty aıtamyz) jetkizdi. Qapqazdan kelgen ókil Halılbek Hasmamedov patsha ókimetiniń Qapqaz, Túrkistan, Qazaq eli baǵytyndaǵy otarshyl saıasatyn, pereselen mekemelerindegi sodyrlyqty aıaý­syz synaıdy. «Úkimet jasandy túrde ultaralyq qyrǵı-qabaq jaǵdaıdy týdyryp, shet aımaqtarda jergilikti halyqtyń ult-azattyq tendentsııasyna qarsy kúreste arqa súıeıtin kúsh jasaqtady», - deıdi ol. III Dýma depýtaty S.Maksýdov mektepte ana tilinde sabaq júrgizý máselesin kóterdi. Sonymen qabat osy qaıratker Reseıdegi musylmandardyń rýhanı isterin olardyń Dinı basqarmasymen kelisip atqarý kerektigin usyndy.

Reseı úshin asa kúrdeli shaqta jumys jasaǵan IV Dýmanyń musylman frak­tsııasy janyndaǵy bıýroǵa (ıaǵnı depýtattarǵa kómekshi yntaly top) ár kezderi Álıhan Bókeıhan men Mustafa Shoqaı járdemdeskeni málim.

Álıhan Bókeıhannyń Peterborǵa barýyn qazaq baılary suraǵan, sóıtip onda turýy úshin ortalarynan qarajat jınap bergen. Álıhannyń dilgir máselelerge arnalǵan maqalalarynyń bir bóligi osy Peterbor saparynda hatqa túsken. Qaı­ratker-qalamger atalǵan ýaqytta ım­perııa astanasyna bókeılikterdiń aty­nan «belgili qazaq aqyny Ǵumar Qarashulynyń» amanat arqalap baryp, «bas mınıstrge qaǵaz bergenin» jazady.

Memlekettik III jáne IV Dýmalarda qazaq jaǵdaıyn tek musylman depýtattary ǵana aıtqan joq. Basqa tileýqor azamattar boldy. Á.Bókeıhan jazbalarynan Alash jurtyna tilektes Dzıýbınskıı, Volkov, Vınogradov, Skalozýbov, Shıshkın syndy depýtattardyń bolǵanyn oqımyz (Otandyq tarıhshylarymyz bular týraly zertteý júrgizse artyqtyq etpes edi). Árıne, osy jáne basqa da ımperııa ortalyǵyndaǵy jańalyqtar «Aıqap», «Qazaq» arqyly kózi ashyq jandarǵa jetip jatty. Alash jurtynyń, ózge de musylman halyqtarynyń qıyn ahýalynan shetel de habardar bolyp otyrdy. Aıtalyq, 1909 jyly Memlekettik Dýmanyń bir top depýtaty Ulybrıtanııaǵa barady. Bulardyń arasynda kadet serkesi P.N.Mılıýkov pen tatar qaıratkeri Sadretdın Maksýdı bolady. Elge kelgen soń, S.Maksýdı 1914 jyly «Anglıege saıahat» (Qazan, «Úmit» elektro-tıpografııasy) kitap jarııalaıdy. Osy eńbeginde ol óziniń aǵylshyn koroli VII Edýardtyń qabyldaýynda bolǵanyn, aǵylshyn aqsúıekterimen ushyrasqanyn, basqa da ártúrli jaıdy sıpattap jazady. S.Maksýdıge ekeýara áńgimedegi lord Krýmerdiń: «Musylmandar batys mádenıetin keshiktirmeı qabyldaýy kerek. Sizderdiń dinderińiz ben bul mádenıet qabyspaıdy degen túsinik múlde qate. ...Joǵalyp ketpeımiz deseńizder, aǵartý men mádenıetke moıyn buryńyzdar», - degen sózi jáne aqsúıekter qonaqasy bergende bir kinázdiń: «Siz S.Maksýdı emessiz be? Bizdiń London halqy Reseı Dýmasy depýtattarynyń kórnektilerin syrttaı jaqsy tanıdy», - deýi erekshe áser etedi. Bul jaı sypaıylyq úshin aıta salǵan sóz emes ekenin tatar zııalysy ańǵarǵan sekildi. M.Shoqaı «musylman depýtattarynyń eń tańdaýlysy» dep baǵalaǵan osy S.Maksýdı - Dýma minberinde qazaq sekildi ulttardyń qamyn jep sóılegen qaıratkerdiń biri. Reseı musylmandarynyń (onyń ishinde qazaqtyń bary sózsiz) ahýaly týraly aqpardyń shetelge jetýin aıǵaqtaıtyn bul bir ǵana derek. Basqa dálelder de joq emes. Mysaly, 1915 jyly 14 jeltoqsanda frantsýzdyń «Le Temps» mynandaı mazmunda habarlama basady:

«Mońǵoldar arasynda
Tsıýrıh, 13 jeltoqsan.

Býdapeshten jetken jedelhat Reseıdi mekendegen 20 mıllıon túrik-tatar musylmandarynyń - onyń ishinde 7 mıllıon túrik jáne 6 mıllıon qazaq bar - ókili Vengrııaǵa kelgenin habarlaıdy. Delegatsııa graf Tıssaǵa Edil men Kaspıı teńizi aralyǵynda beıtarap Qazan handyǵyn qalpyna keltirip, túrik halqynyń órkenıetin qorǵaý qajettigi týraly memorandým tapsyrdy. Delegatsııa budan soń Berlınge attanady». Osy mazmundas habar Petrograd telegraf agenttigine Kopengagennen 1915 jyly 8 jeltoqsanda joldanypty. Onda: «Delegatsııa Venada aıaldap, mınıstr-prezıdent Shtıýrgk pen syrtqy ister mınıstriniń orynbasary graf Forgachtyń qabyldaýynda bolǵan. Olar mynandaı talap hatyn tapsyrǵan:

1. Buhara men Hıýany orys bodan­dyǵy­nan qutqarý, olarǵa Túrkistandy qosý;

2. Qazaqqa saıası-ákimshilik táýelsizdik áperý;

3. Qazan handyǵy men Qyrym handyǵyn qalpyna keltirý. Sońǵysyn túrik sultanynyń qamqorlyǵyna berý;

4. Edil ózeni men Kaspıı teńizin beıtarap dep taný».

Bul aqparat kózi delegatsııa quramynda túriktiń» «Tıýrk-ıÝrdý» gazetiniń redaktory Júsip Aqshora, «Fıýza» gazetiniń redaktory, professor Álı Gýseın-zade, dintanýshy-professor Muhammed Ássad Áselıb-zade, Muqym ad-dın Beıtshaıý syndy qaıratkerlerdiń bolǵanyn jazypty.

Joǵaryda keltirilgen derekter - patsha ókimetiniń arnaıy oryndary hattap alǵan (qolǵa túsirgen) dáıekterdiń bir bóligi ǵana. Alaıda, ol az bolsa da, aıryqsha baılanystardyń qalyptasqanyn meńzeıdi. Biz úshin mańyzdysy - Býdapesht pen Venadaǵy qujattarda qazaq ulty jaıynyń sóz bolýy. Tipti, bul derekterden Á.Bókeıhan keńesimen Túrkııaǵa jasaǵan Sh.Qosshyǵululy saparynyń silemi men jańǵyryǵyn shyramytqandaımyz.

HH ǵasyrdyń 10-jyldaryndaǵy Reseı musylmandarynyń mádenı-rýhanı ómirine áser bergen oqıǵa 1914 jyly jeltoqsanda ótken musylman sezi der edik. Osy sezden soń qazaq jádıtshildigi alashtyq qozǵalysqa bet túzedi deýge negiz bar. Bul jıynnyń resmı baǵyty - maıdanǵa shyqqan (I dúnıejúzilik soǵys) áskerı áleýetti qoldaý bolǵanymen, mazmuny musylman birligin odan ári arttyryp, halyqty jańa jaǵdaıǵa baılanys­ty is-áreketke jumyldyrý edi. Ásirese, osy joly túrik musylmandarynyń bir tilge kóshýi naqtylaı aıtyldy. Bul mártebege úmitker retinde kópshilik daýyspen tatar-túrik tili usynyldy. Sezd aldyndaǵy bir maqalasynda A.Baıtursynuly: «Oqýǵa kerek qural joq, oqyta biletin muǵalimder az. Sonda da qazaqsha hat bilýshilerdiń protsenti mujyqtardan joǵary», - dep jazyp, musylman oqýynyń jańǵyrýyna úmit artyp edi. Endi tatar zııalylarynyń amalsyzdyqtan ustanǵan pozıtsııasy qazaq oqyǵandarynyń basym bóligin tiksindirdi. Bul I.Gasprınskııdiń «tilde birlik» kontseptsııasyn jalań túsiný sekildi bolyp kórindi. Sondyqtan Á.Bókeıhan: «Túrik zatty halyqta bizdiń qazaqtaı bir jerde tize qosyp qalyń otyrǵan irgeli el joq. Bizdiń tildi bizdiń qazaq jerin aralamaǵan musylman baýyrlarymyz qaıdan bilsin... Anyq túrik zatty halyq tili bizdiń qazaqta. ...Abaı, Shákárim, Mirjaqyp, Maǵjandaı aqyny bar, bir jerde tize qosyp otyrǵan 5 mıllıon qazaqtyń tili qalaı joq bolady? ...Bizdiń qazaq osy tilin tastap, tatarǵa mingeskeni adasqandyq bolar, biz qazaq tatar tiline shorqaqpyz, tatar tili degen taǵy bireý emes», - dep jazdy bul sezden soń (Ǵalıhan. Musylman sıezi//Qazaq, 1914, 30 noıabr).

Sezge delegat retinde barǵan Á.Bókeıhan osy úlken jıynnan keıin jal­­py sany on «Musylman sıezi» atty ma­qa­lalar serııasyn jarııalaıdy. Osy eńbeginiń ár jerinde «sıez jabyq, urlanǵan sebepti gazeta júzine basý­ǵa qalam mújilip tur», «zakon jobasyn munda jazýǵa ýaqytsha qalam mújilip tur» dep jazýyna qaraǵanda (bul «tsenzor bar» degen sóz ǵoı), atalǵan musylman sezi kókeıkesti kóp máseleni qaraǵan bolýy kerek. Bul jıynda talqylanǵan til máselesinde Á.Bókeıhan men J.Seıdalın pikiri bir jerden shyqsa, B.Qarataev, Álıhannyń jazýynsha, «qazaq­ta til joq» degendi aıtqanǵa uqsaı­dy. Alaıda, «Aıqap» jýrnaly jarııa­laǵan B.Qarataevtyń baıandamasynan (Keńes jıylysynda Qarataevtyń sóılegen doklady// Aıqap, 1914, N13.- B. 211-214) qaıratkerdiń til týraly oıyn ushyrastyra almadyq (qysqartylyp basylýy múmkin). Munyń esesine Baqytjan Reseıde musylmanǵa qoıylyp otyrǵan huqyq shekteýshilikke ashyq qarsylyǵyn bylaısha jetkizedi: «Tatarlar da qazaq ishine burynnan da kóbirek kirdi, tipti alys ketetinderi de bar. Óz jerlerinde din ǵylymyn oqýǵa bolmaıtyn bolǵan soń, qazaq jigitteri qazirde Buqara, Hıýa, Orynbor, Beırýt, Mádıne, Ystanbul, Qazan, Mysyr syqyldy zor sháhárlerge taralyp ketip oqı bastady. Oqyp, oqý bitirip qaıtqan soń, jasyryn mektep-medresesiniń sanyn kóbeıte bastady. ...Men qazir elý eki jasqa keldim, sol ǵumyrymnyń ishinde Rýsııanyń jıyrma mıllıon musylmanǵa seziktený bastaldy. Qazirde mundaı hálden qutylý kerek».

1914 jylǵy musylman sezinde S.Maksýdı ázirlep ákelgen usynystyń kóbi jıyn qararyna kiredi. Munda oqý-bilim, is-qaǵazdarynyń musylmansha júrgizilý qajettigi, reseılik musylman rýhanı isteri basshysy mınıstrler keńesine kirý kerektigi, t.b. mańyzdy máseleler aıtylǵan.

Bul sezden keıin qazaq jádıtshil­deri­niń Alash ıdeıasyn negizdep, júıeleı bastaýyna, bizdińshe, Álıhan Bókeıhan bastaǵan zııalylardyń óz kontseptsııa­syn dáleldeýge umtylýy sebep boldy. Olar teń huqyqty, qurdastyqty birinshi kezekke qoıdy. Sóıtip aqylǵa saı birlesý, din jolyn ustaý, oqý-aǵartý salasyn júıeleý jaǵynda boldy. Sezd jumysyna taldaý jasaǵan Álıhan maqalalaryndaǵy myna oılarǵa nazar aýdaralyq: 1. «Bizge húkimet qyryn qarasa, buǵan jalany aýdarǵannan qazaqqa ne paıda. Jylap kisi súıkimdi bolmaq emes» (Qazaq, 9.VII. 1914); 2. «Qazaqty aq jolǵa salamyn desek, istiń astaryn qarastyr, istiń syrty jaýǵa bel kórsetken» (Qazaq, 16. VII. 1914); 3. «At syry ıesine belgili» (Qazaq, 8. HI. 1914); 4. «Bizdiń qazaq bul sharıǵat qamytyna júrmes, sharıǵat joly orys zakunynyń aıaǵyn qushyp bos qalar, qazaq óz resimimen ǵumyr aıdaǵan jolmen keter» (Qazaq, 10. HII. 1914); 5. «Myna musylman sıezi musylman atynan isteımiz dep baılaý qylǵan iske qazaq bolyp birigý kerek» (Qazaq, 31. HII. 1914).

Munda Á.Bókeıhan musylman birligin otarshyldyqpen kúres taktıkasy retinde jáne Reseı shyndyǵyndaǵy áleýetti kúsh retin­de qoldaıdy, alaıda oıaný qozǵalysy kezin­de ár ult óz múmkindigin, ereksheligin, jaǵ­daıyn eskerýi qajettigin basa aıtady (Álıhan, Ahmetterdiń til, otyryqshylyq, t.b. má­se­le­lerdegi pozıtsııasy osydan týyndady).

Alash zııalylarynyń osy jıyndaǵy negizgi ustanymyn tatardyń «Ýaqyt» gazeti Á.Bókeıhan men B.Qarataev sózi arqyly kórsetken eken (muny «Aıqap» kóshirip basqan). Munda Álıhan: «Endi ... (qazaq haly) onan da nasharlandy, bir jaǵynan olarǵa mektepterinde ǵylym-bilim, óner alýlaryna jol ashyq emes. Mundaı jaǵdaı qazaqtardyń orystardan alystaýlaryna, Rýsııaǵa degen narazy­lyqtyń ósýine ǵana sebepker bolady ǵoı», - dep alash jurtynyń zańdy ashý-yzasyn túsindirse, Baqytjan: «Húkimet qyrǵyz-qazaq balalaryn musylmandyqtan aıyrýǵa, alystatýǵa amal-aıla jasap júrgendigi úshin olar zorlanady», - dep Á.Bókeıhan pikirin tolyqtyra túsedi (Keńes jıylysy// Aıqap, 1914, N12. - B. 204). Osy «Ýaqyt» basylymy habarynan biz musylman jumysyna ishki ister mınıstri buqaralyq aqparat quraldaryn qatystyrmaýǵa buıryq jarııalaǵanyn oqımyz. Bul resmı ókimettiń atalǵan oqıǵaǵa qandaı mán bergenin kórsetedi.

Árıne, tatar zııalylary men merzimdi basylymdary túrik halyqtarynyń resmı bir tilge kóshýin másele etip kún tártibine bul sezden áldeqaıda buryn qoıǵan-dy. Olardyń osy talabyn «gegemondyqqa tyrmysý» degennen góri izdenis deý aqylǵa syıymdy. Kezeńdik ólshemmen qaraǵanda ájeptáýir mádenı (tıpografııa, gazet-jýrnal, t.b.) ıgilikterge qol jetkizgen tatar aqsúıekteri tabıǵı túrde ózderin reseılik túrik musylmandarynyń taǵdyryna jaýapkermiz dep eseptedi. Bul rette olar úshin alty mıllıonǵa jetken qazaq ulty qatepti qara nar ispetti áleýet edi. Adamzat tarıhyn bajaılaı otyryp, kóshpeliliktiń qurdymǵa ketkenin, otyryqshylyqtyń alǵa shyqqanyn baǵamdaǵan bular alash jurtyna saýap is jasaǵysy keldi. Biraq bul kezdegi qazaq kóshpeliligi - ult pen jerdi (jer az emes edi) qorǵaıtyn, ıakı saqtaýǵa qaýqarly ómir súrý formasyna aınalǵanyn tatar zııalylary túsine almady. Sondaı túsinbestikten olar qazaq tiliniń jaǵdaıyna mehanıkalyq túrde qarady (Bul oraıda til men ekonomıkalyq, rýhanııat pen qoǵamdyq-saıası oıanýlardyń araqatynasyn salmaq­taǵan bulardyń oıynan HIH ǵasyrda Reseıde jetekshi kúshke aınalǵan marksızm tujyrymymen jaqyndyq ańǵa­rylady). «Shora» jýrnalynyń betinde jarııalanǵan osyndaı maqalalarǵa qarsy sol tatar basylymynyń betinde «Qazaq» gazetasynyń bas mýharrary» A.Baıtursynuly: «Bizdiń qazaqtyń isi jańa bastalyp keledi. Ne bolary bel­gisiz. Qazaq ıa quryp joq bolar, ıa óz tili­men de ózgelerdeı tirshilik eter. 20-ynshy ǵasyrǵa sheıin túriktiń tilin azdyrmaı asyl qalpynda alyp kelgen, til týrasyndaǵy abyroı men alǵys qazaqqa tıisti. Atanyń azdyrmaı bergen múlkin, qolymyzǵa alyp byt-shytyn shyǵarsaq, ol unamdy is bolmas», - dep aıtty (Baıtursynov A. Qazaqsha sóz jazý­shylarǵa//Shora, 1913, N4. - B. 110-113).

Ahmettiń qazaq tili men qoǵam ómiri araqatynasyn jáne til ımmýnıtetin sara­laǵan pikir de aıryqsha. Ol «Shorada» basylǵan maqalasynda bylaı dep jazady: «Syrttan biren-saran jat sózder kelse, óz tiliniń qalpyna túsirip alǵan - qazaq. Jat jurttyń shalyǵy tımese, jazý shalyǵy tımese, kásibi, ǵurpy ózgerilmese, jalǵyz til ózgerildi dep aıtýǵa tipti jol joq. Qazaqtyń tili ózgergen til dep aıtýǵa jol joq bolsa, emlesin de qısyq dep aıtýǵa jol joq: qazaqta tiliniń tabıǵatyna hılaf keletin emle joq. Edilden bastap Ertiske sheıin, Oraldan bastap Aýǵanǵa she­ıin qazaqta til de bir, emle de bir. Qoı­shy, túıeshi, bıeshi emlesi degen qazaq­ta joq nárse. Toqsandaǵy shalynyń, toǵyz­da­ǵy balasynyń - báriniń emlesi bireý-aq».

Ult taǵdyry, musylmanshylyq, til, jer, saıası baǵdar máselesi boıynsha qazaqtyń óz ishinde jáne túrik halyqtary arasynda pikirtalas pen aıtystardyń júrýin durys dep eseptegen Á.Bókeıhan 1913 jyly jazǵan bir maqalasynda: «Talas - dúnıe, ǵumyr sıpaty. Talas-tartys joq bolsa, ǵumyr aıyp», - degen bolatyn (Qyr balasy. Jaýap hat//Qazaq, 1913, 1-7 sentıabr).

Mundaı paıymdy, álbette, álem tarıhymen, fılosofııasymen tanys, gýmanıst azamat qana aıta alsa kerek. Al endi osy eńbeginde Álıhan qazaq tili zamanǵa ilese ala ma, joq pa degen suraqqa bylaısha jaýap qaıtarady: «Mine, Qazan tatary, Ýfa hám Orynbor bashqurty otyryqshy, bulardyń qazaqtan nesi artyq tarqy (progress - D.Q.) jolynda. Arabstanda kóshpeli arab tili neshe jurtqa ónege».

Máselege bulaısha qaraý Á.Bókeıhan­dar­dyń «kez kelgen jolmen dálel­deý» jaǵynda emes, aqylmen túsin­dirý baǵy­tynda bolǵandyǵyn aıǵaqtaıdy. Alash zııalylarynyń tujyrymdamasy men jalpy túrik qaıratkerleriniń kózqarasynan habardar bashqurt azamaty Zákı Ýálıdı Toǵan osy «ortaq til» problemasy jóninde esteliginde mynandaı pikir aıtady: «Bizdiń túsinigimizdegi ımandylyq pen ónerge sáıkes keletin ata-babamyzdan mura bolyp qalǵan óleń-jyrlardy qazir taza túrik tiline túsirýimiz qajet. Bolashaǵy bar túrik tili - qazaq tili. Arab-parsy sózderi men sóz tirkesterin baýyryna jınaǵan shaǵataı tili endi osman ádebıetiniń «dıvan» kezeńiniń tili retinde tarıh qoınaýyna ketedi» (Borba mýsýlman Týrkestan ı drýgıh Vostochnyh tıýrok za natsıonalnoe sýşestvovanıe ı kýltýrý. - Moskva: tıpografııa N12, 1997.- 334-b).

Bul, árıne, jeke qaıratkerdiń paıymy. Zákı Ýálıdıge Alash zııalylary «sen osylaı aıt» degen joq. Sondyqtan muny beıtarap (neıtraldy) pikir deı alamyz. Solaı bolǵannyń ózinde bul qazaqtan ózge túrik ulty ókiliniń «ortaq til» retinde tatar tilin qabyldamaǵanyn kórsetedi. Osydan túrik birligine syna qaǵylady dep oılaý qısynsyz edi. Óıtkeni, túrik birligi, ázerbaıjannyń ultshyl qaıratkeri Mehmet Emın Rasýl-zade aıtqandaı, «saıası qozǵalys emes, ǵylymı-fılosofııalyq, etıkalyq mektep, ıakı mádenı birlik jolyndaǵy kúres amaly» edi (Rasýl-Zade M-E. O pantýranızme//Tıýrskıı mır, 1991. - 15-b.).

1915 jyly «Qazaq» gazeti joǵaryda aty atalǵan M.E.Rasýl-zadeniń naýryz meıramy oraıynda jazǵan túrik halyq­tarynyń jaǵdaıy týraly maqalasyn qazaq tilinde aýdaryp basqan eken. Patsha tsenzýrasy tusynda jazylǵan osy eńbekte biraz oı astarlap aıtylady. Ázerbaıjan qaıratkeri túrik halyqtary ómiriniń jańarýyn, sapalyq ózgeriske aıaq basýyn armandaıdy. Avtor: «Naýryz. Atynan da belgili jańa kún. Biraq bul marttyń toǵyzy (eskishe kúntizbe boıynsha. - D.Q.) biz úshin shynymen jańa kún bolyp jete me eken? ...Meıram - ulttyń jeke-jeke bolǵan múshelerin biriktirip bir dene­deı qylyp qosatyn bir dáneker. Meı­ram bolǵan soń tiri bir ult bir adam sekildi daıyn bir sezimge ıe bolý kerek», - dep jazady (Rasul Zade M.Á. Naýryz meıramynyń jýyqtaýy taqyrypta. Tárjimelegen: J.Jánibekov// Qazaq, 1915, 9 mart). Bul bir ult, bir adam, bir sezim - túrikshildik edi. Alaıda, osy oıda kóp bolyp birigý máselesi aıtylsa da, ne­gizdi, aqyldy qaperge almaı kózsiz biri­gý meńzelip turǵan joq. Sondaı-aq, atal­ǵan maqalasynda Razýl-zade: «Bir aqyn talǵan bir júrekti tiriltýdi myń qajet­ten artyq kórgen eken», - deıdi. Bul talǵan júrek - ázerbaıjan, qazaq, bashqurt, tatar, t.b. ult júregi bolýy múmkin ǵoı. Al aqyn - sol ulttyń aqyny, bálkim qaıratkeri. Olaı bolsa, alǵash óz ultynyń, munan keıin túbi bir týysqan ulttardyń, sonan soń kórshi ult pen álem ulttarynyń jaǵdaıymen sanasý, soǵan qarap is-áreket jasaý - óshýdiń emes, ósýdiń alǵysharty.

HH ǵasyrdyń 10-jyldarynda qazaq pen tatar arasyndaǵy birli-jarym kelispeýshilik nasyrǵa shappasyn dep aqyn Ǵumar Qarash «Eki baýyrǵa» atty óleń jazdy. Munda Ǵumar Qarash tatardy - qala, qazaqty - dala beınesinde sıpattaıdy (Qarash Ǵ. Zamana. - Almaty: Ǵylym, 1994, 145-b.). Sóz joq, osyndaı paıymnyń bári qıyn kezeńde aǵaıyn arasynda teketires emes, pikirtalas bolǵanyn dáleldeıdi. Onsyz shyndyq týmas edi.

Alash aǵartýshylyǵy ókilderiniń, Ǵ.Qarash kórsetkendeı, «túndikti batys­tan ashýynyń « sebebi bar bolatyn. Muny «Qazaq» gazeti «Orda gerbi (tańbasy)» atty redaktsııalyq maqalasynda bylaı túsindiredi: «Qazaq» gazetiniń basyna úı sýretin ornatýǵa mynandaı maǵynalar bar edi: Kıiz úı - kıiz týyrlyqty halyq. Úıdiń túndigi ashyq, esigi jabyq bolýyn­daǵy maǵyna: túndik - jaryq beretin jol, esik - túrli zattar kiretin jol degendik. Jaryq joly ashyq, erkin bolsyn, túrli zattar kiretin jol esigi erkin bolmasyn delingen edi. Túndikten túsetin jaryqqa óner-ǵylym engizilgen edi. Túndik kúnbatys jaǵynan ashylýy óner-ǵylym Aýropa jaǵynan kúshti bolǵan sebepti qazaq ishine Aýropa ǵylym óneri taralsyn degen maǵyna edi. Úıdiń esigi qazaq degen sózden jasalǵan. Ondaǵy maǵyna «Qazaq» gazeti qazaq jurtyna ári mádenıet esigi bolsyn, ári syrt jurt jaǵynan kúzetshisi bolsyn delingen edi» (Orda gerbi /tańbasy/ // Qazaq, 1918, 15 ıanvar).

Osy tujyrymdamalyq materıaldan da Álıhan Bókeıhan bastaǵan qaıratkerlerdiń Alash muraty anyq kórinedi. Birinshiden, jol aıqyndaldy: ol - ultty jańǵyrtý men jańasha serpiltý. Ekinshiden, tetik te baıyptaldy: ol - bilim men tehnologııa jáne Eýropanyń batyl tájirıbesi. Úshinshiden, jaýapkershilik te naqtylandy: ol - qaıratkerler men oqyǵandardyń qoǵam aldyndaǵy mıssııa­sy men paryzy.

Endigi jerde Alash qozǵalysynyń bolashaǵy aqylǵa, bilimge, batyldyqqa, jaýapkershilikke baılanysty edi. Biz búgin osy qozǵalystyń tarıhı jáne rýhanı taǵylymyn baıyptaı otyryp, memleketshildik úshin kúrestiń eleýli nátıje bergenin maqtanyshpen aıtamyz.

"Egemen Qazaqstan" gazeti, 2016 jylǵy 20 sáýir