Álibek Temirbekov: Konstıtýtsııa - ulttyq saıası-quqyqtyq júıeniń ózegi
-Konstıtýtsııany memlekettegi negizgi zań dep jatamyz ǵoı. Sony tarqatyp aıtyp berińizshi. Onyń memleket ómirindegi mańyzyn qalaı sıpattar edińiz?
- Konstıtýtsııanyń eldiń basty zańy retindegi mańyzy orasan. Damýdyń demokratııalyq jolyn tańdaǵan memleketterdiń saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik, quqyqtyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq negizin Konstıtýtsııa aıqyndaıdy.
Ata Zańnyń 1-baby boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket dep tanyǵan. Qazaqstannyń eń qymbat baılyǵy – adam men onyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary.
ıAǵnı, adamnyń quqyǵyn, ómiri men erkin memleket qorǵaýǵa mindetti. Al QazKSR Konstıtýttsııasynda birinshi kezekte memleket, odan keıin baryp adam qorǵalatyn. 1995 jyly qabyldanǵan Konstıýttsııada birinshi orynǵa áýeli adam men qoǵam, odan keıin baryp memleket qoıyldy.
Ata Zańymyzdyń sol nusqasy búkilhalyqtyq referendýmda qabyldanǵan bolatyn. Qujatyń 4-baby 1-tarmaǵy boıynsha Konstıtýtsııanyń normalary Qazaqstanda quqyq qoldanysyn retteıdi. Basqasha aıtsaq, eldegi normatıvtik-quqyqtyq baza túgeldeı Ata Zańǵa sáıkes bolýy kerek.
- Al normatıvtik-quqyqtyq baza Ata zańǵa sáıkespese ne bolady?
- Árıne, zańdardy qabyldaý kezinde jáne is júzinde mundaı sátter kezdesedi. Eger zańnyń ózi nemese normasy Konstıtýtsııaǵa sáıkes kelmese, 72 jáne 78-baptarda aıqyndalǵan sýbektiler resmı túsindirme alý úshin Konstıtýtsııalyq Keńeske qabyldanatyn normanyń negizgi quqyqtyq qujatqa sáıkestigi týraly suraý salyp, júgine alady. Basqasha aıtqanda, el Konstıtýtsııasy – barlyq zańnama men quqyq qoldaný praktıkasyna negiz bolyp turǵan irgetas.
4-bapta Konstıtýtsııanyń eń joǵary zańdyq kúshi bar ekeni aıtylǵan jáne respýblıka aýmaǵynda tikeleı qoldanylady dep belgilengen. ıAǵnı, Konstıtýtsııany abstraktili qujat retinde túsiný múmkin emes degen sóz. Ata Zań eń áýeli Qazaqstan azamattaryna arnalǵan jáne ol tıimdi jumys isteıtin quqyqtyq qujat bolyp sanalady.
- Konstıtýtsııanyń qabyldaný tarıhyna toqtalsaq. Qujattyń jobasyn daıyndaǵan kezde qaı elderdiń tájirıbesi kóbirek eskerildi?
- 1993 jyly táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy Konstıtýtsııasy qabyldandy. 1995 jyly qazir qoldanyp júrgen ekinshi Konstıtýtsııa qabyldanǵanyn bilesiz. Eldegi basty quqyqtyq qujatty barynsha tıimdi ári pármendi etý úshin eldegi zııatkerlik jáne rýhanı kúshterdiń bárin bir arnaǵa toǵystyrý qajet boldy.
Qujattyń jobasyn ázirleý kezinde Konstıtýtsııalyq doktrınanyń progressıvti erejeleri men álemniń kóptegen elderiniń praktıkasy paıdalanyldy. Birinshi kezekte, bizdiń Konstıtýtsııamyzdyń Frantsııa Konstıtýtsııasymen uqsastyqtary bar ekenin atap ótý kerek. Bul jóninde Ata Zańnyń Konstıtýtsııalyq Keńes týraly VI bóliminde aıtylady. Álemdik tájirıbege qarasańyz, Konstıtýtsııalyq keńester Frantsııada jáne taǵy birneshe elde ǵana bar. Negizinen Konstıtýtsııa normalarynyń saqtalýyn Konstıtýtsııalyq sottar qaǵalaıdy.
1995 jylǵy Konstıtýtsııa qabyldanǵan kezde el Prezıdenti arnaıy saraptamalyq-konsýltatıvtik keńes quryp, oǵan belgili qazaqstandyq jáne sheteldik sarapshylardyń basyn qosqan edi. Oǵan tarıhshy, saıasattanýshy, etnolog, fılolog, jýrnalıst sııaqty basqa da mamandyq ókilderi tartyldy. Osylaısha, qujattyń ár baby, taraýy, tipti sózi jan-jaqty synı taldaýdan ótti.
- Jańa Konstıtýtsııa qabyldanar kezde qoǵamda qyzý talqylanǵany belgili. Jurtshylyq qandaı usynystar berdi, qoldanystaǵy qujatta ol usynystar qanshalyqty eskerildi?
- Iá, qujat jobasy búkilhalyqtyq talqylaýdan ótýi úshin BAQ-ta jarııalandy. Oǵan búkil elden 3 mıllıonnan astam adam qatysyp, 31 myńnan astam usynystar men eskertýler berdi. Sonyń nátıjesinde qujat jobasyn aıtarlyqtaı jetildirýge baǵyttalǵan 1100 túzetý engizildi.
Búkilhalyqtyq referendým 1995 jyly 30 tamyzda ótti. «Siz 1995 jylǵy 1 tamyzda baspasózde jarııalanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Konstıtýtsııasyn qabyldaısyz ba?» degen jalǵyz suraq qoıylǵan edi. Referendýmǵa qatysqan azamattarynyń 81%-y jańa Konstıtýtsııany jaqtap daýys berdi.
- Konstıtýtsııaǵa ózgerister men túzetýler jıi engiziledi degen pikir bar. Keıbireýler Ata Zań qaıta-qaıta ózgertilmeýi kerek dep jatady. Mundaı paıymdaýlar qanshalyqty oryndy?
- Iá, árıne, mundaı pikirler bar. Biraq Konstıtýtsııaǵa engizilip jatqan ózgerister men tolyqtyrýlardyń bári naqty ýaqyt talabynan týyndaǵanyn aıtqym keledi. Konstıtýtsııanyń árbir reformasy, naqtyraq aıtsaq, 1998, 2007, 2011, 2017 jáne 2019 jyldary jasalǵan jetildirýler qoǵamnyń evolıýtsııasymen tikeleı baılanysty boldy. Olar barynsha negizdi jáne ýaqtyly júrgizildi dep oılaımyn.
- Sol ózgerister men túzetýlerdiń ishindegi eleýli degenderi qaısysy dep oılaısyz? Olardyń mańyzdylyǵy nede?
- 1998 jyly Ata Zańnyń 19 babyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Ózgerister Prezıdenttiń, Senat pen Májilis depýtattarynyń merzimderi men ókilettikterine qatysty boldy. Memlekettik qyzmetshilerge qoıylatyn joǵarǵy jas shegi alynyp tastaldy. Sonymen qatar, 1998 jylǵy túzetýlerde Májilistiń 10 depýtaty proportsıonaldy ókildik júıesi boıynsha partııalyq tizimder negizinde saılanady dep kózdelgen.
Al 2007 jyly engizilgen ózgerister men túzetýlerdiń máni mynadaı boldy: proportsıonaldy saılaý júıesine kóshý, premer-mınıstrdi parlamenttik kópshilik daýyspen bekitý týraly normany engizý jáne Úkimet basshysyn taǵaıyndaý kezinde Prezıdenttiń partııalyq fraktsııalarmen keńesýi arqyly Parlament mártebesin nyǵaıtý. Sondaı-aq, Qazaqstan halqy Assambleıasy konstıtýtsııalyq mártebege ıe boldy jáne óz ókilderin belgilengen kvota boıynsha Parlament Májilisine, Senatyna jiberý quqyǵyn aldy.
2011 jylǵy aqpanda el Prezıdentiniń kezekten tys saılaýyn taǵaıyndaý men ótkizýdiń konstıtýtsııalyq negizderin belgileýge baǵyttalǵan ózgerister engizildi.
2017 jylǵy konstıtýtsııalyq reforma aıasynda «Qazaqstan-2050» Strategııasy, Qazaqstannyń neǵurlym damyǵan 30 eldiń qataryna kirýi, sondaı – aq Tuńǵysh Prezıdent-Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Bes ınstıtýtsıonaldyq reformasyn oryndaý tetikteri qabyldandy. Osy reformanyń qorytyndysy boıynsha Konstıtýtsııanyń 25 babyna 33 túzetý engizildi.
- Konstıtýtsııanyń negizgi kanondyq erejelerimen halyqtyń qansha paıyzy tanys?
- Halyqtyń qansha paıyzy Konstıtýtsııamen tanys ekenin naqty aıtý qıyn. Biraq men Qazaqstannyń árbir azamaty memlekettiń negizgi zańy – Konstıtýtsııany bilýge jáne qurmetteýge tıis ekenine senimdimin.
Konstıtýtsııalyq Keńestiń Joldaýlarynda Ata Zańnyń bedelin kóterý, konstıtýtsııalyq patrıotızmdi qalyptastyrý qajettigi aıtylǵan.
2018 jyldan bastap «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda mektep oqýshylarynyń, jýrnalısterdiń arasynda konkýrstar ótkizip kelemiz. Ondaǵy maqsat – jastardyń quqyqtyq mádenıetin, ár azamattyń Konstıtýtsııany bilý qajet ekenin túsindirý.
2019 jyly Konstıtýtsııa kúni Konstıtýtsııalyq keńes «Ata Zań aptalyǵy» jobasyn iske qosqan bolatyn. Bul joba óziniń tıimdiligin kórsetip, 2020 jyly Bilim jáne ǵylym, Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrlikteriniń, ákimdikteri ún qosty. Konstıtýtsııany nasıhattaýǵa belsendi qatysatyn memlekettik organdardyń, úkimettik emes uıymdardyń, qoǵamdyq birlestikterdiń jáne basqa da uıymdardyń sany jyl saıyn tek arta túsedi dep oılaımyn.
Konstıtýtsııa kúnimen barsha qazaqstandyqtardy quttyqtap, olarǵa densaýlyq, sáttilik jáne amandyq tileımin! Jahandyq pandemııadan týyndaǵan synaqtardan tórt kózimiz túgel óteıik!
- Áńgimeńizge rahmet!