Álemdegi Ortalyq Azııa yqpalynyń keńeıýi qandaı múmkindikterge jol ashady
Búgingi maqalamyzda Ortalyq Azııadaǵy bes eldiń múmkindikteri, alpaýyt memleketterdiń aımaqqa nazar aýdarý sebebi, eń mańyzdysy - mundaı qarym-qatynastar Qazaqstanǵa, sondaı-aq óńirdiń basqa da elderine ne berýi múmkin degen baǵytta saraptama jasap kórdik.
Álem elderi Ortalyq Azııaǵa nege qyzyǵýshylyq tanytyp otyr?
2022 jylǵy qazanda ótken Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary keńesiniń (AÓSShK) sońǵy sammıtinde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Ortalyq Azııanyń halyqaralyq arenadaǵy róli qazirgi geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty arta beretinin atap ótken edi. Aımaq barǵan saıyn álem elderiniń nazaryna iligip, Azııada úlken suranysqa ıe bolatyn óńirge aınalmaq. Shyn máninde, búkil álem jurtshylyǵy basqa elder men aımaqtar bir-birinen alystap jatqanda Ortalyq Azııa elderi birigip jatqanyn kórip otyr. Onyń ishinde, Qazaqstan aınaladaǵy geosaıası shıelenisterge qaramastan kópjaqty yntymaqtastyqty keńeıtip, qarym-qatynasty nyǵaıtý máselesin jolǵa qoıa bildi. Aǵymdaǵy jyldyń mamyr aıynda Ortalyq Azııa óńiri elderi men Qytaı arasyndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtýge baǵyttalǵan «Ortalyq Azııa – Qytaı» birinshi sammıti ótti. Al maýsym aıynyń basynda jańa geosaıası jaǵdaılardy eskere otyryp, tolyǵymen halyqaralyq qaýipsizdik máselesine arnalǵan Ortalyq Azııa – EO-nyń ekinshi sammıti uıymdastyryldy. 5 maýsymda Qazaqstan Prezıdenti «Ortalyq Azııa óńirlik ekonomıkalyq yntymaqtastyq ınstıtýtyn qurý týraly kelisimdi ratıfıkatsııalaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna qol qoıdy, ol Ortalyq Azııa óńirlik ekonomıkalyq yntymaqtastyq ınstıtýtynyń quqyqtyq mártebesin, jumys tártibin, mindetteri men ókilettikterin belgileıdi. Osylaısha, aımaq elderi basqa memlekettermen yntymaqtastyqty belsendi túrde damytyp, barlyq salada óz ustanymyn nyǵaıtyp keledi. Qazaqstannyń mundaı qarym-qatynastardy damytýda jetekshi ról atqaratynyn erekshe atap ótý kerek.
Osy tusta, álemdik qaýymdastyqtyń nelikten Ortalyq Azııaǵa nazary aýyp otyrǵanyn saralap, birneshe sebebine toqtalyp kóreıik. Mysaly, sarapshylar Ortalyq Azııaǵa aıtarlyqtaı nazar aýdarý sebebiniń biri geoekonomıkalyq turaqsyzdyqtarǵa qaramastan, aımaqtyń joǵary deńgeıde ósim kórsetip otyrǵany ekenin aıtady. Onyń ústine, saýda salasyndaǵy qıynshylyqtar men jetkizý tizbeginiń ózgerýi de kóptegen eldiń nazaryn Ortalyq Azııaǵa eriksiz aýdartty. Birinshiden, geografııalyq ornalasýyna baılanysty aımaq Reseı men Qytaıǵa jaqyn ornalasqan, sondyqtan da logıstıka úshin eń tıimdi aımaq bolyp otyr. Máselen, Transkaspıı, Soltústik-Ońtústik baǵyttary ýaqyt pen baǵa jaǵynan tıimdi ekeni belgili.
Ekinshiden, halyq sanynyń kóp bolýyna da baılanysty bolyp otyr. Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy halyq sany sońǵy 20 jylda 40 paıyzǵa ósip, 80 mıllıon adamǵa jetti. Osy ýaqyt ishinde makroekonomıkalyq kórsetkishter de jaqsardy. Ortalyq Azııa elderiniń jalpy ishki ónimi joǵaryda atap ótkenimizdeı, 2000 jylǵy 46 mıllıard dollardan 2022 jyly shamamen 400 mıllıard dollarǵa deıin ósti. Bul rette jalpy ishki ónimniń ortasha ósý qarqyny jyl saıyn 6,2%-dy qurady.
EQDB sońǵy boljamyna sáıkes, Ortalyq Azııa 2023 jyly eń jyldam damyp kele jatqan aımaq bolyp otyr. Ortalyq Azııa elderiniń JІÓ ósimi boljamy 5,2%-dy qurasa, 2024 jyly aımaq ekonomıkasy 5,4%-ǵa artady dep boljanǵan.
Mundaı kórsetkishter aımaqqa ınvestıtsııa tartýǵa zor yqpalyn tıgizýde, máselen, sońǵy 20 jylda óńirge tartylǵan ınvestıtsııa kólemi 211 mıllıard dollarǵa deıin ósken. Sonymen birge Ortalyq Azııa elderiniń ózara taýar aınalymynyń syrtqy saýdadaǵy úlesi 6,4 paıyzdan 9,9 paıyzǵa deıin artty.
Osylaısha, aımaq elderiniń ekonomıkalyq qarym-qatynasy jan-jaqty damyp keledi, bul «Ortalyq Azııa bestigi» elderi arasyndaǵy saıası dıalogtyń serpinine de jaqsy áser etýde.
«OA elderi arasyndaǵy yntymaqtastyq álemdik arenadaǵy ustanymdaryn nyǵaıtty»
Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń (ÁESI) sarapshysy Lıdııa Parhomchıktiń pikirinshe,Ortalyq Azııa memleketteri basshylarynyń turaqty túrde kezdesip, aımaq elderi arasyndaǵy yntymaqtastyqty jandandyrýǵa atsalysýy olardyń álemdik arenadaǵy ustanymdaryn nyǵaıtýǵa múmkindik berdi. Tipti, osynyń bári aımaq elderi men damyǵan alpaýyt memleketter arasynda dıalog alańdarynyń qurylýyna alyp keldi. Máselen, ÁESI sarapshysynyń aıtýynsha, Ortalyq Azııa elderi men aımaqqa kirmeıtin memleketterdiń qatysýymen osyndaı dıalog formaty 2000 jyldardyń basynda qalyptasa bastaǵan.
«Dál sol kezde «Ortalyq Azııa + Japonııa dıalogy» jáne «Koreıa Respýblıkasy – Ortalyq Azııa» yntymaqtastyq forýmy sııaqty platformalar paıda boldy. Osyǵan uqsas ózara is-qımyl formaty 2015 jyly Ortalyq Azııa elderi men AQSh Syrtqy ister mınıstrleriniń turaqty kezdesýlerine arnalǵan S5+1 platformasy paıda bolǵannan keıin jańa serpin aldy. 2019 jyldan bastap Reseımen, al 2020 jyldan bastap Qytaımen kelissózderde «Ortalyq Azııa bestigimen» mınıstrler kezdesýiniń formaty qoldanylyp keledi», -dep atap ótti ol.
Mamannyń aıtýynsha, keıinnen Syrtqy ister mınıstrleriniń kezdesýi memleket basshylarynyń kezdesýine ulasty. Sóıtip, 2022 jyly Qytaı jáne Úndistan, Reseı jáne EO elderimen joǵary deńgeıdegi sammıtter ótti. Osylaısha, Ortalyq Azııa elderiniń múddelerin alǵa jyljytýdyń jańa tetikteri qalyptasqan.
Yntymaqtastyq geografııasyn keńeıtý qandaı múmkindikter beredi?
Mine, sonyń nátıjesinde sońǵy jyldary Ortalyq Azııa aımaǵymen qarym-qatynas jasaý jaqsy úrdiske aınalyp, jolǵa qoıylǵan. Sóıtip, OA aımaǵynyń áriptestikti nyǵaıtyp jatqan memleketter qatary kóbeıýde. Mysal retinde jaqynda ǵana Saýd Arabııasynda ótken Parsy shyǵanaǵyndaǵy elderdiń qatysýymen ótken Sammıt jaıly aıtýǵa bolady.
«Ortalyq Azııa bestigi» arab áriptesterimen aımaqaralyq yntymaqtastyqqa jańa serpin berý úshin júıeli jumys istedi. Nátıjesinde 2022 jyly «Ortalyq Azııa + Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab memleketteriniń yntymaqtastyq keńesi» strategııalyq dıalogynyń birinshi mınıstrler kezdesýi ótti. Jaqynda Jıddada ótken Ortalyq Azııa elderi memleket basshylarynyń jáne Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab memleketteri yntymaqtastyǵy keńesiniń sammıti osyndaı formattaǵy alǵashqy kezdesý boldy. Taraptar 2027 jylǵa deıingi Yntymaqtastyq josparyn bekitkenin eskere otyryp, joǵary deńgeıdegi kezdesýlerdi turaqty túrde ótkizýdi josparlap otyr»,-dep atap ótti Lıdııa Parhomchık.
Degenmen sarapshynyń sózinshe, taraptar ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń bar áleýetin tolyq paıdalanbaı otyr.
«Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab memleketteri yntymaqtastyǵy keńesi basshysynyń dereginshe, qos aımaq arasyndaǵy saýda aınalymy 2021 jyly shamamen 3,1 mıllıard dollardy quraǵan. Sondyqtan da ekonomıkany budan ári jandandyrý úshin jańa baǵyttardy qarastyrý qajet. 2023 jyldyń sońynda Saýd Arabııasynda ótetin Ortalyq Azııa men Parsy shyǵanaǵyndaǵy elderdiń ınvestıtsııalyq forýmy jaqsy múmkindik bolmaq», - dedi spıker.
Ortalyq Azııa elderiniń ishinde elimiz óńiraralyq yntymaqtastyqtyń belsendi oıynshysy ári bastamashysy ekenin atap ótý kerek. Sarapshynyń sózinshe, Taıaý Shyǵys elderimen yntymaqtastyqty odan ári damytý Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy saıasatymen tolyqtaı sáıkes keledi ári sońǵy jyldary baılanys kúsheıgen. Máselen, 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha, Qazaqstannyń Taıaý Shyǵys elderimen ózara taýar aınalymy shamamen $1,2 mlrd quraǵan.
Lıdııa Parhomchıktiń aıtýynsha, aımaq elderimen saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq odan ári keńeıe bermek. Ásirese, energetıka jáne kólik-logıstıka salasyndaǵy yntymaqtastyq erekshe qyzyǵýshylyq týǵyzyp otyr.
«Máselen, «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasy men Abu Dhabi Ports Group logıstıkalyq kompanııasy Qara jáne Kaspıı teńizderindegi teńiz floty men jaǵalaý ınfraqurylymyn damytý boıynsha strategııalyq seriktestik týraly kelisimderge qol qoıdy. Ámirliktiń Masdar energetıkalyq kompanııasymen birlese otyryp, qýaty 1 GVt jel elektr stantsııasyn salý jobasyn júzege asyrý josparlanýda. Aıta ketý kerek, elimizde jańartylatyn energııa kózderin salý jobasyn da ACWA Power usynǵan Saýd Arabııasynyń seriktesteri júzege asyrady, olar da qýaty 1 GVt jel elektr stantsııasyn salmaqshy»,-dedi ÁESI sarapshysy.
Sondaı-aq ol Qazaqstan Taıaý Shyǵystaǵy saıası kelissózder protsesin jandandyrýdy ǵana emes, sonymen qatar aımaq elderi arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanysty da nyǵaıtýǵa umtylyp otyrǵanyn da atap ótti.
Jalpy joǵaryda atap ótkenimizdeı, Ortalyq Azııa aımaǵymen baılanys ornatý ózekti úrdiske aınalyp otyr. Sonymen qatar Ortalyq Azııa elderiniń birligi basqa elder úshin de mańyzdy. Sondyqtan qazir óńirdegi aýyzbirshiliktiń mańyzy artyp otyr. Olar birge bolsa, Ortalyq Azııa kúsheıip, nyǵaıatyn bolady. Al bul, óz kezeginde, aımaq elderi basshylarynyń qarym-qatynasyna tikeleı baılanysty bolmaq. Sondyqtan bolashaqta da OA prezıdentteri qazirgi qalpynan taımaı, Ortalyq Azııanyń yntymaqtastyǵyn odan ármen nyǵaıtatyn bolsa, barlyq kedergini eńserip, myqty kúshke aınalady dep senemiz.