Álemde ıadrolyq qarýdy qoldaný qaýpi artyp otyr - zertteý
Osy tusta, 29 tamyz - ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy halyqaralyq kúni qazaqtyń ıadrolyq qarýdan tartqan zardaby, jahandyq antııadrolyq qozǵalystaǵy Qazaqstannyń róli, ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shart nege kúshine enbedi, álem elderiniń qanshasynda ıadrolyq qarý bar, ony qoldaný qaýpi qanshalyqty artqany jóninde materıal daıyndaýdy jón kórdik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Qazaqstan – ıadrolyq qarýdan bas tartqan alǵashqy memleket
BUU Bas Assambleıasynyń qararymen 2009 jyly 2 jeltoqsanda 29 tamyz ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy halyqaralyq kún bolyp bekitildi. Bul máselege qatysty qarardyń jobasyn elimiz usynǵan edi.
1991 jyly 29 tamyzda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń jarlyǵymen Semeı polıgony resmı túrde jabyldy. Osylaısha, elimizde álemdegi eń iri ıadrolyq qarý arsenaldarynyń birinen bas tartý protsesi bastalǵan edi.
Semeı ıadrolyq polıgony 1949 jyly alǵashqy keńes ıadrolyq qurylǵysyn synaý úshin arnaıy quryldy. Ol jer betindegi kólemi jaǵynan ekinshi iri ıadrolyq polıgon edi, onda qýaty boıynsha álemdegi tórtinshi ıadrolyq arsenal boldy.
Jalpy 1949-1989 jyldar aralyǵynda Semeı ıadrolyq polıgonynda 456 ıadrolyq synaq ótti. Onyń 116-sy atmosferalyq bolsa, 340 synaǵy jer astynda júrgizildi. Atmosferada, ǵaryshta jáne sý astynda ıadrolyq qarýdy synaýǵa tyıym salý týraly shartqa 1963 jyly KSRO, AQSh jáne Ulybrıtanııa qol qoıǵan. Qujat kúshine engennen keıin jerasty synaqtarynyń sany kúrt ósken. Salystyryp qarasaq, polıgonda synalǵan ıadrolyq zarıadtardyń jalpy qýaty Hırosımaǵa tastalǵan atom bombasynyń qýatynan 2,5 myń ese asyp túsken edi. Aımaqtaǵy ıadrolyq qarý synaqtary saldarynan 1,5 mıllıonnan astam adam radıoaktıvti lastanýdan zardap shekti.
Qazaqstan táýelsiz memleket bolyp jarııalanǵannan keıin kóp uzamaı eldiń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev polıgondy jabý týraly jarlyqqa qol qoıdy.
1994 jyly polıgondaǵy barlyq ıadrolyq qarý shyǵaryldy. 1995 jyly polıgonda saqtalǵan sońǵy ıadrolyq zarıad joıyldy, al 2000 jyly ıadrolyq synaqtarǵa arnalǵan sońǵy uńǵyma joıylǵan edi.
ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shart nege jumys istemeıdi?
ıAdrolyq qarýdy synaýdy toqtatýdyń negizgi quraly - ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shart (ıASJTSh). Ony 1996 jyly 10 qyrkúıekte Birikken Ulttar Uıymynyń Bas Assambleıasy qabyldaǵan edi.
Qazirgi tańda 185 memleket atalǵan shartqa qol qoıyp, ony 170-i ratıfıkatsııalady.
ıASJTSh kúshine enýi úshin ony sharttaǵy 2-qosymshada kórsetilgen 44 memleket ratıfıkatsııalaýy kerek. Osy memleketterdiń 36-sy ıASJTSh-ny ratıfıkatsııalady, onyń ishinde ıadrolyq qarýy bar úsh memleket: Reseı, Ulybrıtanııa jáne Frantsııa. Qalǵan segiz eldiń úsheýi shartqa qol qoımady. Olar - Úndistan, Soltústik Koreıa jáne Pákistan. Al bes memleket qol qoıǵanymen, ratıfıkatsııalaǵan joq: AQSh, Qytaı, Egıpet, Izraıl jáne Iran.
ıASJTSh eshqashan kúshine enbegenine qaramastan, barlyq derlik ıadrolyq qarýy bar memleketter ıadrolyq synaqtarǵa erikti túrde moratorıı engizdi. Reseı men AQSh mundaı moratorııdi 1992 jyly engizgen bolatyn. Moratorıı jarııalaǵan sońǵy el – KHDR (2018). Izraıl mundaı moratorıı jarııalamaǵan jalǵyz ıadrolyq qarýǵa ıe memleket, óıtkeni Tel-Avıv áli de mundaı qarý túri bar ekenin resmı túrde moıyndaǵan joq.
Álemniń qansha elinde ıadrolyq qarý bar?
Qazirgi tańda 9 memlekette ıadrolyq qarý bar. Olar - Qytaı, Frantsııa, Úndistan, Pákistan, Izraıl, Reseı, AQSh, Ulybrıtanııa jáne Soltústik Koreıa. Tómendegi dıagrammadan kórgenimizdeı, ıadrolyq oqtumsyqtar sany boıynsha birinshi orynda Reseı, ekinshi orynda - AQSh. Alǵashqy úshtikke Qytaı kiredi. Al oqtumsyqtar sany boıynsha eń az memleket – Soltústik Koreıa.
ıAdrolyq qarýdy qoldaný qaýpi artty
Jaqynda Stokgolm halyqaralyq beıbitshilikti zertteý ınstıtýtynyń (SIPRI) baıandamasy jarııalandy. Atalǵan ınstıtýt sarapshylary qyrǵı-qabaq soǵystan bergi ıadrolyq qarýdy qoldaný qaýpiniń artqanyn málim etti. Olar aldaǵy onjyldyqta onyń qory sońǵy jyldary azaıǵanymen, jahandyq ıadrolyq arsenaldar sany ósedi dep boljam jasap otyr.
«ıAdrolyq qarýy bar toǵyz memleket, atap aıtsaq, AQSh, Reseı, Ulybrıtanııa, Frantsııa, Qytaı, Úndistan, Pákistan, Izraıl jáne Soltústik Koreıa ıadrolyq arsenaldardy jańǵyrtýdy jalǵastyrýda. 2021 jyldyń qańtary men 2022 jyldyń qańtary aralyǵynda ıadrolyq qarýdyń jalpy sany azdap azaıǵanymen, aldaǵy onjyldyqta olardyń sany artýy múmkin»,- delingen ınstıtýttyń málimdemesinde.
2022 jyldyń basyndaǵy derek boıynsha, álemdegi barlyq 12 705 oqtumsyqtyń 9 440-y áskerı qoımada jáne paıdalanýǵa daıyn bolǵan. Al 3 732 oqtumsyq zymyrandarǵa engizilgen.
«Barlyq ıadrolyq qarýy bar memleketter óz arsenaldaryn kóbeıtip nemese modernızatsııalap jatyr. Olardyń kópshiligi áskerı strategııalaryndaǵy ıadrolyq qarýdyń rólin kúsheıtýde. Bul óte alańdatarlyq másele»,-deıdi baıandamada SIPRI-diń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Hans M. Krıstensen.
Zertteýge jáne joǵaryda kórsetilgen dıagrammaǵa sáıkes, álemdegi barlyq ıadrolyq qarýdyń 90%-dan astamy Reseı men AQSh-qa tıesili. Qalǵan jeti ıadrolyq memleket qarý-jaraqtyń júıelerin jasap jatyr.
Elderge jeke-jeke toqtalyp ótsek, Qytaı óziniń ıadrolyq arsenalyn aıtarlyqtaı keńeıtý protsesinde. Spýtnıkten túsirilgen sýretter 300-den astam jańa zymyran shahtasynyń qurylysy júrip jatqanyn kórsetedi.
2021 jyly Ulybrıtanııa óziniń ıadrolyq arsenalyn ulǵaıtý týraly sheshimin jarııalady.
Al 2021 jyldyń basynda Frantsııa úshinshi býyn ıadrolyq qýaty bar ballıstıkalyq zymyran súńgýir qaıyǵyn jasaý baǵdarlamasyn resmı túrde bastady.
Úndistan men Pákistan da ıadrolyq arsenaldaryn keńeıtýde, al 2021 jyly eki el de ıadrolyq qarýdy jetkizý júıeleriniń jańa túrlerin engizdi jáne damytýdy jalǵastyrady dep boljanyp otyr.
«Eger ıadrolyq memleketter qarýsyzdaný úshin dereý jáne naqty sharalar qabyldamasa, jaqyn arada álemdegi ıadrolyq oqtumsyqtardyń qory qyrǵı-qabaq soǵystan beri alǵash ret kóbeıe bastaýy múmkin», - dedi SIPRI kishi ǵylymı qyzmetkeri Mett Korda.
ıAdrolyq qarýy bar ekenin álem aldynda moıyndamaıtyn Izraıl de ıadrolyq arsenalyn jańartýda.
Soltústik Koreıa óziniń ulttyq qaýipsizdik strategııasynyń negizgi baǵyty retinde óziniń áskerı ıadrolyq baǵdarlamasyna basymdyq berip otyr. Soltústik Koreıa 2021 jyly ıadrolyq synaq jarylystaryn nemese alys qashyqtyqqa ushatyn ballıstıkalyq zymyrandardy synamasa da, SIPRI elde qazir 20-ǵa jýyq oqtumsyq bar ekenin jáne 45-55 arasynda oqtumsyq shyǵarýǵa jetkilikti materıaldar bar dep esepteıdi.
Elimizge oralsaq, jalpy Qazaqstan otyz jyldan astam ýaqyt boıy ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne qarýsyzdaný saıasatyn birte-birte, óziniń barlyq kúshi men múmkindikterin paıdalana otyryp júrgizip keledi. Nevada-Semeı qozǵalysynan bastap, Semeı polıgonynyń jabylýy, ıadrolyq arsenaldan bas tartý jáne kádege jaratý, ATOM jobasyn qurý, Qazaqstan Ortalyq Azııada ıadrolyq qarýdan azat aımaq qurý ıdeıasyn usyndy, ıadrolyq qarýsyz jáne basqa da jappaı qyryp-joıatyn qarýsyz álemdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan halyqaralyq konferentsııalar men basqa da is-sharalardy ótkizýge atsalysyp keledi.
2016 jyly «ıAdrolyq qarýsyz álem jáne jahandyq qaýipsizdik» syılyǵy taǵaıyndalǵan bolatyn. Ol eki jylda bir ret Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylǵan kúni – 29 tamyzda beriledi. 2019 jyly MAGATE-niń burynǵy bas dırektory ıÝkıo Amano (qaıtys bolǵannan keıin) jáne ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý sharty uıymynyń Atqarýshy hatshysy Lassın Zerbo aldy.
Degenmen ıadrolyq qarýsyz álemge jetý qıyn sekildi. Kúndelikti BAQ-tan kórip otyrǵanymyzdaı, ıadrolyq áleýeti bar elder óz artyqshylyǵynan bas tartqysy kelmeıdi. Osyndaıda Albert Eınshteınniń «Úshinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde adamdardyń qandaı qarý paıdalanatynyn bilmeımin, biraq tórtinshisinde taıaq pen tastardy qoldanady» degen sózi eske túsedi. Áıgili ǵalym bul oıy arqyly álemdi qyryp-joıatyn qarýdyń paıda bolýy múmkin ekenin, ol adamzattyń ǵasyrlar boıǵy damytqan órkenıetin jermen-jeksen etetinin aıtqysy kelgendeı.
Basty foto:Depositphotos