Álemde energetıka jáne azyq-túlik tapshylyǵyn boldyrmaýda Ortalyq Azııanyń mańyzy erekshe – AQSh sarapshylary
«Atlantic Council» taldaý ortalyǵynda «Qazaqstan álemdik energetıka men azyq-túlik tapshylyǵyn óteý arqyly Ortalyq Azııadaǵy jetekshi elge aınalýy múmkin» atty jańa baıandamasynyń tanystyrylymy ótti. Shara moderatory - «Atlantic Council» Eýrazııalyq ortalyǵynyń aǵa dırektory Djon Gerbst. Baıandama avtorlary Ortalyq Azııanyń taýar shyǵarý áleýetiniń problemalyq aspektileri men Batys elderiniń eksportyn ulǵaıtýǵa jáne olardyń ekonomıkasynyń ósýine qalaı áser etetinin talqyǵa saldy.
Eýrazııalyq «Atlantic Council» ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Arıel Koenniń baǵalaýyna sáıkes, Ortalyq Azııa elderi óndiretin eksporttyq taýarlardyń álemdik naryqqa túspeýine eki faktor áser etip otyr. Birinshisi - bul tikeleı teńizge shyǵatyn joldyń bolmaýy, eknishisi –atalǵan óńirlerge tartylyp jatqan ınvestıtsııalardyń jetkiliksizdigi.
Mysal retinde sarapshy Qazaqstanda kúnine 1,8 mln barrel munaı óndiriletinin, álemdik bıdaı kóleminiń 2% bizdiń elge tıesili ekenin jáne dúnıejúzi boıynsha eń úlken ýran qory bar ekenin atap ótti. Sondaı-aq, ol Túrikmenstanda gazdyń orasan zor qory shoǵyrlanǵanyna toqtaldy.
Arıel Koenniń pikirinshe, Batys elderi Ortalyq Azııa memleketterimen tyǵyz yntymaqtastyqta jumys isteýi kerek. Atap aıtqanda, bul óńirlerdiń ónimderin ótkizýge yqpal etý úshin olardy London men Nıý-Iorkte ornalasqan ınvestıtsııalyq qaýymdastyqtarǵa arnalǵan «Road Shows» (prezentatsııa esebinde aldyn-ala ornalastyrylatyn IPO-lar serııasy) shyǵarý qajet. Osy rette sarapshy 2015 jyldan bastap qazaqstandyq kompanııalardyń IPO-syn ótkizý boıynsha jumys júrgizip kele jatqan «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń jumysyn atap ótti.
Arıel Koen AQSh tarapyna usynys bildirdi. Onyń aıtýynsha, Dúnıejúzilik banktiń halyqaralyq qarjy korporatsııasy, Eýropa qaıta qurý jáne damý banki jáne basqa da halyqaralyq qarjy ınstıtýttary ýran men munaıǵa iri ınvestıtsııalyq jobalar retinde qaraýy tıis. Osy oraıda AQSh pen Eýropalyq odaq ınvestıtsııalardy saqtandyrý sııaqty damytý tetikterin usynýǵa múmkindigi bar.
Sarapshy paıymyna saı, AQSh ekonomıka, bilim berý, densaýlyq saqtaý, qaýipsizdik jáne ınvestıtsııalar salasynda «S5+1» formatyndaǵy jobalarǵa (AQSh pen Ortalyq Azııanyń bes memleketi) keńinen qatysýy qajet.
Arıel Koen AQSh-qa 1974 jylǵy «Djekson-Venık» túzetýlerinen bas tartý mańyzdy dep sanaıdy. Sebebi ol AQSh-pen Qazaqstan jáne Ortalyq Azııanyń basqa elderi arasyndaǵy saýda qatynastaryn shekteıdi.
«Jamestown Foundation» zertteý uıymynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Margarıta Assenova Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty men Orta dáliz retinde tanymal marshrýttar Qazaqstan munaıyn Balqan jáne Qara teńiz aımaqtaryna eksporttaýda asa zor mańyzǵa ıe ekenin málim etti.
Qazirgi ýaqytta elimizde ónidiriletin «qara altyn» Kaspıı teńizinen Eýropaǵa jetkizý úshin perspektıvaly marshrýttar bar. ıAǵnı, «Baký-Tbılısı-Djeıhan» munaı qubyry arqyly Jerorta teńizine jáne «Baký-Sýpsa» arqyly Qara teńizge deıin shyǵady.
Sondaı-aq, sarapshy atom energetıkasyna erekshe toqtaldy. Onyń sózinshe, Qazaqstan álemdegi ýrannyń iri óndirýshisi bolǵanymen, Eýropa elderine qajetti daıyn ónim shyǵaratyn baıytý fabrıkalary joq. Ol osy oraıda Qazaqstanda ýrandy baıytý kásiporyndaryn salý úshin Batys memleketteriniń ınvestıtsııasy qajet ekenin alǵa tartty.
Margarıta Aksenova Transkaspıı gaz qubyryn salý máselesi birneshe faktorlarǵa, sonyń ishinde Túrkimenstan eliniń qyzyǵýshylyǵyna baılanysty dep sanaıdy. Bul joba gazǵa muqtaj Eýropa men Ashhabad úshin óte ózekti bolady. Óıtkeni, bul resýrs aldaǵy 30 jylda otynnyń negizgi túri bolyp qala bermek.
Sarapshy Transkaspıı qubyryn salýdyń quqyqtyq negizi Kaspıı teńizi boıynsha kelisimge qol qoıǵannan keıin týyndaǵanyn atap ótti. Endi tek eki memleket: Túrikmenstan men Ázerbaıjannyń Kaspıı teńizi túbinde gaz qubyryn salýǵa kelisim berýi ǵana qaldy.
Margarıta Aksenova Batys elderi tikeleı ınvestıtsııa salmaı, tek ózderiniń jeke kompanııalaryna ınvestıtsııa baǵyttaýǵa jaǵdaı ǵana jasaıtynyn aıtty. Onyń pikirine sáıkes, amerıkalyq saıasat – ol saýda kedergilerin joıyp, ınvestıtsııaǵa qolaıly jaǵdaı jasaý.
«Meniń oıymsha, Qazaqstan osy jaǵdaıda sheshýshi rólge ıe bolyp, úlken paıda tabýy múmkin. Óıtkeni, qazir ol el ekonomıkany ártaraptandyrý protsesin bastady. Osylaısha, Orta dálizdiń damyp, óńirden resýrstardy eksporttaýdyń qaýipsiz joly paıda bolady. Bul Batys elderiniń kompanııalary úshin óte mańyzdy», - dedi Margarıta Assenova.
Halyqaralyq salyq jáne ınvestıtsııa ortalyǵynyń Energetıka, ekonomıkalyq ósim jáne qaýipsizdik jónindegi halyqaralyq baǵdarlamasynyń basshysy Ýeslı Hıll Qazaqstannyń Ortalyq Azııadan álemdik naryqqa taýar eksportaýy úshin jetekshi ról atqarýyna barlyq múmkindik týǵanyn málimdedi.
Sarapshy elimiz uzaq ýaqyt boıy adamı kapıtaldy damytý men tranzıttik ınfraqurylymdy júıeli jolǵa qoıý úshin ınvestıtsııa salyp kele jatqanyn aıtty. Máselen, basqa memleketpen salystyrǵanda Qazaqstannan shetelge ketip jatqan stýdentter qatary kóp. Bul - bilim berý salasyna baǵyttalǵan ınestıtsııalardyń artyp kele jatqanyn aıǵaqtaıdy.
Sondaı-aq, Batys elderinen keletin ınvestorlar tranzıttik ınfraqurylymdy damytýǵa járdemdesýi tıis. Atap aıtqanda, ol taýarlardy saqtaý qoımalaryn salýǵa jáne derekterdi tsıfrlandyrý isine kóńil bólý mańyzdy.
Ýeslı Hıll óz sózinde Ortalyq Azııa elderiniń óńirlik ıntegratsııasyn jetildirý qajettigin atap ótti.
Sarapshy uzaq ýaqyt boıy Ortalyq Azııa elderi shet memleketterge eksport úshin bir-birimen jıi básekelesip, ishki naryqtyń áleýetin tolyq paıdalanbaǵan dep sanaıdy. Ýeslı Hıll paıymynsha, memleketter negizgi ınfraqurylymdyq máseleler boıynsha tyǵyz yntymaqtastyq ornatsa, eksporttyq marshrýttar júıeli jolǵa qoıylady.
Sonymen birge, sarapshy AQSh tarapy mınıstrler deńgeıinde kezdesýler ótkizilip, jalpy saıasatty úılestirýge baǵyttalǵan «S5+1» fortamatyna júginýi tıis dep pikir qosty.
Sarapshy Qazaqstanǵa Batys elderiniń sanktsııalary teris áser etpedi, deıdi. Tıisinshe, Ýeslı Hıll osy tendentsııany saqtap qalý mańyzdy dep esepteıdi.