Álemde alǵash ret Joǵarǵy Sotty basqarǵan qazaq qyzyn bilesiz be
Hadısha Súleımenova kim edi?
HH ǵasyr basyndaǵy alasapyranda Ándijan asqan qazaq Súleımen Kelgenbaev jergilikti Atynsha atty qyzǵa úılenedi. Ol kúnkóris qamymen Túrkistan ólkesin talaı jyl boıy túgelge jýyq aralaǵandyqtan, ózbek, qyrǵyz, tájik, túrikmen jáne orys tilderin jetik meńgergen. Sondyqtan bolar, ándijandyq baılardyń biri ony kerýensaraıǵa jumysqa alady. Kerýensaraıdyń is júrgizýshisi retinde Súleımen túrli ult ókilderine, ásirese, kerýensaraıǵa dem alý úshin jıi-jıi keletin orys sheneýnikteri men polıtsııa prıstavyna qyzmet qyla alatyn jalǵyz kisi-tuǵyn. Birneshe til bilýiniń arqasynda Súleımen el qatarly ómir súrgen.
Súleımenniń qyzy Hadısha 1913 jyl 3 shildede dúnıege kelgen. Ólkede Sovet úkimeti ornaǵan soń qym-qýyt zaman bastalyp ketedi. Jergilikti halyq qyzyldarǵa tabandy qarsylyq kórsetedi. Sondaı sátterdiń birinde Súleımen qapyda oqqa ushady. Atynsha qajyrly áıel bolatyn. Kúıeýi ólgen soń turmys taýqymetin qansha tartsa da, perzentterin ózgeden kem qylmaýǵa tyrysyp baqty. Hadısha Súleımenovanyń bólesi Qurbangúl Saıdovanyń estelikterinde «Atynsha apaıym bes balasy – Júsipjan, Mýtabar, Hadısha, Nııazbek, Gúlbahramdarmen birge Ándijanda turatyn edi. Óte aýyr, qandy azamat soǵysy kezinde ákem apaıymdy balalarymen Shymkentke kóshirip ákelgen», - degen derekter bar. Mundaǵy Qurbangúl ákem dep ataǵan kisi keıinirek Shymkent oblysy tutyný odaǵyn basqarǵan Fazylbek Qultasov. Ol 1937 jyldyń 1 qyrkúıeginde tutqyndalǵan. Bul derekke qarasaq, Hadıshanyń otbasy bir jyldary Shymkentte de turǵan kórinedi. Tarıhqa úńilsek, balalyq shaǵynda kóp qıyndyq kórgender, óskende úlken tulǵaǵa aınalady eken. Soǵan qaraǵanda, taǵdyrdyń mashaqattary adamdy shyńdaıtyn bolsa kerek.
Hadısha aǵasy Júsipjan, ápkesi Mýtabar, inisi Nııazy tórteýi bir kúnde mektepke barady. Birinshi synypqa. Tańdanatyn jeri joq, sovet ókimetiniń alǵashqy jyldarynda ár túrli jastaǵy balalar bir synypta oqı beretin. 1924 jyly Atynsha pille (jibek qurty) óńdeý zaýytyna jumysqa turady. Zaýytta isteı júrip, ózbek tili men ádebıetinen muǵalimder daıyndaıtyn kýrsta oqıdy. Sol bilimimen zaýyt jumysshylaryn, ózi turatyn mahalla turǵyndarynyń saýatyn ashý úıirmesine jetekshilik etedi. Onyń balalary da orys mektebiniń 3- synybynan bastap oqýyn jalǵastyrady.
Hadısha anasynan ákesiniń qandaı adam bolǵany jaıly áńgimelerdi tyńdap, ákesi sııaqty kóp til biletin jetik maman bolamyn dep jastaıynan aldyna maqsat qoıady. Ol kezeńde ózbek jerinde jaǵdaı kúrdeli edi. 1926 jyly áıelderdiń páránjisin sheship tastatý úshin «Shabýyl»(Ҳýjým) naýqany bastalady. Bir taraptan oǵan qarsylar da qaýlap shyǵady. 1928 jylda páránjisin tastaǵan, saýatsyzdyqty joıý kýrsyna nemese kórkemónerpazdar úıirmesine qatysqan 203 áıel óltirilgen degen derek bar. Soǵan qaramastan, áıel teńdigi máselesi kún tártibinen túsken joq, kerisinshe kúsheıe túsken. 1926-1927 jyldardaǵy jergilikti Sovetterge saılaý buryn-sońdy bolmaǵan qubylysqa aınaldy. Qalalyq Sovetterge saılanǵan 5220 depýtattan 929-y, aýdandyq Sovetterge saılanǵan 1752 depýtattan 163-i, aýyldyq Sovetterge saılanǵan 30613 depýtattan 3904-i áıel zatynan bolatyn. Munyń bárin oqyp-bilip otyrǵan Hadısha bilim alsa ǵana, jetistikke jetetinin túsinedi.
Hadısha 1931 jyly 9 jyldyq orys orta mektebin bitirip, Tashkenttegi Sovet qurylysy jáne quqyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń daıyndyq kýrsyna oqýǵa tústi. Bir jyl oqyǵan soń, endi ǵana ashylǵan Jahan Abıdova atyndaǵy Sovet qurylysy jáne quqyq ınstıtýty quqyq fakltetiniń 2-kýrsyna qabyldandy. Bul ınstıtýtqa Máskeý men Lenıngradtan I. I. Kryltsov, I. N. Trepıtsyn sııaqty prfessorlar shaqyrylady. Instıtýt aldynda zań salasyn jetildirý maqsaty turǵan-dy. Óıtkeni, Ózbekstanda 1928 jylǵa deıin sovet sottarymen birge sharıǵat sottary da bolǵan. Hadısha Súleımenova 1935 jyly ınstıtýtty bitiredi. Bitirý keshine Ózbekstan SSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy ıÝ. Ahýnbabaev qatysyp, bitirýshilerdi jumyspen qamtý máselesin ońtaıly sheshken. Hadısha halyq soty bolyp isteı bastaıdy. 1935 jyldyń aıaǵynda Respýblıka Joǵarǵy sotynyń músheligine saılanǵan. Buryn-sońdy eshkim 22 jasynda mundaı jetistikke jetpegen eken. Ol Joǵarǵy sotta 3 jylǵa jýyq istedi.
1938 jyly Máskeý Zań ınstıtýtynyń aspırantýrasyna oqýǵa túsedi. Professor A. N. Traının jetekshiligimen ǵylymı jumysyna materıaldar jınaı bastaıdy. Alaıda soǵys bastalyp ketken soń onyń kandıdattyq dıssertatsııasy qorǵalmaı qalady. Tashkentke qaıtyp kelgen ol Zań ınstıtýtynda 2 jyl assıstent, keıinnen qylmystyq quqyq kafedrasynda dotsent bolady.
1945 jyldyń 20 shildesinde SSSR Ádilet komıssary quzyryndaǵy Búkilodaqtyq zań ınstıtýtynda kandıdattyq dıssertatsııan qorǵaıdy. Sol jyly Tashkent Zań ınstıtýty Qylmystyq quqyq kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndalady. SSSR Joǵarǵy bilim mınıstrligi Joǵarǵy attestatsııa komıssııasy oǵan berilgen dotsenttik ataǵyn bekitedi. 1948 jyly SSSR Ǵylym Akademııasynyń Zań ınstıtýtyna doktorantýraǵa jiberiledi. 1950 jyldyń 29 jeltoqsanynda doktorlyq dıssertatsııasyn qorǵaıdy. Shyǵys áıelderi arasynan shyqqan zań ǵylymy salasyndaǵy tuńǵysh ǵylym doktory bolǵan ol, sol oqý ornynda bir jyldan kóbirek kafedra professory bolyp isteıdi.
1954 jyly Hadısha Súleımenova Tashkent Zań ınstıtýtyna dırektor bolyp taǵaıyndalady. Sol jyly jeltoqsanda oǵan «Ózbek SSR-na eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri» ataǵy beriledi. 1955 jyly ınstıtýt jabylyp, SAGÝ-de ashylǵan zań fakýltetiniń dekany, qylmystyq quqyq kafedrasynyń meńgerýshisi bolady. 1956 jyly Hadısha Súleımenova ÓzSSR Ǵylym Akademııasynyń akademıgi bolyp saılanady. Ol 1956 jyldyń qyrkúıeginde ÓzSSR Ádilet mınıstri bolady. Osy laýazymda júrgende 1961 jyldyń 30 mamyrynda kúshine engen «ÓzSSR advokatýra týraly zańyn» daıyndaǵan eken.
1957 jyldyń 1 mamyryndaǵy málimetterge nazar salsaq, mınıstrliktegi 41 qyzmetkerdiń 15-i, oblystyq sottyń 87 sýdıasynyń 25-i, 230 halyq sýdıasynyń 48-i, 70 notarıýstyń 53-i áıelder bolǵan. Soǵan qaraǵanda, H. Súleımenova bul máselege erekshe kóńil bólgen kórinedi. 1958 jyl 24 qańtarda onyń basshylyǵymen Tashkent sot ekspertıza ǵylymı-zertteý ınstıtýty ashyldy. Bul ınstıtýtqa keıinirek Hadısha Súleımenova esimi berildi. Instıtýt qazir ortalyqqa aınalǵan. Sol jyldyń naýryz aıynda Ózbekstan Ádilet jáne sot organdary qaıta qurylymdaldy. Ádilet mınıstrliginiń sottar men notarıýstardy basqarý fýnktsııasy Joǵarǵy Sotqa berildi. ÓzSSR Mınıstrler Soveti quzyryndaǵy kodıfıkatsııa isterin uıymdastyrýshy, mınıstrliktiń basqa mindetterin atqarýshy organ – ıÝrısdıkalyq komıssııa quryldy. H. Súleımenova osy kommıssııaǵa jetekshilik etti. Advokatýra, sot ekspertızasy ınstıtýty osy komıssııa quramyna endi. Instıtýt 1959-1963 jyldarda akademık H. Súleımenova redaktsııasy astynda 4 ǵylymı jınaq shyǵardy.
Tórtinshi shaqyrylǵan SSSR Joǵarǵy Sovetiniń altynshy sessııasy 1957 jyldyń 11 aqpanynda qabyldanǵan zańǵa sáıkes, Odaqtas respýblıkalardyń sot júıesi týraly zańdardy , azamattyq, qylmystyq jáne protsessýaldyq kodeksterdi qabyldaý quqyǵy Odaqtas respýblıkalarǵa berildi. Áne, osy kezde búkil zańdardy daıyndaý H. Súleımenovaǵa enshisine tıdi.
1959 jyldyń aqpanynda Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Túrikmenstan ókilderiniń qatysýymen Tashkentte ótkizilgen respýblıkalararalyq ǵylymı konferentsııa Hadısha Súleımenovanyń bastamasy ári basshylyǵymen ótkizildi. 1959 jyl 21 mamyrda besinshi shaqyrylǵan ÓzSSR Joǵarǵy sovetiniń ekinshi sessııasy ÓzSSR sot júıesi týraly zańdy(Odaqtas respýblıkalar arasynda birinshi bolyp) qabyldady jáne respýblıkanyń qylmystyq, qylmystyq-protsessýaldyq kodeksterin bekitti. 1961-1963 jyldarda azamattyq jáne azamattyq-protsessýaldyq zańdardy daıyndaýǵa da H. Súleımenova basshylyq jasady. Hadısha Súleımenova 1948 jyl Tashkent qalasy Máskeý aýdandyq sovetine, 1955-1957 jyldarda Tashkent qalalyq sovetine, 1959 jylda ÓzSSR Joǵarǵy Sovetine depýtat bolyp saılanǵan.
Hadısha Súleımenova 1964 jyly sáýir aıynda ÓzSSR Joǵarǵy sotynyń tóraıymy bolyp saılandy. Buǵan deıin álemniń eshbir elinde mundaı laýazymǵa áıel kisi saılanbaǵan eken. Bir qyzyǵy, bul baqyt demokratııa otany sanalatyn AQSh nemese Eýropa elderiniń áıelderi emes, qazaq qyzyna buıyrǵany úlken tarıhı jetistik bolyp qala bermek.
Hadısha Súleımenovanyń 1956 jyly sotsıologtardyń úshinshi halyqaralyq Amsterdam kongresine qatysýy onyń esimin álemge tanyta tústi. 1961 jyly Birikken Arab Respýblıkasynda ótkizilgen Azııa jáne Afrıka áıelderiniń birinshi konferentsııasynda sóz sóıleýi de eleýli oqıǵa boldy. H. Súleımenovanyń Prezıdent Gamal Abdel Nasyrmen kezdesýin álemdik baspasóz jarysa jarııalady. Sondaı-aq ol London, Sofııa, Tokıo, Delı, Praga, Kolomba t.b. qalalarda ótkizilgen ǵylymı konferentsııalarǵa qatysyp, baıandama jasaǵan.
Hadısha Súleımenova 1965 jyl 26 qarashada ómirden ozǵan. Uly ǵalym, bilikti qaıratkerdiń ómirlik joldasy B. Sherqojaev prokýratýra salasynda istegen. Shavkat esimdi uly bar. Dúnıejúzinde Joǵarǵy sotty basqarǵan tuńǵysh áıeldiń ómir joly jaıly 1974 jyly professor M. Hakimovtiń «Akademık Hadısha», 1993 jyly M. Hakimov, Ǵ. Ahmedov, A. Saıdovtardyń «Hadısha Súleımenova - zańger, ǵalym, memleket qaıratkeri» atty kitaptary shyqqan.