ÁLEM APTA ІShІNDE: Eýroaımaq daǵdarysy. Kıprden shabýyl
Sońǵy jyldary birshama turaqtylyq ornaǵan Eýroodaq pen eýroaımaqqa múshe Jerorta teńizi elderi defolt tabaldyryǵyna tap boldy. Kúrdeli problema memlekettik qarjy men kıprlik bank júıesine áser etýde. Búginde Kıpr qarjylyq apat aldynda tur. Oryn alǵan kúrdeli jaǵdaıdan shyǵý úshin bılik birneshe aptadan beri talpynys jasaýda. Buǵan deıin el úkimeti Eýroodaqtan 17,5 mlrd. eýro suraǵan bolatyn. Alaıda olarǵa Brıýsselden tek 10 mlrd. eýro týrasynda ǵana sóz qozǵaýǵa múmkin bolatyndyǵyn anyq bildirip otyr. Onyń ózinde de memleketke qatań talap qoıylýda. Naqty aıtqanda, el 5,8 mlrd. eýro jınaýy qajet. Al ony qalaı jınaý kerektiginiń ózi bas aýyrtar problema ári múldem úmitsiz desek te bolady.
Esterińizge sala keteıik, Kıpr tóńireginde oryn alyp otyrǵan dúrbeleń bıliktiń barlyq salymshylar, atap aıtqanda, korporatsııadan bastap qatardaǵy azamattarǵa da, onyń ishinde sheteldikterge de bir rettik salyq engizý kózdelgen zań jobasyn iske asyrýǵa talpynystaryna baılanysty ýshyqqan edi. Eýropalyq qurylymdardyń usynystaryna sáıkes 20 myńnan 100 myń eýroǵa deıingi salymǵa 6,75 paıyz, al 100 myń eýrodan joǵary salymdarǵa 9,9 paıyz salyq engizý boljanǵan bolatyn.
Mundaı ıdeıa Kıprdiń ózinde, sonymen qatar syrtqy qarjylyq áriptester arasynda da barynsha narazylyq týyndatty. Sońǵy jyldary Nıkosııanyń senimdi kredıtoryna aınalǵan Reseı eń joǵary saıası deńgeıde qarsylyq tanytty. Mundaı alańdaýshylyq túsinikti de. Óıtkeni kıprlik offshorlar reseılik qarjy-ónerkásiptik toptar tarapynan salyqtan jaltarý tetigi, sonymen qatar syrtqa shyǵarylǵan qarjyny saqtaý úshin mamyrajaı aılaq retinde keńinen paıdalanylady. Jekelegen baǵalaýlarǵa qaraǵanda, birrettik salyqtan reseılik kapıtal shamamen 2-3,5 mlrd. dollar qarjysynan qaǵylatyn kórinedi. Máskeý mundaı ıdeıany kásibı turǵyda teris ári qaýipti «ózgeniń qarjysyn tárkileý» dep atady.
Osy apta ishinde Kıpr parlamenti daýys berý nátıjesinde banktik salymdar boıynsha bul jospardy qabyldamaı tastady. Sál keıinirek engizilgen 20 myń eýrodan tómen kólemdegi depozıt salymshylaryn salyqtan bosatý týraly ózgeris te qabyldanbady.
Ekonomıkany jaqsartýdyń odan arǵy ıdeıasynda mynalar kózdelgen: Kıprdiń zeınetaqy qorlaryn memleket menshigine aınaldyrý, memleket aktıvterin biriktirý jáne arnaıy mindettemeler shyǵarý, sonymen qatar gaz ken oryndaryn óńdeýge áleýetti qatysýshy múmkinshiligin berý arqyly Reseıden qarjy tartý. Osy kúnderi Kıprdiń qarjy mınıstri Máskeýge kelip ketti. Degenmen, qandaı da bir ýaǵdalastyqqa qol jetkize alǵan joq.
Keshe Kıpr parlamenti shuǵyl ótken jıyn barysynda Ulttyq nıettestik qoryn qurý kózdelgen «B» josparyn maquldady. Ol memlekettik aktıvterdi biriktirý joldary arqyly bank júıesin etekten alǵan daǵdarystan shyǵarýǵa qajetti qarjyny jınaýǵa múmkinshilik beredi dep boljanýda. Buǵan qosa, bir mezette úkimetke kapıtal qozǵalysyna baqylaý jasaýǵa múmkindik beretin jobany da maquldady.
Biraq ta iri banktiń depozıtterden birrettik alym jınaý engizý týraly zań jobasy máselesi ázirshe óz sheshimin tapqan joq.
Kıprdiń ózinde de turaqsyzdyq oryn alýda, bankter klıentterge qyzmet kórsetýlerin ýaqytsha toqtatyp jatsa, kıprik qor bırjasy da jumysyna shekteý qoıdy. Іs júzinde apta boıy adamdar óz esepshottarynan qarjy sheship alý úshin bankomattar aldynda uzyn-sonar kezekke turdy. El astanasynda sherýler jalǵasýda.
Іs júzinde tuıyqqa tirelý ahýaly oryn alǵan. Barlyǵy da Kıpr defolty barynsha qaýipti ekendigin jaqsy túsinedi. Óıtkeni bul elde oryn alǵan daǵdarys búkil Eýroaımaqtyń qarjy júıesine soqqy bolyp tıedi. Buǵan qosa, mundaı jaǵdaıda Nıkosııanyń valıýtalyq odaqtan shyǵýdy qalaıtyndyǵy anyq ári eýro ustanymy barynsha álsireıtindigi de belgili. Dál osyndaı stsenarıı órbıtin bolsa, Reseı 30 mlrd. dollardan astam qarjysynan qaǵylady. AQSh bankteriniń málimetterine sáıkes, Kıpr arqyly Reseıden salynatyn jáne shyǵarylatyn ınvestıtsııa kólemi 25 paıyzdy quraıdy.
Degenmen Brıýssel de, Máskeý de ońaltýdyń kıprlyq josparyn qabyldaýǵa daıyn emes. Germanııa bastaǵan eýroaımaq elderi Kıprge qysymdy kúsheıtýde. Eýropalyq elderdi ózderiniń ońtústiktik áriptesteriniń arqa súıeýshilik keıpi sharshatqan syńaıly. Reseı de óz kómeginiń qaıtarymy bolatyndyǵyna kepil kórip otyrǵan joq jáne Eýroodaqtyń kelisimi arqyly óz ınvestıtsııasynyń bolashaq senimdiligin qamtamasyz etýdi suraýda.
Taıaý aralyqta Kıprdiń qandaı kónýshilik qadamǵa baratyndyǵy ári onyń áriptesterdiń ishinen kimniń birinshi qabyldaıtyndyǵy basty máselege aınalyp otyr.