Aldan Smaıyl: Rýhanı jańǵyrýdyń qaınary - ulttyq salt-dástúr

NUR-SULTAN. QazAqparat - Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev 2017 jyldyń 12 sáýir kúni elimizdiń bolashaǵy úshin aıtarlyqtaı orny bar, búgingi urpaqtyń erteńi úshin erekshe baǵdarlamalardy qamtyǵan «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasyn jarııalady. Osy oraıda memleket jáne qoǵam qaıratkeri, QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty jazýshy Aldan Smaıyldyń ózekti taqyryptaǵy oılaryn tilishimiz jazyp alǵan edi.

- Aldan Zeınollauly, rýhanı jańǵyrý týraly Elbasynyń maqalasy jarııalanǵaly da eki jylǵa jýyq ýaqyt ótipti. Osy bastamanyń bergeni men áli de bereri týraly ne aıtasyz?

-Eki jyl ǵalamdyq tarıh úshin qas-qaǵym sát. Al, qazirgideı tsıfrly dúnıede erenǵaıyp ýaqyt. Áleýmettik jelilerdegi aıqaı-shý týdyrǵan oqıǵalar apta aýyspaı jatyp eskirip ketedi. Adam jadynan óshedi. Sondyqtan da búgingi tańda elimiz kóleminde jappaı qolǵa alynǵan bul baǵdarlamanyń bereri men bergenin bir saraptap alǵan jón. Jalań uran, jyltyr sózben emes, naqty ispen, kózge kóriner nátıjege jetý úshin ne atqarylǵanyna baǵa berýimiz abzal.

Aıtqanymdaı «RÝHANI JAŃǴYRÝMEN» ótken eki jyl el turǵyndaryna ne berdi? Ózim astananyń sol jaǵalaýyndaǵy erekshe ádemi saıabaǵyna jaqyn jerde turamyn. Kún saıyn bir jarym saǵattan úsh saǵatqa deıin jaıaý júrip demalamyn. Jetpisten asqan kezde munyń densaýlyqqa paıdasy zor. Qalǵan ýaqytym shyǵarmashylyqqa arnalady. Negizi kóz kórgen, kóńilge túıgen oılar. Taıaýda jarııalaı bastamaqpyn. Osy serýendep júretin saıabaqtyń orny jıyrma jyl buryn saıajaı (dacha) ýcheskeleri edi. Ózimniń de kókónis pen qap-qap kartopty jınaıtyn dacham osy mańda edi. Kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqytta megopolıs salyndy. Nemerelerime aıtsam sengisiz. Erterekte shetelge kóship ketken tanys-juraǵattar elordaǵa kele qalǵanda shahardyń adam tanymastaı ózgergenine qaıran qalady. Eki jyl demekshi, jyl aralatyp bas qalamyzǵa meımandatyp jetetinder de qaladaǵy arhıtektýralyq úlken ózgeristerdi baıqap jatady...

Menińshe Rýhanı jańǵyrýdy ulttyq qundylyqtardy túgendeýden jáne ulttanýdan bastaǵan abzal. Osy jerde ulttaný degenimiz ne degen suraq týyndaıdy. Qazirgi qazaqty taný, onyń qasıeti qaısy, qasireti qaısy - osyny anyqtaý, ulttyń minezin bilip, syryna úńilý.

Al ulttyq qasıetke keler bolsaq, ol baǵzy zamannan qalyptasyp keledi. Onda ǵundardan qalǵan ımperııalyq asqaqtyq ta, kóktúrikter zamanyndaǵy baısaldylyq ta, syrtqy jaýlarmen uzaq shaıqastarda shyńdalǵan batyrlyq ta, darhan daladan daryǵan keńdik te, kóshpeli ómirden qalǵan enjarlyq pen jalqaýlyq ta, keshegi keńes ǵasyryndaǵy jaǵympazdyq pen jaltańdyq ta, opasyzdyq pen satqyndyq ta bar. Ulttyq minezdi, mine osyndaı jaǵymdy-jaǵymsyz qasıetter aıqyndaıdy.

- Áıtse de, búgingi qazaqtyń minezi men qasıeti ózgerdi me?

Shyndyǵynda, bul máselede suraq kóp. Máselen, qazaqtyń minezi ózgerse, ol qaı jaǵynan? Ol óziniń dini men dástúrine berik pe? Ulttyq qundylyqtaryn dáripteı ala ma? Tarıhtan tálim alyp otyr ma? Qazaq azamattarynyń biraz bóligi nege osy kúnge deıin oryssha saıraıdy? 400 myńnan astam qazaq balasy nege orys mektebinde oqyp jatyr? Elge ıe bolady degen saıası zııalylar nege halyqtyń qaltasyna qol salady? Qazaqtyń ortasynan geı degen pále qaıdan shyqty? Jas balalardy zorlaý men qorlaý nege jıilep ketti? Náresteni kóshe men qoqysqa tastap júrgender shynymen qazaqtyń qyzdary ma? Dindi nege jiliktep, túrli aǵymdardyń jeteginde kettik?

Mine, osyndaı óreskel qasıetsizdikterden arylmaıynsha, ult tutastaı rýhanı jańǵyra almaıdy. Qaıran Abaı, qazaqtyń minin betine basyp, kemshilikten aryltýǵa sonsha nege umtyldy dep oılaısyz? Sol kemeńger aıtqan «Sabyrsyz, arsyz, erinshek, kórseqyzar, jalmaýyzdar» turǵanda, «qazaqqa ishi jaý bolyp, syrty kúlmekter» turǵanda, «partııa jıyp, para alǵan, peıili kedeı baılar» turǵanda, «jaqynyn tiride ańdyp, ólse ókirgender» turǵanda rýhanı jańǵyrýyń qıyn. Sondyqtan memleket osylaı qaıta túleý kezinde ulttyq qasıet pen ulttyń minezin qalyptastyratyn ulttyń ómir saltyna erekshe nazar aýdarýy qajet.

Búginde Qazaqstan aýmaǵynda 30 myńǵa jýyq tarıhı-mádenı eskertkish bar. Olardyń 25 myńy - arheologııalyq. Munyń bári Úkimettiń tıisti qaýlysymen bekitilgen. Solardyń arasynda shetelderge de máshhúr Tamǵaly jáne Terekti áýlıe tas sýretteri, Beket ata, Sholpan ata, Shaqpaq ata jerasty meshitteri, Qoja Ahmet ıAsaýı, Arystan bab keseneleri, Qarahan, Aısha bıbi, Joshy han, Alasha han, Dombaýyl mazarlary, basqa da kóptegen tarıhı oryn bar.

- Dese de kıeli jerlerge qatysty usynystaryńyz bar ma?

- Táýelsizdik alǵan jyldary ár rý ózderiniń túpki atalary men babalaryna asqaqtatyp eskertkishter ornatty, zırattaryn kúmbezdedi. Memlekettiń tarapynan ardaqtalyp jatqan tulǵalar da az emes.

Biz solardyń bárin kıeli jerlerge jatqyzamyz ba, bul jaǵy maǵan belgisiz. Jalpy alǵanda qazaqta kıesiz jer degen joq. Altyn besik Altaı da, saıyn Saryarqa da, ásem Jetisý da, kórkem Kókshe de, ult ulyqtaǵan Ulytaý da, asqaqtaǵan Alataý da, qasıetti Qarataý da kıeli. Ataqty handar orda etken Syǵanaq pen Saraıshyq ta kıeli. Jer anamyz qaı zamanda kıesiz bolyp edi?! Sondyqtan bul oraıda myń oılanyp, júz tolǵanýǵa týra keledi. Óz basym ázirge osy kıeliler tizimine Nur-Sultan qalasyndaǵy qazirgi Qajymuqan stadıony turǵan jerdi de qosar edim. Nege deseńiz, dál osy jerde qazaq halqynyń Kenesary bastaǵan alǵashqy ult-azattyq kóterilisi bastalǵan. Han Kene basqarǵan úsh júzdiń batyrlary: shubyrtpaly Aǵybaı, súıindik Janaıdar, qypshaq Iman men Basyǵara, arǵyn Jeke batyr, tabyn Jolaman, dýlat Jáýke men Suranshy, atyǵaı Ańǵal batyrlar áskerı bekinisti tikeleı shabýylmen tas-talqan etken. Ult táýelsizdigin ańsaǵan sol qaharmandarǵa áli kúnge taǵzym etilmeı kele jatqany bizdiń súıegimizge tańba. Men muny da talaı aıttym. Áýeli eskertkish-monýment qoıaıyq dedim, ol sózime eshkim qulaq aspaǵan soń, búginde álgi erlerdiń esimderi jazylǵan memorıaldy taqta ileıikshi dep jalynyp júrmin.

Kıeli jerler kóp, áli de anyqtalar, másele mynada. Solardy búgingi balalar mindetti túrde kórýi kerek. Ultqa, onyń tarıhy men rýhanı qundylyqtaryna jastardyń qushtarlyǵyn oıatýdyń yqpaldy joly osy. Álginde tilge tıek etken ejelgi kesene-mazarlardy basqa óńirlerdi bylaı qoıǵanda, sol óńirdegi mektep oqýshylarynyń ózderi bile bermeıdi.

Sonaý 90-shy jyly, ulttyq sana týraly ápil-tápil aıta bastaǵan tusta, Tselınograd qalasynda bir top qazaq azamaty aıqasyp júrip ashqan birinshi-ekinshi synyptardyń balalaryn qazaq degen baıyrǵy ult bar ekenin, onyń uly tulǵalary men baı tarıhy bar ekenin pák júregimen sezinsin dep, kóptegen qaıshylyqtarǵa qaramastan Ulytaý men Túrkistanǵa saparǵa jiberip edik. Sol ólkedegi tarıhı-arhıtektýralyq ǵajaıyptardy kórgen, emin-erkin aralaǵan, syryna qanǵan jetkinshekter ózderiniń qazaq ekendikterine, sol halyqtyń perzentteri ekendigine maqtanyp oraldy.

Eger udaıy osylaı bolsyn desek, búgin jas tolqyn álgindeı sezimde tulǵalansyn desek, rýhanı jańǵyrý aıasynda mektep týrızmin qalyptastyraıyq.

- Áńgimeńizge rahmet!