Alashtyń aıaýly arysy Jahansha Dosmuhameduly
Búkil sanaly ǵumyryn ultynyń azattyǵy jolyna baǵyshtaǵan Alashorda kósemderiniń biri - Jahansha Dosmuhameduly. Ol 1887 jyly Oral oblysy, Jympıty bolysynyń (qazirgi Syrym aýdany) Buldyrty aýylynda dúnıege kelgen. Ákesi Dosmuhamed Jaıyq óńirine aty málim dáýletti, kózi ashyq, kósheli kisi bolypty. Al anasy - Rabıǵa ataqty Syrym batyrdyń elinen shyqqan kórgendi, aǵaıynǵa qoly ashyq qaıyrymdy jan eken. Osyndaı áýlette dúnıege kelgen Jahansha jastaıynan zerek, alǵyr bolyp ósti.
Zamannyń betalysyn erte baǵdarlap, keleshektiń kilti bilimde ekenin jaqsy sezgen ákesi Jahanshaǵa aýyl moldasynan saýat ashqyzýmen birge onyń elden uzap oqyp, jan-jaqty bilim alýyn jón kórgen. Arnaıy muǵalim jaldap, balasynyń oryssha tilin syndyrady, bolystyq orys-qazaq mektebine oqýǵa beredi.
Jahanshanyń balalyq shaǵy otarshyldyq saıasattyń kúıip turǵan tusynda ótti. Reseı patshalyq úkimeti qazaq halqynyń ata qonysyn memleket menshigi dep jarııalap, eki ǵasyrǵa sozylǵan kúshtep tartyp alý saıasaty jyldarynda 45 mln. desıatınadaı shuraıly jerdi tartyp alady. Órisi tarylyp, otarshyldyqtyń qorlyǵy ótken halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaýǵa el ishinen Syrym batyr, Isataı men Mahambet syndy erler atqa qonyp, olarǵa ergen halyq dúrkin-dúrkin kóteriliske shyqqanmen, onyń barlyǵy aıaýsyz basyp-janshylyp otyrdy. Sadaq-naıza asynǵan birneshe myń kóterilisshilerdiń zamanaýı qarýmen jabdyqtalǵan júz shaqty ǵana soldatqa tótep bere almaıtyndyǵyn estip te, kórip te júrgen Dosmuhamed balasynyń áskerı ónerdiń qyr-syryn úırengenin qalaıdy. Balany alys saparǵa shyǵaryp salýǵa sol zamannyń belgili metsenaty Aqsholaq Saryqojauly, Syrym batyrdyń urpaǵy Omar, Qýanaı qazirettermen birge Taısoıǵannyń belgili tulǵasy Dosmuhamed te shaqyrylady. Sol ýaqyttan bastap ákeleri attas Halel men Jahansha bir-birimen ómir boıy dostasyp, bilim men kúres jolyna birge attanady.
Bala Jahansha 1899 jyly tamyz aıynda Oral áskerı realdyq ýchılışesine túsip, ony 1905 jyly altyn medalmen bitirip shyǵady. Odan arǵy oqýyn ataqty zańger Baqytjan Qarataevtyń aqylymen Máskeýde jalǵastyrýdy josparlaıdy. Sóıtip ol 1906 jyly Imperator atyndaǵy Máskeý ýnıversıtetiniń (búgingi M.Lomonosov atyndaǵy MMÝ) zań fakýltetine túsip, 1910 jyly ony da altyn medalǵa bitiredi.
Máskeý ýnıversıteti Jahansha Dosmuhamedulynyń quqyqtyq bilimin ósirip, saıası kózqarasyn shyńdaýmen birge, onyń azamattyq bolmysynyń qalyptasýyna zor yqpal etedi.
Ýnıversıtet qabyrǵasynda Jahansha sheshendik ónerge barynsha den qoıady. Qudaı bergen qabiletine qosa, orys tilinde oratorlyqqa jattyǵý arqyly ol eki tilge birdeı júırik sheshen bolyp shyǵady. Júıeli sózimen, ótkir tilimen eldi uıytyp, kópshilikti baýrap alatyn. Tipti sóz sheberligimen orystardy tańǵaldyratyn. Bul qasıetiniń aldaǵy qoǵamdyq-saıası qyzmetinde kóp paıdasy tıgen.
Reseıdegi saıası jaǵdaı, birinshi orys revolıýtsııasy jáne Oral qalasyndaǵy saıası tolqýlar men Oralda ótken bes oblystyń qazaq oqyǵandary ókilderiniń bas qosýlary Jahansha Dosmuhamedulynyń saıası kózqarasynyń turaqty qalyptasýyna, dúnıetanymdyq túsiniginiń baǵyt-baǵdaryn saraptaýǵa erekshe áser etti. Jahanshanyń budan keıingi ómir joly eldiń qoǵamdyq-saıası ómirimen tyǵyz baılanysta ótedi. Oqýdan soń elge oralady da, Oral qalasynda túrli qyzmetter atqarady.
Baǵzydan mura bolǵan babalar jeriniń talan-tarajǵa túskeni, jalpy otarshyldyq taýqymeti el ishindegi zııaly qaýymnyń qabyrǵasyn qaıystyrady. Osyndaı syn saǵatta qazaqtyń kózi ashyq, oqyǵan zııaly azamattary bas kóterip, halyqqa kóshpeli turmystan otyryqshylyqqa aýysyp, qala salyp, kásip, óner úırenbese, Reseıdiń otarlaý saıasatyna, dúnıe júzindegi tirshilik talasyna tótep bere almaıtynyn el ishine nasıhattaýǵa kiristi. Osy máselelerde baspasózdiń atqarar qyzmetiniń mańyzdylyǵyn túsingen Reseı Memlekettik Dýmasynyń múshesi Baqytjan Qarataev, Sháńgereı Bókeev, Ǵumar Qarash, Ǵabdol-Ǵazız Musaǵalıev jáne basqa da azamattar Іshki Bókeılikte Sháńgereı sultannyń ýsadbasynda keńes qurady. Nátıjesinde 1911 jyldyń 16 naýryzynda tuńǵysh ret «Qazaqstan» dep atalǵan gazet shyǵarady. Ol qazaq dalasyndaǵy erekshe qubylys edi.
Al 1913 jyly Orynborda Ahmet Baıtursynovtyń redaktorlyǵymen, Mustafa Orazaevtyń demeýshiligimen «Qazaq» gazeti jaryq kóredi. Alǵashqy shyqqan kúnderinen-aq qalyń eldiń qoldaýyna ıe bolǵan bul basylymdardyń aınalasyna qazaq oqyǵandarynyń, zııaly qaýymnyń toptasyp, gazet arqyly halyq arasynda úgit-nasıhat júrgizip, úkimettik dárejedegi máselelerge qozǵaý sala bastaǵan qadamynan otarshyl bılik qatty seskenedi. Ózi burynnan úlgi tutatyn aǵalarynyń Táýelsizdik uǵymy basqalardyń túsine de kirmegen ýaqytta derbes memleket ataýymen gazet shyǵarýy, el bolýdy kókseýi Jahanshadaı jas jigitterdiń rýhyn oıatyp, ulttyq-saıası ustanymyn ushtaı túsedi. Otarlyq quldyqtan qaıtkende de qutylý, eliniń oıanýy, bilimge umtylý, basqalar sanasatyndaı el bolý ol úshin eń basty qundylyqtarǵa aınalady. Óz ultynyń burynǵy tarıhynan memlekettilik nyshandaryn izdeı bastaıdy. Táýke hannyń «Jeti jarǵysyn» qazaqtyń tuńǵysh zańdar jınaǵy retinde kórsetip, qazaqtardyń dástúrli quqyq júıesi týraly batyl pikirli maqalalar jarııalaıdy. «Qazaq halqynda basqarý júıesi bolǵan, ol - handyq júıege baǵynǵan» dep qazaqtyń arǵy tarıhyndaǵy búkil handardy atap kórsetetin kólemdi ǵylymı maqalalar jazady. Ol maqalalar «Neskolko slov o kırgızskom narodnom prave» degen taqyryppen sol tusta Oral qalasynda shyǵyp turǵan «Ýralskıı lıstok» gazetiniń úsh birdeı sanyna jarııalanǵan. Alaıda bul otarshyl ókimetke jaǵa qoımaıdy. Kóp keshikpeı, ony halyqtan qol úzdirý maqsatynda Oral general-gýbernatory Oral gýbernııasynda turýǵa tyıym salyp, Tom qalasyna qyzmetke jiberdi.
Jahansha 1911-1917 jyldar aralyǵynda áýeli advokat, keıin Tom okrýgtik sotynyń Kaınsk ýezi boıynsha prokýrory bolyp qyzmet atqardy. Osy óńirdegi jáne qazaq dalasyndaǵy sot isterine qatysyp, prokýror jáne advokat retinde kúrdeli isterdiń údesinen shyǵa bildi. Jahanshanyń sol kezdegi áskerı sheni ıýstıtsııa generaly edi. Jahansha qazaq jurtynan shyqqan tuńǵysh prokýror boldy.
Tom qalasynda Shymkent oıazy bolǵan otstavkadaǵy general Konstantın Kolosovskııdiń qyzy Olgamen úılenedi. Apaly-sińlili Olga jáne Nadejda Kolosovskaıalarmen jaqyn qarym-qatynasta bolǵan V. Lenınniń bolashaq zaıyby Nadejda Krýpskaıamen de tanys bolyp, aralasyp turǵan.
Jahansha 1917 jyly Oraldaǵy Ýaqytsha Qazaq komıtetiniń arnaıy shaqyrýymen elge kelip, saıası-qoǵamdyq qyzmetterge belsene aralasty. І Qazaq Oral oblystyq sezi Jahanshany Máskeýde ótetin І Búkilreseılik musylman sezine delegat etip saılady. Bul tustaǵy saıası tuǵyry - Ýaqytsha úkimetti qoldaı otyryp, Reseı quramynda qazaq elin avtonomııaly el etý jáne osy murat jolynda eldiń yqpaldy, belgili adamdarynyń qoldaýyna súıený boldy. Ol Musylmandar sezinde erekshe belsendiligimen kózge tústi. Sóıtip musylman isterin basqaratyn «Shýro-ı-Islam» komıteti tóraǵasynyń orynbasarlyǵyna saılanady.
1917 jyly jazda jáne jeltoqsanda ótken І jáne ІІ jalpyqazaq sezderine Oral qazaqtary atynan delegat bolyp qatysyp, sońǵy sezde Alashorda úkimetine múshe, «Shýro-ı-ıslamǵa» ІІ jalpyqazaq sezi atynan ókil bolyp saılandy. Ómiriniń Petrograd kezeńinde bolashaq «Alash» partııasynyń baǵdarlamasyn túzý isin qolǵa aldy, Bas jer komıtetindegi, Іshki ister mınıstrligindegi, Sot mınıstrliginiń Halyq sottaryna ózgeris engizý keńsesindegi, Oqý mınıstri janyndaǵy Halyq komıtetindegi qazaqqa qatysty istermen aınalysty. Petrogradtaǵy Qazan tóńkerisin kózimen kórdi. Keńes ókimetiniń alǵashqy aılarynda V.I.Lenınge Petrograd Kópshilik kitaphanasynda saqtaýly turǵan ıslam dúnıesiniń asyl jádigeri - Osman halıf jıǵyzǵan Quran Kárim nusqasyn qaıtarý jónindegi «Shýro-ı-ıslam» komıtetiniń tilegin jetkizip, buǵan ruqsat aldy. Qasıetti Quran-kárim aldymen Ýfaǵa, keıin Tashkentke jetkizildi.
1918 jyldyń naýryz aıynda Jahansha Dosmuhameduly men Halel Dosmuhameduly Máskeýge kelip, Lenınmen jáne Stalınmen kelissóz júrgizedi.
J.Dosmuhameduly - óz kózqarastaryn qoǵamdyq saıası is áreketinde naqty qoldanysqa engize bilgen kánigi saıasatker. Ol óziniń eń basty ustanymdary retinde eki nárseni: qazaq halqynyń ózin-ózi bıleý quqy, avtonomııa jáne eki jaqtyń teke-tiresiniń ortasynda qalǵan qazaq halqyn zorlyq-zombylyq pen talan-tarajdan aman saqtaý bolyp tabylady dep shegelep kórsetetin. Sonymen qatar Jahanshah Dosmuhameduly eshbir elde, esh ýaqytta elden erikti túrde jınalatyn kómekpen ǵana eldi kórkeıtý múmkin emestigin, ol úshin jurtty jappaı jumyldyryp, tártipke baǵyndyratyn memlekettik mashına kerektigi jóninde únemi aıtatyn. Sol sebepten de Orynborda ótken Jalpyqazaqtyq sezde Jahansha pen Halel bastaǵan toptyń Qazaq avtonomııasy ıaǵnı derbes memleket «dereý» jarııalansyn degen ustanymda bolǵan. Sondaı - aq, revolıýtsııadan keıin ortalyqtan, ortalyq bılikten qol úzip qalǵan, eshkimge baǵynbaıtyn, eshkim qarjylandyrmaıtyn túrli áskerı quramalar men 10 - 15 adamnan turatyn túrli bandylyq toptardyń, birese jeńip, birese jeńilip shegingen áskerlerdiń elge salǵan lańy, qaraqshylyq shabýyldary da eldi qan-qaqsatyp otyr edi. Osynaý alasapyran zamanda Alash arystarynyń ishinde derbes memleket qurý isin barynsha jedel qolǵa alyp, qalǵan máseleler sol memleket sheńberinde sheshilýi tez bolady degen pikir ustanǵan azamat kásibı zańger - Jahansha Dosmuhameduly edi. 1918 jyly mamyrda Jympıtyda ótken Oral oblysynyń 4-qazaq sezinde «Oıyl ýálaıaty» dep atalǵan memlekettik qurylym quryldy. Eshkimge baǵynyshty bolmaǵan sol tuńǵysh Qazaq Úkimetiniń tóraǵasy - Jahanshah Dosmuhameduly, Premer-mınıstr jáne áskerı ister mınıstri qyzmetin qosa atqardy. Al Halel Dosmuhameduly - tóraǵanyń orynbasary, Dáýletshe Kúsepqalıev - Úkimet keńesiniń basshysy, Janqoja Mergenov - Іshki ister mınıstri, Salyq Omaruly (Syrym batyrdyń urpaǵy) - jer sharýashylyǵy mınıstri, Haziret Saǵıdolla Іztileýov - Rýhanı ister mınıstri, Isa Qanjasarov - Qarjy mınıstri qyzmetin atqardy.
Basqa da azamattar túrli laýazymdy qyzmetter atqaryp ult múddesi úshin aıanbaı eńbek etti. Jahansha memlekettik qurylymdardy jasaqtap, túrli mınıstrlikter qurdy, bank pen telegraf ashyp, birneshe myń turaqty ásker ustady, ishki tártip úshin mılıtsııa jasaqtady, áskerı oqý ornyn ashty. Sóıtip is júzinde ol kisi zamanaýı tuńǵysh qazaq memlekettiliginiń negizin qalady.
Alash jolyndaǵy búkil qyzmeti alǵash ret zańdy túrde osylaısha rásimdelgen Jahansha syrtqy kúshtermen ymyraǵa kelý, ishki kúshtermen ulttyq birlikti saqtaý saıasatyn sheber júrgizedi. 1918 jyly qyrkúıekte Ýfada ótken Alashordanyń shuǵyl májilisiniń sheshimimen Alash avtonomııasynyń batys ólkelerin basqarý úshin «Oıyl ýálaıatynyń» ornyna Alashordanyń batys bólimshesi qurylady. Tóraǵasy bolyp J. Dosmuhameduly saılanady. Ol qurylym eki jyldaı ómir súrdi. Odan keıin keńes basshylyǵynyń Alashorda múshelerine senimsizdik tanytatyny anyq boldy. Sóıtip Frýnzeniń usynysymen Batys Alashorda basshylary halyqtan oqshaýlandyrylyp, Jahansha bastaǵan bes adamnan turatyn top Máskeýge jóneltildi. Alashorda bólimshesi taratylyp, onyń jetekshileri biraz ýaqyt qazaq dalasynan alastatylǵanda, Jahansha 1920 jyly jaz aılarynda Máskeýde Bas toqyma ónerkásibi basqarmasynda ınspektor bolyp, qyrkúıek aıynda atalǵan mekemeniń joldamasymen Tashkentke jibe-rilip, Túrkistan Respýblıkasy Halyq sharýashylyǵy Ortalyq keńesiniń bólim meńgerýshisi qyzmetin atqarady. Tashkentte qazaq zııalylary qurǵan mádenı-aǵartý «Talap» qaýymdastyǵyna múshe bolyp, onyń tapsyrýymen qazaq tilinde alǵashqy qylmystyq kodeks jobasyn ázirledi. RSFSR Qylmystyq Kodeksin 1924 jyly «RSFSR-dyń jaýyzdyq nızamnamasy» degen atpen qazaq tiline aýdardy. 1926 jyly ózgertýler men tolyqtyrýlar engizilgen RSFSR Qylmystyq Kodeksi onyń basshylyq etýimen «RSFSR-dyń Qylmystyq zańy» jáne «RSFSR-dyń Qylmys tekserý zańy» dep atalyp, qazaq tiline aýdaryldy. Ondaǵy kóptegen baptar qazirgi qoldanystaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksiniń normalaryna sáıkes keledi. Keıinnen ol Qyzylorda, Almaty qalalarynda ár túrli qyzmetter atqaryp, 1930 jyly Máskeýge qyzmetke aýysady. Sol jyly qazan aıynda tutqyndalyp, 1932 jyly Voronejge 5 jyl merzimge jer aýdarylady. 1938 jyly qaıta tutqyndalyp, esil er úshtiktiń sheshimimen atý jazasyna kesiledi. Kózi tirisinde ózi janyndaı jaqsy kórgen týǵan halqynyń eńsesi kóterilgenin kóre almaı asyl azamat armanda ketti. «Bizdiń maqsatymyz - el bıleýdi halyqtyń óz qolyna berý, qazaq halqy avtonomııaǵa ıe bolyp, aldaǵy ýaqytta taǵdyryn óz qolyna alady. Qalyń qazaqty aıaýsyz qanaǵan patsha ornynan tústi. Endigi jerde qazaqty - eldiń turmysyn, tilin, minez-qulqyn, ádet-ǵurpyn biletinder ǵana basqarady. Osyǵan baılanysty qalaı bolǵanda da biz Reseıden avtonomııa alýǵa tıistimiz», - dep armandaǵan Alashtyń aqıyǵy - Jahansha Dosmuhamedulynyń mańdaıyna osyndaı taǵdyr buıyrypty. Alash arystarynyń armany, Jahansha atamyzdyń armany - 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda Qazaqstan Respýblıkasy atty táýelsiz memlekettiń egemendik alýymen, Otanymyzdyń kók týynyń kókke kóterilýimen oryndaldy.