Alash zııalylarynyń eńbekterinde Naýryz týraly qundy derekter bar - ǵalym
- Táttigúl Ersaıynqyzy, aldymen Naýryz aıynyń erekshelikteri týraly aıtyp berseńiz?
- Naýryz «jańa kún» degen maǵynany beretin parsy sózi bolǵanymen, kóne túrkilerge, qazaqtarǵa erte zamannan kirigip, sińip ketken. Omar Haııam jazyp alǵan ańyz boıynsha, parsy eliniń erte dáýirdegi táńiri Izıd kúndi jaratarda oǵan erekshe yqylas-meıir tókken, kúnge únemi qozǵalysta bolýdy buıyrǵan. Kún óziniń jyldyq aınalymynda árbir juldyzdy bir aıda basyp ótedi de, on eki juldyzdy tolyq basyp ótip, jańa aınalymǵa engende kún men túnniń teńelýi, kóktemniń bastalǵan kúni bolyp eseptelgen. Bul jańa kúndi halyqtyń qýanyshpen qarsy alýy, ertede kúntizbeni durys eseptemegendikten, kún men túnniń teńelýi jyldyń ár mezgiline aýysyp otyrǵan. Seldjýkter sultany Málik shah bılik basyna kelgende kóne kúntizbeni qaıta jandandyrýǵa jarlyq bergen. Jańa kúntizbe jasaýǵa Horasan ǵalymdary, sonyń qatarynda Omar ıbn Ibragım ál-haıam da qatysqan. Osylaısha 1079 jyly jańa kúntizbe jasalyp, naýryzdyń kúntizbedegi turaqty orny anyqtaldy, kibise kún esepteldi. Kún men túnniń teńelýinen keıin keletin jańa kún ertedegi ıÝlıan kúntizbesi boıynsha 9 naýryzǵa, al osy kúngi qoldanystaǵy Grıgorıan kúntizbesi boıynsha jańa kúnniń kelýi 22 naýryzdan bastalady.
- Jalpy, Naýryz aıy, oǵan qatysty salt-dástúrler týraly qandaı kitaptar bar? Belgili bir eńbekterdi aıta alasyz ba?
- Omar Haııamnyń Berlın memlekettik kitaphanasynda jáne Londondaǵy Brıtan mýzeıinde saqtalǵan «Naýryznama» qoljazbasynyń Naýryz merekesiniń damýy men taralýyn tanyp bilýde mańyzy erekshe. Mahmut Qashqarıdyń «Túrki tiliniń sózdigi», «Babyrnama» jazbasynyń, Abaıdyń Memlekettik ortalyq mýzeıde saqtalǵan qoljazbasynyń Naýryz merekesiniń túp-tamyrynyń tereńdigin saralaýda mańyzy erekshe. Qazaq halqynyń ǵulamalary Máshhúr Júsip Kópeıuly, Muhtar Áýezov jazbalary Naýryz merekesinde atqarylatyn kóne ǵuryptary mańyzdy aqparattar beredi. Sondaı-aq Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatov jáne basqa da Alash zııalylary óz eńbekterinde baıyrǵy qazaqtardyń Naýryz meıramyn atap ótýdegi erekshelikterin aıǵaqtaıtyn qundy derekter qaldyrǵan.
- Naýryz meıramy shyǵys halyqtaryna ortaq meıram ekenin bilemiz. Naýryz meıramy bul halyqtardyń salt-dástúrlerine enip, beıimdele aldy ma eken?
- Naýryz meıramy erte zamannan túrki dúnıesine ortaq muraǵa aınalǵanymen, ár halyq bul merekeni óziniń dástúrli ádet-ǵuryptaryna, dástúrli turmystaryna, dástúrli sharýashylyqtaryna saı beıimdegen. ıAǵnı, ejelgi shyǵys memleketterinde mereke patshalyq saraı saltanatyna saı bolsa, ózbekter, tájikter otyryqshy sharýashylyq pen otyryqshy mádenıetke beıimdegen, naýryz dástúri eginshilikke qatysty dástúrlermen jalǵasqan. Al, qazaqtar kóshpeli mádenıet pen kóshpeli sharýashylyǵyna beıimdegen.
- Osy kúnge deıin Naýryz meıramymen baılanysty qandaı dástúrler jetti dep aıtar edińiz?
- Qazaq halqy Naýryz merekesi aıasynda «kórisý», ıaǵnı, qaýyshý rásimin atqaryp, birin-biri «jasyń qutty bolsyn» dep quttyqtaǵan. «Jasyń qutty bolsyn» degen quttyqtaý elimizdiń óńirlerinde áli aıtylady. Baıyrǵy ańyz boıynsha, Jyl – jańa týǵan bala, ol kún sanap ósip, úsh aıdan soń jigit bolady, kúz túskende qartaıyp, býryl bas bolady, qys túsip qar astynda qalǵanda kárilikten óledi. Osylaısha on eki aı bitýimen eski jyldyń ómiri de bitedi. Jańa jyl qaıta týylǵanda, sol týylǵan kúndi quttyqtap, qýanǵandy qushaǵyna alyp, syı-qurmet jasaý ár adamnyń mindeti bolǵan eken. Bul ańyzdan qazaq halqynyń antropotsentrıstik tanymyndaǵy «Jyl»-dyń adam keıpindegi modelin ańǵarýǵa bolady. Qazaqy ortada Naýryz merekesinde bir-birine «jasyń qutty bolsyn» nemese «bir jasyń qutty bolsyn» dep aıtýynyń sebebin osymen baılanystyrady. «Jyl» ańyzyna sáıkes jańa týylǵan Jyl, on eki aıda tez ósip qartaıady.
Kóktem aıynyń birinshi kúniniń qazaqy tanymda «Qart Naýryz» atanýy, al kún men túnniń teńelýinen keıin keletin jańa kúndi «Jas Naýryz» dep ataýy da osy ańyzben baılanysty.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!