Alash zııalylary qozǵaǵan ar tazalyǵy memlekettik qyzmetshiniń basty qaǵıdasy bolýy kerek - Darhan Jazyqbaev
Memleket basshysy eńbekaqysy tómen melekettik qyzmet qoǵam úshin qymbatqa túsip jatqanyn, osy máseleni jete túsinbeý kompetentsııa men bastamanyń tómendeýine alyp keletinin qadap aıtty. Sondyqtan 2021 jyldyń 1 shildesinen faktorly-baldyq shkala engiziletin bolady. Bul óz kezeginde memlekettik qyzmetshilerdiń jaýapkershiligin kúsheıtý men yntalandyrýǵa sebep bolady. Jalpy, bul salanyń mańyzdylyǵyn eskere otyryp, QR Memlekettik qyzmet isteri agenttigi tóraǵasynyń orynbasary Darhan Jazyqbaevtyń bergen suhbatyn kópshilik nazaryna usynýdy jón sanadyq.
- Darhan Medeǵalıuly, memlekettik qyzmetshiler týraly qoǵamda ár alýan pikir bar. Sońǵy kezderi áleýmettik jelide qandaı da bir memlekettik qyzmetshiniń is-áreketine qatysty aıtylyp, jazylatyn synı kommentarııler jetkilikti. Osyǵan baılanysty jalpylama alǵanda memlekettik qyzmetshilerdiń synǵa jıi ushyraýynyń basty sebebi ne dep oılaısyz?
- Memlekettik qyzmetshi eń áýeli óziniń ádeptiligimen qatar júris-turysy, kópshilik aldynda sóıleý, ózin ustaý mádenıeti arqyly ózgelerge úlgi bola biletin qoǵamnyń betke ustar aınasy bolýy tıis. Degenmen, bul suraqqa jaýap berý úshin búgingi kúnniń tolassyz aqparat tasqynynyń saldary týraly oılaný kerek. Oǵan qosa qoǵamdyq pikirdi qalyptastyratyn birden bir qural buqaralyq aqparat quraldary men áleýmettik jeli desek artyq aıtqandyq emes. Halqymyzdyń «bir qumalaq, bir qaryn maıdy shiritedi» dep aıtatyny sııaqty, bir málimetke súıenip, búkil qaýymdy qaralaý ókinishke qaraı qazirgi qoǵamda bar nárse. ıAǵnı, ár iske jeke adamnyń jaýapkershilikte bolatyny, qandaı quqyq buzýshylyqqa barsa da, ol zań aldynda jeke jaýapty ekenin umytpaý qajet. Demek, bir memlekettik qyzmetshiniń zańǵa qaıshy nemese ádepsiz is-áreketin búkil memlekettik apparattyń bet-beınesi retinde qabyldap, qorytyndy shyǵarýǵa áste bolmaıdy.
Mysaly, elimizdegi memlekettik qyzmetshilerdiń sany 90 myńnan asady. Osy jyldyń 9 aıynyń qorytyndysy boıynsha atalǵan 90 myń memlekettik qyzmetshiniń ishinde 300-ge jýyǵy ádep normalaryn buzǵan. Sonda osy 300-ge jýyq memlekettik qyzmetshiniń is-áreketi úshin ózge 90 myń adamnyń bárin birdeı ádepsiz dep aıtýǵa bola ma? Árıne ol durys pikirge jatpaıdy!
Memlekettik qyzmetshilerdiń barlyǵy birdeı halyqpen tikeleı jumys istemegenimen, olardyń basym kópshiligi óz jumystaryn tııanaqty ári sapaly atqarýda. Olardyń atqarǵan jumystary syrt kózge kórine bermeýi de múmkin.
Sondyqtan aqparat taratýda jaýapkershilikti sezingen abzal dep oılaımyn. Keı jaǵdaıda áleýmettik jelilerde tekserilmegen aqparattar taralyp, bireýdi balaǵattaǵan, janjal uıymdastyrǵan faktilerge qatysty ol memlekettik qyzmetshi eken degen sóz jeldeı esip jatady. Biraq ondaı faktiler óz dálelin tappaıtyn kezder jıi bolyp turady.
Memlekettik qyzmetshilerdiń jappaı synǵa ushyraý sebebiniń bir jaǵy osy áleýmettik jeli arqyly taralatyn aqparattar saldarynan qalyptasatyn bet-beıne. Ekinshi jaǵynan jekelegen jaǵdaılarda memlekettik qyzmetshilerge qatysty aqparat jalpy kontekstten úzilip alynady da, máseleniń shynaıy mán-jaıy kórinbeı qalýynyń saldary dep aıtar edim.
Alaıda, Memlekettik qyzmet isteri agenttigi memlekettik qyzmetshilerdiń ádep normalary men elimizdiń zańdaryn qatań saqtaýy týraly profılaktıkalyq sharalardy ótkizip, olarǵa qatysty BAQ-ta, áleýmettik jelilerde jarııalanǵan synı maqalalar men málimetterge monıtorıng jasap otyrady. Eger áldebir memlekettik qyzmetshi tarapynan halyqtyń synyna ushyraǵan rezonansty is-áreket oryn alǵan jaǵdaıda, tıisti memlekettik organǵa shara qabyldaý jáne ol jóninde aqparat berý týraly usynys engiziledi.
- Memlekettik qyzmetshilerdiń Ádep kodeksinde memlekettik qyzmetshi óz is-áreketimen qoǵam tarapynan aıtylatyn synǵa sebepker bolmaýy kerek ekeni kórsetilgen. Osy rette memlekettik qyzmetshilerdi ádep kodeksin buzǵany úshin jaýapqa tartýdyń qanshalyqty tıimdi ekenin atap ótseńiz?
- Ádep kodeksiniń Siz aıtyp otyrǵan normasyn saqtaý árıne qajet. Degenmen, bul tusta memlekettik qyzmetshini synǵa ushyratýǵa sebep bolǵan mán-jaılardy aldymen zańǵa sáıkes anyqtap alǵan durys. Sebep bar jerde saldardyń da bolýy múmkin. Memlekettik qyzmetshiler tarapynan ádep kodeksiniń normalaryn buzýdyń saldarymen ǵana kúresý jetkiliksiz. «Jazalaý – quqyq buzýshylyqtyń aldyn alýdyń álsiz tásili» degen sóz bar. Sondyqtan, quqyq jáne ádep normalaryn buzýdyń aldyn alý maqsatynda profılaktıkalyq sharalarǵa kóp mán bergen abzal.
Jalpy alǵanda, aldyn alý sharalary tártiptik tájirıbede oń ózgeristerge ákeldi, jekelegen baǵyttarda ádeptik quqyq buzýshylyqtardyń sany azaıdy.
Zaman ózgeredi, qoǵam damýy ómirge óz talaptary men erejelerin engizedi. Búginde zaman talabyna saı Ádep kodeksin jańartýǵa baılanysty Agenttik naqty jumystardy júrgizip otyr. ıAǵnı, qazirgi ýaqytta Agenttik memlekettik qyzmetshilerdiń jańa Ádep kodeksin daıyndap jatyr. Ádep kodeksinde memlekettik qyzmetshiniń jeke ómirine aralaspaýdyń mańyzy men ár azamattyń laýazymyna qaramastan zań aldynda birdeı jaýaptylyǵy, múddeler qaqtyǵysyn boldyrmaý máselesi eskeriletin bolady.
- Jaqynda memlekettik qyzmetshilerge syılyq alýǵa múldem tyıym salatyn zań qabyldanǵan bolatyn. Zańnyń osy normasy týraly keńirek aıtyp ótseńiz?
- El Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev qazan aıynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Zańǵa sáıkes memlekettik qyzmetshilerge syılyq alýǵa tolyqtaı shekteý engizildi.
Alaıda, qabyldanǵan Zań normasyna zer salsaq, laýazymdy tulǵaǵa qyzmettik ókilettigine baılanysty, belgili bir jeke adamnyń paıdasyna áreketi nemese áreketsizdigi úshin tartylǵan syılyqty alýǵa bolmaıdy. ıAǵnı, laýazymdyq jaǵdaıyn paıdalanyp, syıǵa tartýshynyń paıdasyna yqpal etýi múmkin bolsa, syılyqtardy syıǵa tartýǵa jol berilmeıdi.
Sonymen qatar eskeretin jaıt, zańnyń atalǵan normasyndaǵy shekteýler memlekettik qyzmetshiniń jeke ómirine qatysty máselelerge baılanysty qoldanylmaıdy. Bul oraıda, Agenttiktiń aýmaqtyq departamentteri Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigimen jáne qoǵam ókilderimen birlesip, Ádep jónindegi keńester arqyly jergilikti atqarýshy organdar arasynda jańa qabyldanǵan Zań normalary boıynsha túsindirý jumystaryn úzdiksiz júrgizip keledi.
- Keıbir memlekettik qyzmetshilerdiń jurtshylyq aldynda ózin-ózi ustaý máneri, halyqpen tikeleı baılanystaǵy dóreki áńgimesine, mádenıetine qatysty da syn aıtýshylar barshylyq. Nege memlekettik qyzmetshiler osyndaı olqylyqty jiberip jatyr? Bul memlekettik qyzmetshilerdiń daıyndyǵy durys jolǵa qoıylmaǵan degen sóz emes pe?
- Kópshilik aldynda sóıleý, ózin-ózi ustaý, ádep normalaryn, zańdylyqty saqtaý máselesi jalpy memlekettik qyzmetshiler úshin ózekti.
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynda Siz qozǵap otyrǵan kópshilik aldynda sóıleý daǵdylary boıynsha semınarlar turaqty negizde ótkizilip turady. Ádette, memlekettik qyzmetke, sondaı-aq basshylyq laýazymǵa jańa taǵaıyndalǵan memlekettik qyzmetshilerge arnalǵan arnaıy biliktiligin arttyrý kýrstary bar. Ol kýrstarǵa ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdardan memlekettik qyzmetshiler tartylyp, tájirıbelerin shyńdaıdy.
Deıturǵanmen, saýalyńyzdaǵy memlekettik qyzmetshilerdiń kópshilik aldynda sóıleý barysynda tosyrqap qalatyn jáıttardy joqqa shyǵarmaımyz. Bul memlekettik qyzmetshilerdiń daıyndyǵy nemese bilimsizdigi degen sóz emes. Suhbat berý, kamera aldynda sóıleý syrt kózge ońaı kóringenimen, is júzinde jeńil nárse emes. Buqar jyraý «Sharshy topta sóz bastaýdan qıyndy kórgenim joq» dep aıtqandaı, sóıleý de tájirıbeni qajet etedi. Buǵan qosa jumystaǵy júkteme men shuǵyl tapsyrmalardy, psıhologııalyq ári emotsııalyq jaǵdaıdy eskerińiz.
Alaıda, dórekilik tanytyp, memlekettik qyzmetshiniń ádep normalaryn buzsa, oǵan qatysty tıisti shara qoldanylatynyn umytpaǵan jón.
Osy maqsatta Memlekettik basqarý akademııasynyń oblystardaǵy fılıaldary bazasynda laýazymdy tulǵalar men qoǵam qaıratkerlerin, BAQ ókilderin jumyldyra otyryp, Agenttiktiń aýmaqtyq departamentteri kópshilik aldynda sóıleý, ózin-ózi ustaý mádenıeti boıynsha memlekettik qyzmetshiler arasynda oqý-semınarlardy udaıy ótkizip turady.
- Memlekettik qyzmetshiniń jumysyna, is-áreketi men qyzmettik ádebine qalaı baqylaý jasalady? Ásirese memlekettik qyzmetshilerdiń qyzmetten tys ýaqyttaǵy minez-qulqy baqylana ma?
- Konstıtýtsııamyzda «Árkimniń jeke ómirine qol suǵylmaýyna, óziniń jáne otbasynyń qupııasy bolýyna, ar-namysy men abyroıly atynyń qorǵalýyna quqyǵy bar» ekeni naqty aıtylǵan. Biz osy oraıda, Ata zańda aıtylǵan adamnyń Konstıtýtsııalyq quqyna aralasýǵa jol bermeýimiz kerek.
Memlekettik qyzmetshiniń jumys ornyndaǵy is-áreketi men ádebine baqylaýdy onyń tikeleı basshysy júrgizedi. Zańdy qatań saqtaýǵa, sondaı-aq moraldyq-etıkalyq qundylyqtardy nasıhattaýǵa aıryqsha kóńil bólinedi, ıaǵnı adam quqyqtaryn saqtaý mádenıetin dáripteý jáne baqylaý máselesi ózekti.
Ár memlekettik qyzmetshiniń laýazymdyq nusqaýlyǵy bar, nusqaýlyqqa saı olar mindetter men fýnktsııalardy júzege asyrady. Oǵan qosa ár memlekettik organnyń ishinde turaqty negizde tártiptik komıssııa jumys isteıdi. Budan bólek memlekettik qyzmetshilerdiń ádeptiligin joǵarylatýda jáne quqyqtarynyń saqtalýyn qamtamasyz etýde Ádep jónindegi keńester jáne ýákilder sheshýshi ról atqarady. Olardyń qyzmeti tolyǵymen ádeptilik buzýshylyqtarynyń aldyn alýǵa, memlekettik qyzmetshilerdiń quqyqtaryn jáne múddelerin qorǵaýǵa, ujymda qolaıly moraldyq-psıhologııalyq ahýal qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.
Búgingi tańda ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń bárinde ádep jónindegi ýákil laýazymy engizilgen. Naqty aıtsaq, respýblıka boıynsha 764 ádep jónindegi ýákil bolsa, onyń 29 derbes laýazym retinde qyzmet atqarady. Ózge 735-ine laýazymdyq mindetterine qosymsha ádep jónidegi ýákildiń fýnktsııalary júktelgen. Ádep jónindegi ýákilder týraly erejege sáıkes, ádep jónindegi ýákilder memlekettik qyzmetshilerdiń zańdy quqyqtary men múddelerin qorǵaýmen qatar, olardyń zańda belgilengen shekteýler men tyıymdardyń saqtaýyna yqpal etedi.
Al, memlekettik qyzmetshiler qyzmetten tys ýaqytynda ádep normalaryn buzyp, ózge de is-áreketterimen qoǵamda rezonans týǵyzyp jatsa, sonymyn qatar azamattardan aryz-shaǵymdar túsip, ol óz dálelin tapqan jaǵdaıda, olarǵa tıisti sharalar qoldanylady. Oǵan qosa memlekettik qyzmetshilerdiń is-áreketine qatysty buqaralyq aqparat quraldaryna jarııalanǵan málimetterge Agenttik úzdiksiz monıtorıng júrgizip otyratynyn qosymsha aıta ketýge bolady.
- Ulttyq merekemiz Táýelsizdik kúnin atap óttik. El Prezıdenti Q.K. Toqaev kelesi jyldy «Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵy» dep jarııalady. Osy oraıda Táýelsiz Qazaqstannyń memlekettik qyzmetshileri Otanshyl bolýy úshin rýhanı baǵdar, ómirlik qaǵıdaǵa súıený kerek pe?
- Táýelsizdik basty qundylyq, ol aksıoma. Tuńǵysh Prezıdent - Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Táýelsizdik Týyn tigýge qanshalyqty qajyr-qaırat kerek bolsa, ony qulatpaı saqtap qalýǵa da sonshalyqty qajyr-qaırat kerek» ekenin aıtqan. Sondyqtan, Táýelsizdiktiń taǵdyryn, memlekettiń múddesin birinshi orynǵa qoıyp, sol jolda memlekettik qyzmetshiler adal qyzmet etýi kerek.
El Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev osy jylǵy Qazaqstan halqyna arnaǵan joldaýynda «Bizge jańa kadrlar, ıaǵnı kásibı bilikti, ozyq oıly jáne bastamashyl mamandar asa qajet. Memlekettik qyzmet qol jetpeıtin jabyq kastaǵa aınalmaýǵa tıis» ekenin naqty aıtty. Demek, halyqqa ashyqtyq, adaldyq pen parasattylyq jáne jaýapkershilik memlekettik qyzmetshilerdiń jumysynda asa úlken basymdyqqa ıe bolýy tıis. Bul oraıda, memlekettik qyzmetshilerdiń Otanshyl bolýy da asa mańyzdy. Ol úshin el tarıhyn, onyń qundylyǵy men tilin, mádenıetin qurmettep qana qoımaı, onymen maqtanýy kerek dep oılaımyn.
Tarıhqa úńilsek, elimizdiń arǵy-bergi tarıhynda jas urpaq ómirine úlgi tutatyn uly tulǵalar, qundy týyndylar jetip artylady.
Arǵysy kóne túrkiler, «Túnde uıyqtamadym, kúndiz otyrmadym. Qyzyl qanymdy tóktim, Qara terimdi aǵyzdym» dep el taǵdyry úshin alparysyp ótse, «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atalatyn traktatynda Ál-Farabı memleket damýy týraly uly oılar qozǵaǵany belgili.
Odan keıingi Alash Orda ókilderiniń shyǵarmalary, qaısysyn qarasańyzda tunyp turǵan ósıet, rýhanı baǵdar. Oıshyl Abaı «Paıda oılama, ar oıla» deıdi. Ardy oılaǵan adam ózgeniń emes áýeli óziniń aldynda jaýapty bolady. Bul oraıda taǵy Abaıǵa júginbeske bolmaıdy. Ol 37 qara sózinde «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń; adamdyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, Allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń» degen oıdy aıtyp, el úshin eńbek qylýǵa shaqyrady. Demek, Ál-Farabı, aqyn-jyraýlar men bı-sheshender, Alash zııalylary, Abaı týyndylary, jalpy tarıhı sanaǵa serpin beretin myń jyldyq rýhanı muramyzdyń bári memlekettik qyzmetshilerdiń rýhanı baǵdary bolýy qajet. Al, Abaıdyń, Shákárimniń ózge de ultymyzdyń uly tulǵalarynyń týyndylary memlekettik qyzmetshilerdiń jumys ornynda tursa, rýhanı baǵdar kitabyna aınalsa eken degen tilek bar.
ıAǵnı, túıindep kelgende ult zııalylary qozǵaǵan ar tazalyǵy, adal eńbek ıdeıasy búgingi memlekettik qyzmetshilerdiń ómirlik qaǵıdasyna aınalýy tıis dep oılaımyn.
- Áńgimeńizge raqmet!