Alańda qoldanylǵan qarý, jataqhanadaǵy jaralylar – Jeltoqsan kýágeriniń esteligi
- Málik aǵa, Jeltoqsan oqıǵasy týraly áńgime kóp qoı. Tipti keıde ár túrli aýyzdan aıtylǵan estelikter bir-birine qaıshy kelip jatady. Siz kórgen Jeltoqsan qandaı edi?
- Áýeli áńgimeni Almatyǵa Torǵaı oblysynan qalaı barǵanymnan bastaıyn. Alǵash oqýǵa 1974 jyly 8 klastan tústim. Ol kezde Gogol atyndaǵy Almaty shyǵarmashylyq ýchılışesi dep atalatyn. 1978 jyly sony bitirip, elge baryp, Arqalyqta jumys istedim. Arasynda 1,5 jyl áskerge de baryp úlgerdim. 1985 jyly T. Júrgenov atyndaǵy óner akademııasyna, keramıka bólimine tústim, ıaǵnı jeltoqsan oqıǵasy bolǵan kezde men 25-ten asqan jigit edim. Ekinshi kýrsta oqyp júrgen kezim. Ol kezde zaman qıyn bolatyn. Sabaqtan bos kezde «Kitap» baspasynda kúzetshi bolyp jumys istedim. Akademııanyń jataqhanasy sol kezdegi Vınogradov kóshesinde bolatyn. Jeltoqsannyń 16-sy kúni kúzetten tańǵy saǵat 5.00-de shyǵyp, jataqhanaǵa kelsem, búkil stýdent abyr-sabyr bolyp jatyr.
- Oǵan deıin jastardyń kóshege shyǵatynyn eshqaısyńyz bilgen joqsyz ba?
- Eshqandaı belgi joq edi. Eshqandaı aýan sezgen joqpyn. Oqıǵanyń basynan aıaǵyna deıin boldym ǵoı, qalaı bastalǵanyn bilmeı qaldyq.
Abyr-sabyr bop júrgenderdi toqtatyp surasam: «Qonaevty alyp tastap, ózgeni ákelip jatyr. Biz qarsymyz, alańǵa shyǵamyz», - deıdi. Elden qalamyz ba? Іlesip kettim. Jataqhanadan shyqqan 100 qaraly adam saǵat 6.30 kezinde «Meniń Qazaqstanymdy» aıtyp, alańǵa tarttyq. Kosmanovtar kóshesi arqyly Abaıǵa shyqtyq ta, dańǵyldy basymyzǵa kóterip alańǵa bettedik. Akademııanyń teń jartysynda ártister oqıdy ǵoı, qalany jańǵyrtyp bara jattyq. Alańǵa kelsek, 600-ge jýyq qazaq jigiti ǵana júr eken. Qataryna ándete kelip bizdiń qosylǵanymyzǵa olar da qýanyp qaldy. Sóıtsek, olar polıtehnıkalyq ınstıtýttyń jigitteri eken. Arasynda Almaty zooveterınarııalyq ınstıtýtynyń jigitter de bar. Alańnyń ortasyna óte bergen kezde aldymyzdan aqsaqaldar, aǵalar basý aıtyp shyqty.
- Aqsaqaldar dep kimdi aıtyp otyrsyz?
- Endi «úsh áriptiń» adamdary ǵoı. Ol kezde KGB deıdi. «Oıbaı, balalar qoıyńdar. Bul kerek emes, qatelik. Úkimet ózi biledi. Qaıtyńdar dep «aqyl» aıta bastady.
- Aralarynda tanymal adamdar bolmady ma?
- Joq. Olardyń túrinen kórinip turady, sonda isteıtinderi. Aqsaqal degenim, negizinen polkovnık shenindegi adamdar júrdi.
- Sonda KGB-dan arnaıy jiberdi dep aıtty ma?
- Joq, olar eshqashan olaı aıtpaıtyn. Partııada, ıdeologııada isteımiz dep tanystyrdy. Biraq aıtpasa da, kim ekenin biletinbiz.
Túske deıin eshkim tıisken joq. Saǵat 11.00-den bastap arandatý bastaldy.
- Túske deıin alańda jaı qarap turdyńyzdar ma?
- Ol kezde 1000-ǵa tolmaıtyn adam alańda ándetip, urandatyp júrdik. Sóıtip jatqanda arandata bastady.
- Qalaı arandatty?
- Qyz-jigitterdi toptyń shetinen kelip, súırep ákete bastady.
- Naqty kimder súırep áketti?
- Bul kezde forma kıgen qyzmetkerler kele bastaǵan. Forma kımegenderi de bar. Biz olardyń qolyna túskenderdi qutqarýǵa kóshtik. Olar ózderine tartady, biz sýyryp almaqshy bolamyz, sóıtip ý-shý bop ketti. 4-5 adam keledi de aqyryn qalqalap alyp ketedi. Biz kórgen boıda umtylamyz. Shetinen kelip dedektetip súırep áketip jatty. Arandatý kóbeıgen kezde alańdaǵy halyq ta kóbeıgen. Kóbi jastar boldy. Tústen keıin alańǵa adam tola bastaǵan. Jańaǵy arbasýlar qoıyn-qoltyq tóbeleske ulasty. Bári anyq esimde. Aıaz qaqap turǵan. Órt sóndirýshiler kelip sý shashty. Qarsy tarap soıyl jumsaǵan soń jastar da judyryqpen jaýap berip jatty. Bir sát eki jaq mámilege kelgendeı boldy. «Aqúıge kiremiz» degen áńgime kóterildi. Halyqtyń sany 10 myńnan asty. Baǵanalardyń basyndaǵy dybys zoraıtqyshtan Roza Rymbaevanyń, Eskendir Hasanǵalıevtiń ánin qoıyp jatty. Alańnyń sahnasyna qazaq zııalylary shyǵyp sóıledi.
Bir kezde trıbýnaǵa jastardyń ózi shyǵyp aldy. Men de arasynda edim. Bir eki ret aıaqtyń astynda qalyp, aman shyǵyp úlgerdim. Alańdaǵy jurttyń kóptigi sondaı, baıqamasań, taptalyp qalýǵa bolady.
Bul kúni arnaıy jasaq kelgen joq. OMON men mılıtsııa, órt sóndirýshiler men KGB adamdary kóp boldy. Bizge qarsy qanatta eki qatar bop tizilip turdy. Sol qatardy buzyp-jaryp, Aqúıge kirip kete jazdadyq. «Aqúıge kireıik» dep arandatyp júrgen ózderi. Biraq oǵan ermedik. Trıbýna bizdiń baqylaýymyzǵa ótti, jigitter kezek-kezek sóılep jatty. Qazir depýtat bolyp júrgen Nurtaı Sabılıanovtyń sóılep turǵanyn anyq kórdim.
- Aıtqany kóńilderińizden shyqty ma?
- Ne aıtqanyn bilmeımin. Alańdaǵy shýdan kimniń ne degenin estý, uǵý múmkin bolmaı ketken. Endi bir qarasam, mılıtsıonerdiń bireýi bóriksiz qalypty. Bir jas mılıtsıoner kádimgideı eńkildep jylap tur. Ondaılardy arashalap ta jattyq. Sóıte-sóıte qarańǵy túse bastady. Sony kútip turǵandaı avtobýstar qaptaı bastady. Іshi tolǵan OMON. Birese tóbelesip, birese toqtap turǵan sátimiz bolatyn. Birese olar tyqsyrady, birese biz qýyp áketemiz. Betpe-bet turdyq. Olardyń qolynda rezeńke soıyldan bastap, neshe túrli qural bar. Biz jalań qolmen aıqasyp júrmiz.
Qarańǵy qoıýlanyp bolǵan kezde alańdaǵy jasaqtar grektiń falangasy sııaqty shep quryp turdy. «Kamazdar» kelip qalyń jasaqty tógip, olar qoldaryndaǵy qalqanymen bizge tap berip jatty.
- Sizderdiń sandaryńyz 10 myńnan assa, olardyń sany qansha bolǵan edi?
- Oı, olardyń sany bizden eki ese kóp boldy. Keshke qaraı alańda artyq aıtqan adamǵa 18 myń, áıtpese 15 myń qyz-jigit turdyq. Olardyń sany 25 myńnyń ústine shyǵyp ketti. Tórt qatar shep quryp turdy. Eń aldyńǵy shepte OMON boldy. Novosibirden, Qyrǵyzstannan, Ózbekstannan alǵyzypty.
Ekinshi shepte mılıtsııa ókilderi turdy. Qulaqshyndarynyń syrtynan kaska kıip alǵan. Qoldarynda qalqan. Ol qalqandary sondaı berik. Tóbeles qyzǵan kezde alańdaǵy mármárdi syndyryp attyq. Soǵan da synbaı qoıdy.
Sondaı aıqastyń birinde órt sóndirýshilerdiń birine tas tıip, sylq ete qaldy. Kádimgideı soǵys bop ketti. Myna jaqta órt sóndirýshilerdiń kóligi janyp jatty.
Bir-birimizge betpe-bet kelip, sózben arbasyp turǵan kezde qyzdar alǵa shyǵyp ketedi. Biz olarǵa «Alǵa shyqpańdar. Shabýyl bastalsa taptalyp qalasyńdar» dep aqyl aıttyq. Sonda bir qaryndasym maǵan: «Eı, jigitim, sen qorqaq bolsań, úıińe bar. (Áıel bolsań degeni ǵoı). Taptalsam, qazaq úshin taptalam. Seniń úreıshil aqylyńa muqtaj emespin», - dep saldy. Aýzym jabylyp qaldy. Sonda qazaq qyzdarynyń batyrlyǵyna tánti boldym. Bizden qalyspaı, birdeı urys saldy.
25 myń qol tap bergende japyrylyp qashamyz. Qolda eshteńe joq. Balapan aǵashtardy sýyryp alyp qoldanamyz.
Tóbeles qyzǵan kezde qyzdar bizge alańdaǵy mármárdi taspen uryp syndyryp turdy. Biz sony qarýly jasaqqa attyq. Ol kezde jasaqtar keri sheginedi. Osylaısha 15-20 ret bir-birimizge shabýyl jasaǵan shyǵarmyz. Kádimgideı soǵys boldy. Ómirimde oǵan deıin mundaı shaıqas kórmegen edim.
Talaıynyń basy jarylyp, aıaǵymyzdyń asty qan-josa bop ketti. Kóbin kúrekpen uryp qulatyp jatty. Armatýradan ushtalǵan istik kirip sulaǵandar da qanshama! Qyp-qyzyl qan. Kózimmen kórgen dúnıeni sizge birinshi ret aıtyp otyrmyn. Ondaıdy kóre-kóre adamnyń kózine qan tolyp ketedi eken. Men sony baıqadym.
Sondaı taktıkalyq sheginistiń birinde «Jigitter» deı bergen kezimde keýdeme adamnyń basyndaı malta tas kelip tıdi. Shalqamnan tústim. Mańdaıǵa tıgende basym ekige bóliner edi ǵoı degendi oılap qana úlgerdim. Ajaldyń joqtyǵy ǵoı. Biraq sol qolym isten shyqty. Sonda da judyryq siltep-aq júrmin. Bir qarasam, aldymda boıy eki metrdeı ulty bólek maıor tur. Qolynda jarty qulash shyrshanyń dińi bar. «Oh barany, ıa vam mambetam pokajý» dep kijinedi. Qolyndaǵy aǵashty siltegende tıgenderdiń bári qulap jatty. Mańaıyna eshkimdi jaqyndatar emes. Artymnan bir jigittiń «Bulardy tobyqtan qaǵyp qulatý kerek» degen daýsyn qulaǵym shalyp qaldy. Ózi bir shalt qımyldy, yqsham jigit eken. Eńgezerdeı maıordy eleýsiz aǵashpen tobyqtan uryp edi, tóńkerilip tústi. Tapap ótip trıbýnaǵa shyǵyp aldyq. Osyndaı shaıqas bir shaqyrymnan asatyn sheptiń ár tusynda bolyp jatty.
Aıtpaqshy, sol 16 jeltoqsan kúniniń ózinde alańda kúsh qurylymdaryna qatysy joq ózge ult ókilderi de júrdi. «Temirjol depolary arnaıy temirden arnaıy istik daıyndap jetkizgen eken» dep estidik. Olar sheptiń eń aqyrǵy qatarynda tur. Arasynda «shalaqazaqtar» da júr.
Alańnyń bir shetine radıobaılanys antennasy ornatylǵan kólikter qaptaı bastady. Bir tobymyz sol maıdanǵa kómekke umtyldyq. Ondaǵy maqsattary bolyp jatqan oqıǵany búkil odaqqa túsirip, óz paıdalaryna burmalap kórsetkisi kelgen sııaqty. Sony syndyrý kerek boldy. Eń úlken antennasy bar kólikti jigitter qorshap alyp, shopyryn syrtqa atyp jiberdi. Men de solarǵa júgirip kele jatqam. Aldymnan bir deneli kapıtan qarsy shyqty. Tónip keledi eken. Qolymda eshteńe joq. Óziniń murny qan eken. Maǵan aıbat shege umtylǵan kezde ý-shýdan úırengen ádisimmen qosaıaqtap teptim. Ekeýmiz de quladyq. Ol tura salyp, jasaqtarǵa qaraı qashty. Men jigitterdiń ortasyna kelip kirdim.
Tún jaqyndaǵan saıyn bizdiń kúshimiz azaıa bastady. Jasaq tyqsyra berdi. Biraq aıqyn jeńe almady. Jastardyń ústi-basy kóksúńgi muz. Alǵashynda et qyzýymen bilinbese de, aıaz óz degenin isteýge kóshti. Saǵat túngi 12-ge qaraı taraý kerek dep sheshtik. Óıtkeni «avtolavkamen» ár jerden araq tarata bastady.
- Kim taratty?
- Arandatý kerek boldy ǵoı. Qany qyzyp alǵan jastardyń ańǵaldaryn shaqyryp alyp, «tońyp júrsińder ǵoı» dep jutqyzyp jiberedi eken. Jáshik-jáshik araq paıda bola ketti. Tiskebasary birge júr. «Avtolavkalardyń» esigi aıqara ashyq jatty. Ózderi jutqandar qolyna 1-2 quty ile ketedi de nópirge aparyp quıady. Bireýdi-bireý tanyp bolmaıtyn qalyń nópirdi araqpen bylyqtyrý op-ońaı ekenin sonda ańǵardym. Onyń bári artynan alańǵa shyqqannyń bári maskúnem dep aıtý úshin de kerek bolǵan eken. Keıin bildik qoı. Bulaı kete berse, is nasyrǵa shabatyn edi. Jigitter bir-birine tarańdar degen pármen berip, tarqaı bastadyq. Saǵat 12.30 bolǵanda men jataqhanada boldym. Malta tas tıgen qolym biteý synǵanyn sonda ǵana bildim.
Jataqhanaǵa kelsek, kirgennen bastap qan. Ár bólmeden yńyrsyǵan dybys estiledi. Biriniń qoly synǵan, biriniń basy jarylǵan, shashy julynyp, quıqasy kórinip qalǵan qyzdardy da kórdik. Keıbir jigitter alańnan qaıtpaı qalǵan. Kúndiz alańda kórgenimiz bar, endi jataqhanadaǵy jaǵdaıdy kórdik. Uıyqtaı almas edik. Osyndaı abyr-sabyr kezinde jigitterdiń biri erteń alańǵa uran jazyp shyǵý kerek degendi aıtty. Jaramyzdy shala-pula tańyp bárimiz soǵan kiristik. Búkil jataqhanany adaqtap júrip onshaqty qyzyl materıal taptyq. Biraq jazaıyq desek, qylqalam bar da, boıaý joq. Aq boıaý kerek edi. Aqyry bólme-bólmeni aralap tis pastasyn jınadyq. Ártister urandy aıtyp turdy, biz ádemilep jazamyz.
«Ár halyqtyń óz ulttyq kósemi bolý kerek» dep keletin Lenınniń ósıeti bar. Sony erekshelep jazdyq. Osyndaı tsıtatalardy túnimen jazdyq. Ol matalarǵa aǵashtan sap istegenshe tańǵy saǵat 7-ge jaqyndady. 7.00 bolǵanda «Meniń Qazaqstanymdy» shyrqap qaıta alańǵa bettedik.
- Uran jazyp shyǵaıyq degendi usynǵan jigitter kim edi?
- Oı, olar myqty jigitter edi ǵoı. Almaty oblysynyń týmasy Baqytbek degen jigit boldy. Jeltoqsannan keıin Petropavl túrmesinde eki jyl otyryp keldi. Ol túrmeden keıin Pavlodarda teatrǵa ornalasty. Qasynda Qurmanǵazy degen jigit boldy. Ol qazir Astanada. Aqtóbeniń týmasy bolatyn. Eki jyl Kolymada otyryp keldi. Olardyń sottalýyna KGB tyńshylarynyń fotoobektisine túsip qalýy túrtki bolǵan eken. Meniń betim kórinbeı qalypty da, aıyp taǵa almady. Al ol jigitter anyq túsip qalǵan. Lozýng jazyp, uıymdastyrýshylar retinde ketti. Sottalǵan baptary sol «lozýng uıymdastyrý» degenge saıady. Naǵyz batyr solar. Baqytbek qazir Almatynyń Uzynaǵashynda turady.
- 17 jeltoqsanda ne kórdińiz?
- Keshe alańǵa shyqpaı qalǵan saýsaqpen sanarlyq jigitter bar edi. Túnde jumys arasynda solardy kóshege shyǵýǵa kóndirdik.
- Qorqytyp kóndirdińizder me?
- Qorqytyp ta, uıaltyp ta aıttyq. Óıtkeni keshegi shaıqasta talaıy jaralanyp, talaıy ustalyp ketken edi. Bizge qatarymyzdyń sıremegeni kerek boldy.
- Jaraqaty aýyr bolǵandar aýrýhanaǵa bardy ma?
- Ol jaqta búlikshilerdi kim qabyldasyn. Kóbimiz jaraqatymyzǵa qaramaı alańda júrdik. Sonyń kesirin sol qolymnan áli tartyp júrmin. Kún bultty bolsa qaqsaıdy. Alańǵa ándetip kelgenimizben ortasyna erkin kire almadyq. Túni boıy olar da daıyndyqsyz jatpaǵan eken. Aınala qorshap, alańǵa jaqyndatpaı qoıdy. Qaıta tóbelestik. Biraq keshegideı shepti buzyp-jaryp óte almadyq. Alań úshin aıqas túski saǵat ekige deıin jalǵasqan shyǵar. Bir kezde qalyń jasaq qoıǵa shapqan qasqyrdaı bas saldy. Biz keıin serpilgen kezde arttaǵy qalyń nópirge shalynyp, jel shaıqaǵan qoǵadaı japyryla quladyq. Jasaq bir-birine bastyrylǵan jastardy túlki soqqandaı uryp alyp jatty.
Sol kezde ofıtserlerdiń «Jenşın ne bıt!» degen sózin estigenim esimde. Al jigitterdi turǵyzbastan tıep jatty. Bizdiń toptyń baǵy bar eken. Alańnyń kúnshyǵys jaǵynda turǵanbyz. Qasymdaǵy kýrstasym ekeýmiz qalyń nópir japyrylǵan kezde aıaq astynda qalatyn bolǵandyqtan ekinshi qabattyń bıiktigindeı bıikten etekke sekirdik. Aıaǵymyz qalaı synbaǵanyn bilmeımin. Qashqan biz ǵana emes edik. Jan-jaqtan qorshaǵan qarýly jasaqqa eshteńe isteı almadyq.
Sol mańda «Okean» deıtin meıramhana bolatyn. 100 shaqty jigit sonyń terezesin shaǵyp panalaǵan eken. Keıin qalaı qolǵa túskenderin aıtty. Artynan qýa kelgen myńnan astam sarbaz solardy ustap áketpek bolady. Iyq tirestirip shep qurǵan jigitter sol myńnan astam sarbazǵa eki saǵat boıy aldyrmaı qoıypty. Ábden qaljyraǵan kezde shetinen bir-birden uryp jyǵyp áketipti. Іshinde Aıdar degen Tarazdyń jigiti boldy. Sonyń aıtqanyn aıtyp otyrmyn. Eki saǵat aıqastan keıin 100 jigitti 1000 sarbaz eki qatar shep quryp bir-birden ortalarynan ótkizgen eken. Tiri dálizdiń bir basynan ekinshi basyna jetkenshe ár sarbaz qolyna túsken quralmen sabapty. Aıdar jataqhanaǵa kelgende kórdik. Tymaǵynyń syrtynan pyshaq ta urǵan eken. Tymaqtyń terisi qalyń bolsa kerek, tereńdep kirmeı, qudaı saqtapty. Kóterilisti janshýǵa kelgen jasaqtyń aıaýsyzdyǵyn osydan-aq túsinseńiz bolady.
Alańnan ustalmaı shyqqandarymyz bul jaqtan bereke tappaıtynymyzdy bildik. Endi Almatynyń halqyn kóteremiz dep oıladyq. Abaı kóshesimen Lenın dańǵylyna tústik te, odan ári pedagogıkalyq ınstıtýttyń aldymen óttik. Panfılov parkin kóktep júrdik. Qalany basymyzǵa kóterip urandap kelemiz. Aıta keteıin, ol kezde Almatydaǵy qazaqtyń úlesi 30 protsentke tolmaıtyn.
- Kóshelerdi kóktep ótkende qatarlaryńyzǵa basqalar qosyldy ma?
- Qosylyp jatqany da bar, buryla qashqandary da bar. Adam balasy sasyp qalady ǵoı. Endi Vınogradov kóshesimen alańǵa qaıta barmaqshy boldyq. Oǵan jetkizbeı tus-tustan tap bergen jasaqtar ydyratyp jiberdi. Keshke repressııa mashınasy saqyldap iske qosyldy. Biz jeńilgen edik. Qas qaraıǵan shaqtan bastap kóshede qazaq kórse boldy polıtsııa kóligine tıep áketip jatty. Olarǵa qyz-ul demeı oıyna kelgenderin jasady. Onyń bárin bilesizder. Jataqhanaǵa kelsek, báriniń unjyrǵasy túsip ketken. Jeńilgenniń jaıy belgili ǵoı.
- Resmı tarıh jeltoqsannyń qurbandary degende Lázzat Asanova, Erbol Sypataev, Qaırat Rysqulbekov pen Sábıra Muhamedjanovany ǵana ataıdy.
- Joǵa, kóp qoı. Alańda ólmegenmen jataqhanaǵa barǵan soń ólip jatty. Ony aıtýǵa qoryqty kóbi.
- Sizdi qýdalaý qashan bastaldy?
- 18 jeltoqsan kúni sabaqqa bardyq. Qoldyń synǵanyn bildirmegen bolyp júrmin. Lozýng jazǵan bizdiń top ekenin bári bilip bolǵan. Bárimizdi kóp tekserip, tintti. Muǵalimderimizdi de qatty qysty. Árkim ár túrli aıtady. Bir-birin ustap bergender de bolǵan desedi. Ondaıdy óz basym kórgen joqpyn. Ár topty ishki ister bólimine kezek-kezek shaqyryp jatty. 19 jeltoqsanda biz de bardyq. Keshe ǵana ómirden ótken Asqar Naımantaevtar bar, bárimiz birge jaýap berdik. Asqar marqum alańda arystandaı aqyryp alysqan jigitterdiń biri edi.
20 shaqty adam edik. Mılıtsııa bólimine kirip kelgende uryp qarsy alady eken. Ony shyqqandar aıtyp jatty.
Syrtymyzdan tyńshylar sýretke armansyz túsirgenin sonda kórdik. Qalyń fotonyń ishinen seni izdeıdi. Men sýretterden ózimdi tanydym. Biraq tý syrtymnan túsiripti. Men emes dep boı bermeı kettim. Al beti-júzi túsip qalǵan Qurmanǵazy, Baqytbek, Sáttibek, Tólegen, Bekseıit sııaqtylar shyryldap ketti. Keıin shaqyrtamyz degen, barmaı qoıdym. Ol kezde sottaıtyn adamdaryn jınap úlgergen edi. Men naǵyz qýdalaýdan solaı aman qaldym. 20 myń adamnyń bárin sottaı almaıtyn edi. Bizdiń ınstıtýttyń ózinen 7-8 adam sottaldy. Naqty meniń tobymnan Toqtar jáne Jarqynbek degen Qaraǵandynyń jigitteri ketti. Ekeýi de qazir skýlptor. Toqtar Astanada, Jarqynbek Germanııaǵa kóship ketken. Ekeýi de eki jylǵa ketti. Jarqynbek Kolymada, Toqtar Petropavlda jazasyn ótep shyqty dep estidim.
- 19 jeltoqsan kúni qýdalaýdan aman shyqtyńyz ǵoı sonda?
- Iá, perishtem qaǵyp aman shyqtym.
- Degenmen, qasyńyzdaǵylardyń bári sottalyp jatqanda siz qalaı aman qaldyńyz?
- Men 1957 jylǵymyn. Kýrstastarym 18-19-daǵy bala bolsa, men aqyl toqtatyp qalǵan edim. Bizdiń aldymyzda tergeýge kirip shyqqandardyń aıtqan aqyl-aılasyn paıdalanyp baqtym. Sarbazdar «Bul da alańda bolǵan» dedi. Men «Dálelde» dep shyp-pyr boldym. Fotolardy ary qarap, beri qarap maǵan uqsaıtyn sýret tappady. Men odan saıyn bastyrmalatam. Bolmaǵan adamnyń obalyna qalmańdar, bolǵan joqpyn» dep shyryldaımyn.
Tergeýden kelgen soń onynshy shaǵyn aýdanda týysqan apam turatyn. Sonyń úıine kettim. Óıtkeni jataqhanada qaýipti bolyp ketti. Kún saıyn orta jastaǵy qazaq kelip uıqyǵa jatqansha ańdıdy. Onysymen qoımaı ashqursaq stýdenttiń tamaǵyna ortaqtasady.
- Apańyzdyń úıinde qansha boldyńyz?
- Ol úıde 2-3 kún jatyp aldym. Muǵalimderge salqyn tıip, aýyrdym dep jaýap berdim.
- Sizdi sol kúıi qýdalamady ma?
- Joq. Sottaıtyn adamdaryn sottap bolǵan edi.
- Adam kóp óldi degendi aıttyńyz ǵoı. Resmı tarıhta aıtylmaıtyn esimderdi bilesiz be?
- Ondaı derek aıta almaımyn. Naqty dáıegim joq. Sol kezde tramvaı deposynda bir qazaq jigitiniń ólgeni týraly aqparat tarady. Marqum sol depoda istegen be, álde mılıtsııadan qashyp kire me... 16-17 jeltoqsannan keıin kóshede qazaq kórse ań qýǵandaı aýlady ǵoı. Alańǵa shyqpaǵan, beısaýat júrgen qansha qazaq zardap shekkenin Qudaı biledi. Álgi jigitti tyqsyrǵan kezde tramvaı vagonynyń astyna kirip ketedi. Sonda qaýmalaǵan tobyr temir istikpen piskilep óltirgen dep júretin. Ony sol kezde Almatynyń bári aıtyp júrdi. Bizdiń akademııanyń tómen jaǵynda, Tóle bı dańǵyly jaqtaǵy depoda bolǵan oqıǵa dep estidik.
Ony siz ben bizge eshkim aıtpaıdy. Tizimnen joǵaltyp jiberedi. Týystary da joqtaı almaǵan bolýy kerek. Ondaı jaǵdaılar óte kóp boldy.
- Qazaqtyń mysyn basý úshin ulty qazaq emes jumysshylardan drýjınalar jasaqtalǵany naqty qujattarmen dáleldendi ǵoı. Ol jaıynda ne aıtasyz?
- Drýjına ber jaǵy. Bir kezderi úndis aýlaǵan eýropalyqtardaı túnde shyǵatyn boldy. Tumshalanyp kıinip, qolyna armatýra men soıyl alyp toptasyp júredi. Taıaq jemegen qazaq az shyǵar. Shyryldatyp súırep bara jatqanyn bári terezeden kórip otyrdy. Kóterilisten keıingi alǵashqy 18-19 jeltoqsannyń túnderinde jappaı repressııa boldy. Jigit kórse maıyp qylyp sabady, qyz kórse zorlady. Ondaı málimet kóp boldy.
- Jeltoqsannan keıin aralaryńyzda habarsyz joǵalyp ketkender boldy ma?
- Joq ondaı derek bolǵan joq. Aıgúl deıtin bir aýyldas qaryndasym Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynda oqyǵan. Sol Torǵaıǵa barǵanda «Málik aǵa alańnyń ortasynda «Qazaq halqyna qazaq basshy» dep aıǵaılap turdy» dep aıtyp barypty.
Jazǵy demalysta barsam áke-sheshem sony aıtyp kúledi. Bárine áreń qoıǵyzdym. Sottalyp ketýim múmkin ekenin bilgen soń ǵana toqtady.
Sol kezde Óner akademııasynda oqyǵan jastardyń bári qazir óz salasynda shetinen tanymal ártis, sýretshi, rejıser, músinshi ǵoı. Sonyń bári 100 paıyz Jeltoqsanǵa qatysty desem artyq emes.
- Maǵan sizdiń osynsha oqıǵanyń ortasynda bolsańyz da, qazir Astanada ónerdiń ishinde júrseńiz de, 35 jyldyń ishinde birde-bir jýrnalıske suhbat bermegenińiz, bir de jeltoqsanshylar jıynynda sýyrylyp sóılemegenińiz qyzyq bolyp otyr. Muny úreı deımiz be, álde basqa sebebi bar ma?
- Men alańǵa bireýden ataq surap, qurmet kórý úshin nemese erlik jasap tarıhta qalý úshin barǵan joqpyn ǵoı. Bárimiz de sóıttik. Sondyqtan jeltoqsanǵa qatysqanymdy eshkimge buldaǵym kelmeıdi. Men alańǵa shyqsam ózim úshin, ishimdegi ar-uıatyma jaýap berý úshin shyqqan shyǵarmyn. Sol úshin suhbat berip, qoǵam nazaryna iligýge tyryspadym. Men sııaqty jeltoqsanshylar óte kóp. Solardyń biri ǵanamyn. Molot aǵalaryń aıtpasa, sender de bilmes edińder.
- Búgingi kúnniń bıiginen qarap kóreıikshi. Sol kezde alańǵa shyqqan jastardy ústinen qýyrshaqty jippen basqaratyn adam sııaqty aıdap salyp otyrǵandar boldy ma?
- Óz basym eresekterdiń ashyq nasıhat júrgizip, úgittegenin kórgen joqpyn. Túngi kúzetten túsken boıda alańǵa shyqqandarǵa ilesip ketkenimdi aıttym ǵoı. Al endi qazir jasym 66-ǵa keldi. Osy jasqa deıin biraz ómir kórdim. Sol tájirıbeme salyp, qısynmen qarasam, saıasattyń bir tarmaǵy osy eken. Qaıtkende de syrttan uıymdastyrý boldy degenge kelisem. Onsyz bolmaıtyn edi. Ol kezde qazirgideı áleýmettik jeli, chat degen joq. Almatydaǵy búkil jataqhanaǵa bir ýaqytta habar berý múmkin emes edi. Biraq ol jastar sózge erdi degen sóz emes. Árqaısymyzdyń ishimizde yza-kek tynyp jatqan. Ol yza-kek qaıdan paıda bolǵanyn tarıhtan bilesizder.
- Jeltoqsan áserinen jan dúnıeńiz aryldy dep aıta alasyz ba?
- Olaı aıtý qıyn. Qanshama kún shoshyp oıanyp júrdik. Kózimdi jumsam alańda kórgen qan-josa maıdan tura qalatyn. Eki jyl boıy uıqym durys bolǵan joq. Ómirimniń 10 jylyn oqýǵa berippin. Keıin zaman tynyshtalǵanda Máskeýge jiberdi. Sonda bilimdi jetildirýim kerek edi. Arnaıy joldamamen jibergen. Biraq Máskeý keri qaıtardy. 1986 jyly Almatyda oqyǵanym úshin qabyldamady. «Qatysqanyma dálel surasam, sol jyly Almatyda oqyp, kóteriliske qatyspaý múmkin emestigin» aıtty. Ol sózdiń jany bar.
- Suhbat bastalmaı turyp sózden góri keskinmen aıtqandy jaqsy kórem dep edińiz. Jeltoqsanda kórgenderińizdi músin nemese eskertkish etip qaldyrý oıyńyzda joq pa?
- Ondaı oı bar. Biraq ne aıtam, qalaı aıtam, ony áli tolyq pisirip bolǵan joqpyn. Biraq aman bolsam, bir týyndy arnaıtynym anyq.
- Sol kúnge jetýińizge tilektespin.