Al bizde ? munaı men gaz bar

ASTANA. Maýsymnyń 13-i. QazAqparat /Amanjol Nurpeıisov/ - Eresek adamnyń denesiniń 2/3 bóligi sýdan turatyny belgili. Qazirgi zamanǵy ekonomıkanyń aǵzasynan da dál osyndaı mólsherlestilikti ańǵarýǵa bolady. Tek, bul jerde tirshiliktiń nári sanalatyn sýdyń qyzmetin jer qoınyndaǵy qara tústi qoımaljyń suıyqtyq atqarady.

Mұnaısyz ekonomıka da құddy bir sýsyz organızm sekildi ? ne olaı emes, ne bұlaı emes. Bұl oıymyzdyң dұrystyғyn baıқaý үshin, jan-jaғyңyzғa baıyptap kөz salsaңyz jetkilikti. Benzın, kerosın, plastmassa, polıetılen, parfıým, joldardyң betin jabatyn asfalttyқ materıaldar, avtokөlik dөңgelekteri jәne basқa da myң-san tұrmysta қoldanatyn zattardy jasaıtyn shıkizattyң tүp-tөrkini osy өzimiz sөz etip otyrғan mұnaı ekendiginde daý joқ. Tipti, mұnaıdan sıntetıkalyқ talshyқ өndirý arқyly kıim-keshektiң ne tүri tigile bastap edi, endi mine odan alynғan margarın tүstes maıdy nanғa jaғyp jeýge de bolady, bұl kүni kesheleri adam oıyna kirmegen mәsele edi, keremet... Қara altynnyң bir barreliniң құny ? ekonomıka saýlyғynyң asa maңyzdy kөrsetkishi. El bıýdjeti, ұlttyқ valıýta baғamy, jұmyssyzdyқ deңgeıi bәri de osyғan baılanysty.Osy rette keri tәýeldiliktiң bolatynyn da aıta ketý kerek, ekonomıka daғdarysқa ұshyraғan kezde tұtyný rynogy kepken týlaқ sekildi jıyryla tүsedi, kөmirsýtegi shıkizatyna degen sұranys ta құldyraı bastaıdy. Osyғan ұқsas jaıtty өtken kүzdegi mұnaıғa sұranystyң үsh aı kөleminde 3,5 esege arzandap ketken kezinde bizder de anyқ baıқadyқ. Қara altyn ұlttyқ kiristiң negizgi kөzin құraıtyn elder үshin өte aýyr bolady. Sүrginge қarsy ұlttyқ ekonomıkanyң tұraқtylyғyn arttyrýdiң әdisteriniң biri, ol mұnaı өңdeýdi әrtaraptandyrý. Әңgime өzara baılanystaғy ydystar jasaý tөңireginde bolyp otyr: eger shıkizat құny әlemdik rynokta құlap bara jatsa, onda kөmirsýteginiң belgili bөligin jergilikti mұnaı өңdeý zaýyttaryna қaraı baғyttaý kerek, sonda olar baғa konıýnktýrasynyң terbelisine ımmýnıteti joғary өnimder shyғarady, mәselen, benzın, dızel otyny nemese jolғa tөseletin bıtým өnimderi. Osylaı etkende, ұlttyқ ekonomıka aýқymynda aktıvterdiң biriniң kiris kөzi tөmendese, ol ekinshisiniң өsýimen orny toltyrylady. ҚR Energetıka jәne mıneraldyқ resýrstar mınıstrligi jasaғan osy ıdeıa, 2009-2015 jyldarғa arnalғan mұnaı өңdeý zaýyttaryn damytýdyң keshendi josparynyң negizine alyndy. Jaңa ındýstrııalandyrýdyң besjyldyғynda mұnaıshylar otandyқ MӨZ өndirý қýatyn daғdarystan keıingi ekonomıka үlgisiniң tұtyný deңgeıimen sәıkestendirýi tıis. Қaıta jaraқtandyrýdyң birinshi үmitkeri ? Atyraý mұnaı өңdeý zaýyty. MӨZ-diң bүgingi taңdaғy tehnologııalyқ mүmkindigi shekteýli, mұnaıdy tereңdetip tazartyp өңdeýge jәne mұnaı өnimderin EVRO-3,4 standarttaryna sәıkestendirip shyғarýғa mүmkindik bolmaı otyr. Negizgi mұnaı өnimderi өndirisiniң құramynda mazýt pen vakýýmdyқ gazoıldyң үlesi kөp. Қaıta өңdeý tereңdigi 62 paıyz ғana. Aldaғy 4-5 jyl kөleminde bұl jerde jylyna 133 myң tonna benzol jәne 496 myң tonna paraksılol shyғaratyn үlken keshenniң құrylysyn salý josparlanғan. Aromatty kөmirsýtegi Қazaқstanda mұnaı-hımııalyқ өndiris құrý үshin negizgi shıkizat қory sanalmaқ, al odan plastmassalyқ bұıymdardyң jүzdegen tүrlerin shyғarýғa bolady eken. Atyraý mұnaı өңdeý zaýytyn jaңartý jospary mұnaıdy tereңdetip өңdeý jөnindegi jaңa keshen құrylysyn salýdy da kөzdeıdi. Қaıta jaraқtandyrylғan soң kәsiporyn eki esege deıin ? 1 mıllıon 100 myң tonnaғa deıin joғary oktandy benzın jәne jylyna 356 myң tonnaғa deıin ? 4 esege deıin avıatsııalyқ kerosın shyғarý mүmkindikterine ıe bolady. Dızeldik otyn өndirisi jylyna ? 1 mln. 400 myң tonnaғa deıin artady.Jaңartýdyң ekinshi kezeginde ? Shymkent mұnaı өңdeý zaýyty tұr. Mұndaғy mәseleniң barlyғy da týra atyraýdaғy «aғaıyndikindeı». Өңdeý tereңdigi nebәri 77 paıyzdy құraıdy, shıkizatty ekinshi ret өңdeýden өtkizýge tehnologııa da, қýattar da jetispeıdi. 2014 jylғa deıin қalyptasқan ahýaldy tүzetý үshin, mұnda katalıtıkalyқ krekıng құrylysyn salý, ızomer құrylғylaryn ornatý, sýtegi өndirisi, polıpropılen қondyrғysyn ornatý, kүkirt өndirisi, dızel otynyn gıdro tazalaғyshty қaıta jaraқtandyrý josparlanyp otyr. Shymkent mұnaı өңdeý zaýytynyң jaңartýdan kүtiletin tıimdilik ? EÝRO-3,4 standartyna sәıkes keletin joғary oktandy benzın tүrlerin, dızeldik otyn өndirisiniң kөlemin arttyrý.Atyraý men Shymkentten keıin kezek Pavlodar mұnaı-hımııa zaýytyna keledi. Kәsiporynnyң bүgingi belgilengen қýaty jylyna 5 mıllıon tonna shıki mұnaı өndirý. Қazirgi ýaқytta kөptegen қondyrғylar үshin jүkteme koeffıtsıentiniң өte tөmendigi baıқalady (ҒSS қondyrғysy men vakýýmdyқ gazoıldy gıdrotazalaý үshin jұmyspen jүkteý kөrsetkishi - 45 paıyz kөleminde bolsa, atmosferalyқ rektıfıkatsııa, rıformıng jәne baıaýlatyp kokstaý қondyrғysy үshin ? 70 paıyz.), mұnyң barlyғy da shıkizattyң tapshylyғymen, jekelegen maңyzdy қondyrғylardyң montajdaý men paıdalanýғa daıyn emestigimen tүsindiriledi. Zaýytta dızeldik otyndy gıdrotazalaý қondyrғysyn қaıta құrý, ızomerleý jәne benzındi selektıvti kүkirtten aryltýdyң katalıttik krekıng jaңa қondyrғysyn montajdaý josparlanғan.Jaңғyrtýlar tolyқ aıaқtalғan soң, otandyқ mұnaı өңdeý zaýyttarynyң jalpy қýaty jylyna 17 mıllıon tonnaғa jetedi. Kәsiporyndar benzın, kerosın jәne dızel otynynyң eýropalyқ standarttarғa sәıkes keletin jәne әlemdik rynokta үlken sұranysқa ıe bolatyn markalaryn shyғaratyn bolady. Mұnaı өңdeý salalaryn jaңartý josparynda ınnovatsııalyқ tehnologııany engizýge maңyz berilip otyr, ol қorshaғan ortaғa zııandy қaldyқtardyң әserin azaıtady.Қazaқstandyқ mұnaı өңdeý keshenderiniң қýatyn қaıta jaraқtandyrýdan basқa, respýblıka үkimeti orta merzimdik bolashaқta jaңa mұnaı-hımııalyқ өndirister құrýmen aınalysa bastaıdy. Atyraýda 2013 jylғa қaraı ındýstrııalyқ park bazasynda gaz-hımııalyқ keshen tұrғyzylady. Ol rynokқa jylyna 800 myң tonna propılen jәne 450 myң tonna polıpropılen berýge eseptelgen. Al, Aқtaýdaғy plastmassa zaýytynda (APMZ) Қazaқstannyң klımattyқ erekshelikterine sәıkestendirilgen (oңtүstik, ortalyқ jәne soltүstik aımaқtar) jol bıtýmynyң үsh tүrli markasyn өndirý josparlanғan, jalpy mөlsheri ? jylyna 420 myң tonna. Kәsiporyn өnimderi jol bıtýmynyң paıdalaný sıpatyn eskeretin «SUPERPAVE» jүıesindegi jol bıtýmynyң joғarғy PG sapalyқ markasynyң talaptaryna sәıkes bolady.Taғy bir asa maңyzdy mәsele ? gaz ınfraқұrylymyn әrtaraptandyrý. Bıylғy jyly «Beıneý ? Bozoı - Aқbұlaқ» gaz құbyry magıstralyn salý bastalmaқ. Osy magıstral boıynsha eldiң batysyndaғy ken ornynan shyғarylғan kөgildir otyn Өzbekstannyң jetkizýine tәýeldi bolyp, energııa tapshylyғyn қatty sezinip otyrғan oңtүstik aımaққa jetkiziledi. Bұdan basқa, ҚR basshylary «Beıneý ? Bozoı - Aқbұlaқ» magıstralyn ҚHR-ғa қazaқstandyқ gazdy jetkizetin negizgi arna dep қaraıdy. Bүginde bizdiң «aspanasty» kөrshilerimizdiң ekonomıkasy daғdarystan shyқty jәne birte-birte қýat alyp keledi. Әrıne, olardyң da kөgildir otyndy tұtyný deңgeıi arta tүspek. Қytaıdyң Қazaқstanғa bergen on mıllıardtyқ nesıesiniң jartysynan astamynyң mұnaı-gaz sektoryn ınvestıtsııalaýғa jұmsalatynyn eskerýdiң өzi jetkilikti. Қazirgi ýaқytta қytaılyқtardyң jobaғa қatysýynyң jұmys mәseleleri kelisilip jatyr. 2007 jylғy tamyzdyң 18-indegi «Қazaқstan - Қytaı» gaz құbyrynyң құrylysy jәne paıdalaný yntymaқtastyғy týraly Қytaı Halyқ Respýblıkasy Үkimeti men Қazaқstan Respýblıkasy Mınıstrler kabıneti arasyndaғy Kelisimge өzgerister men tolyқtyrýlar engizý týraly Hattamanyң jobasy әzirlendi, osyғan sәıkes «Beıneý ? Bozoı ? Aқbұlaқ» gaz құbyry «Қazaқstan - Қytaı» gaz құbyrynyң ekinshi ýchaskesi bolyp sanalady. Ony iske қosý 2014 jylғa mejelengen.Mұnaı-gaz keshenin jaңartý Memleket basshysy belgilegen ? mұnaı өnimderimen ishki rynokty jetkilikti қamtamasyz etý týraly jaңa ındýstrııalandyrýdyң negizgi tapsyrmalaryn keleshekte sheshýge yқpal etedi. Bұdan basқa, taýarlyқ jәne kөmirsýteginiң kөliktik ınfraқұrylymyn әrtaraptandyrý esebinen қazaқstandyқ ekonomıkanyң syrtқy faktorlardyң yқpalyna tәýelsizdigi tөmendeıdi. Ekonomıka meılinshe ıkemdi jәne өz-өzine jetimdi bolady, demek bәsekege қabilettiligi de arta tүsedi. Osy faktor elimizdiң daғdarystan keıingi әlemde aıaғynan tұryp ketýiniң basty kepili bolmaқ.