«Aqjaıyq» tabıǵı rezervatynda alýan túrli qus ta, sırek ósimdik te bar
UNESCO jelisindegi rezervat
«Aqjaıyq» tabıǵı rezervatynyń jalpy aýmaǵy – 341 myń gektar. Rezervatqa Mahambet aýdany men Atyraý qalasynyń, Kaspıı teńiziniń Reseıdegi Astrahan oblysyna deıingi jaǵalaýy kiredi. Qoryqta sútqorektilerdiń 78 túri bar.
Quryp ketý qaýpi tóngen túrler tizimine qustardyń 20, jándikterdiń 24, baýyrymen jorǵalaýshylar men sútqorektilerdiń 2 túri kiredi.
«2009 jylǵy 1 sáýirde Jaıyq ózeniniń atyraby men Kaspıı teńiziniń irgeles jaǵalaýynyń aýmaǵy halyqaralyq mańyzy bar sýly-batpaqty jerler tizimine engizildi. Bul – atalǵan tizimge engen Teńiz-Qorǵaljyn kólder júıesinen keıingi ekinshi qazaqstandyq aýmaq. Osyǵan baılanysty Úkimettiń 2009 jylǵy qaýlysymen «Aqjaıyq» memlekettik tabıǵı rezervaty quryldy. Al, 2014 jyly rezervat ıÝNESKO-nyń búkilálemdik bıosferalyq rezervattar jelisine kirdi. Sol sebepten, týrıster tabıǵattyń erekshe sulýlyǵyn, ushyp-qonyp jatqan qustar tobyn qyzyqtaýǵa jıi keledi. Qustardy sýretke túsiredi. Sońǵy jyldary týrıster úshin rezervattyń qurlyq pen sýdaǵy aýmaǵynda birneshe baǵytty ázirledik», -deıdi rezervat qyzmetkeri Balymgúl Ázmuhanova.
Sonyń biri – Kaspııdiń tabıǵatymen, teńizge quıatyn kóptegen kanal boıyndaǵy floramen tanysýǵa múmkindik beretin jaıaý júrginshi marshrýty.
Ekinshisi – Jaıyq ózeniniń teńizge quıatyn saǵasynda qaıyqpen serýendeý. Bul baǵytpen júrgen týrıster ózen jaǵasynan qustyń san alýan túrin kóre alady.
Úshinshisi – ózen saǵasynyń arnasymen ashyq teńizge shyǵatyn baǵyt.
Qus bazary tarqamaıtyn qoryq
Rezervattyń ǵylymı qyzmetkeri Ilıa Bofonovtyń aıtýynsha, tabıǵı qoryqty qustardyń jumaq mekeni deýge ábden bolady.
Óıtkeni, rezervat aýmaǵy qustardyń Sibir-Shyǵys Afrıka baǵytyndaǵy kóshi-qon mıgratsııasynyń jolynda jatyr.
«Jyl saıynǵy kóshi-qon kezinde rezervat aýmaǵymen sırek kezdesetin qarabaı, jalbaǵaı, kishi aqqutan, mysyr qutany, sondaı-aq, qoqıqaz, buıra birqazan, qarabas, aqqý men qaz ushyp ótedi. Rezervat aýmaǵy – sýdy jáne sý mańyn mekendeıtin qustardyń sırek kezdesetin túrleri úshin óte qolaıly meken. Qustardyń keıbir túri rezervatta uıa salyp, tuqymyn kóbeıtedi. Sondaı qustardyń tobynda buıra láılek, kishkentaı baklan, qarabaı, jalbaǵaı, kishi aqqutan, mysyr qutany bar», - dep túsindirdi Ilıa Bofonov.
Rezervat aýmaǵyna kiretin Kaspıı teńiziniń jaǵalaýy men Jaıyq ózeniniń sýly-batpaqty atyrabynda qustyń 292 túri tirkelgen.
Rezervat aýmaǵyndaǵy Kaspııdiń Soltústik Shyǵys jaǵalaýynda qustyń 110 túri uıa salady, 76 túri qystaıdy. Al, 106 túri qonys aýdarý kezinde ushyp ótedi.
«Máselen, Shalyga araly Kaspıı teńizi men «Aqjaıyq» memlekettik tabıǵı rezervatynyń aralyq aımaǵynda ornalasqan. Araldyń jalpy aýmaǵy shamamen 2,6 ga quraıdy. Bul – buıra láılek sırek ekildi qustardyń turaqty mekeni. Bul aralda qustardyń 600-ge jýyq juby uıa salady. birneshe qustyń uıa salatyn jeri. Jalpy rezervat aýmaǵyna qonatyn qustyń 36 túri elimizdiń Qyzyl kitabyna engizilgen. Qustyń keıbiri, máselen, ózen qarqyldaǵy, teńiz shaǵalasy osy aımaqta uıa salyp, kóbeıedi. Onyń ishinde qyzǵylt jáne buıra birqazan (Pelicanus crispus; VU), qylań qarabas shaǵala (Larus ichthyaetus) bar. Zertteý kezinde kóptegen qustyń toby tabyldy. Atap aıtqanda, qylań qarabas shaǵalanyń 5,5 myń, ógiz shaǵalanyń 4 myń, úlken sýquzǵynnyń 1,5 myń, buıra jáne qyzǵylt birqazannyń 200 juby anyqtaldy», -deıdi Ilıa Bofonov.
Sırek ósimdikter mekeni
Tabıǵı qoryq tek qustar ǵana uıa salatyn meken emes. Rezervat aýmaǵynda sırek kezdesetin ósimdikter ósedi.
«Rezervat aýmaǵynda ósimdikterdiń óte sırek úsh túrin kezdestirýge bolady. Bul – qalqymaly salvınııa, Shrenka qyzǵaldaǵy men elimizde chılım degen ataýmen tanymal qazaqstandyq sý jańǵaǵy. Jalpy tabıǵı rezervattyń bıosferalyq aýmaǵynda 141 tuqymǵa, 56 tuqymdasqa jatatyn ósimdikterdiń 229 túri ósedi. Onyń ishinde 7 relıkti, 4 sırek jáne erekshe qorǵalǵan túri bar. Sý florasyna ósimdikterdiń 23 túri jatady. Negizgi ósimdikter qaýymdastyǵy shóldi, shalǵyndy, batpaqty, ormandy, butaly, batpaqty-sýly sekildi 6 túrge bólingen», -deıdi rezervat qyzmetkeri Laýra Balǵymbaeva.
Máselen, teńiz túınekqamysy (Bolboshoenus maritimus) – kópjyldyq ósimdik.
Túbirshegi órmelep shyǵady. Ósimdiktiń ushy shar tárizdi túınek túrinde jýandaıdy. Sabaǵy sur-jasyl tústi, úsh qyrly, japyraqtanyp turady.
Bıiktigi – 20-100 sm. Túzý ári jalpaq japyraǵynyń eni - 3-5 mm.
«Teńiz túınekqamysynyń tósemeli tamyrynyń ushynda shar tárizdi túınekteri bolady. Gúli qosjynysty, dara masaqtan quralǵan shashaq gúlshoǵyryna jatady. Maýsym-qyrkúıek aılarynda gúldep, úsh qyrly jańǵaqsha jemisin beredi. Túıneginde krahmal kóp bolady. Ony keıde unǵa qospa retinde, malǵy juǵymdy azyq retinde paıdalanady» -deıdi Laýra Balǵymbaeva.
Taǵy bir ósimdik – túlki quıryq aqmııa sofora (Sophora alopecuroides). Jarma daqyl tuqymdasyna jatatyn ósimdik sabaǵynyń uzyndyǵy 30-80 (100) sm.
Tik ósedi, joǵarǵy jartysynda butaqty, basqa ósimdikter sııaqty qalyń ıilgen, alasa jyltyr aq talshyqtary bar.
«Bul – ýly, karantındik aramshóp. Onyń tamyryn, tuqymyn, jer ústindegi bóligi men túbirin emdik maqsatta paıdalanýǵa bolady», -dep túsindirdi Laýra Balǵymbaeva.