Aktsıonerler salyǵy men jańa zań: Bank júıesinde qandaı betburys bolmaq
Tutynýshylyq nesıe 18 trln teńgeden asady
Eldegi ekinshi deńgeıli bankterdiń nesıe saıasatyna nazar aýdarsaq, naqty sektorǵa selsoq qaraıtynyn baıqaımyz. Mysaly, bıyl bankter tutynýshylyq nesıege – jeke tulǵalarǵa 18 trln teńge qaryz bergen. Al bızneske baǵyttalǵan nesıe mólsheri 13,5 trln teńgeden aspaıdy. Demek, qarjy uıymdary azamattarǵa beriletin kredıtke arqa súıep otyr degen sóz. Budan qos tarapqa birdeı paıda bolsa jón-aý, alaıda halyqtyń mańdaıy shylqyp turǵan joq. Nesıesin óteı almaı júrgenderdiń qaryzy 1 trln teńgege jetti, nesıe júktemesi ulǵaıdy.
Máseleniń máni azamattardyń beresheginde emes, ekonomıkalyq dısbalansta. Tutynýshylyq nesıe kólemi kóbeıgeli bank aqshasy sonda ketip jatyr. Úkimet bolsa, kásipkerlikti damytý úshin qazynadan qarjy alýǵa májbúr. Bıýdjettiń búıiri tompaımaı turǵanda munyń ózi salmaq.
– Qazir naqty sektorǵa nesıe áli de oıdaǵydaı berilmeı jatqanyn ashyq aıtýymyz kerek. Shaǵyn jáne orta bıznesti jetkilikti qarjylandyrý máselesi de sheshimin tapqan joq. Bul jaǵdaı elimizdegi iskerlik ortanyń belsendiligine, ekonomıkanyń turaqtylyǵyna jáne dáıekti damýyna kedergi keltirip otyr. Úkimet pen Ulttyq Bank birlesip, osyǵan qatysty ońtaıly sheshimder oılastyrýy kerek. Bankterdiń ekonomıkaǵa kóbirek qarjy quıýyna jaǵdaı jasaý qajet, – dedi Prezıdent.
Qamqorlyq qaıtymy bolýy kerek
Bul suraýdan góri talapqa jaqyn ustanym. Prezıdent Joldaýda aıtqandaı, otandyq bankterdiń esebi túgel. 2024 jyly olar 1,4 trln teńge taza tabys tapqan. Byltyrǵy kórsetkishten 16,7% joǵary, rekordtyq meje. Keıingi bes jylda bankterdiń tabysy 3 esege deıin artty. Eskeretin jaıt, tabysy joǵary bankterde taza paıdany aktsıonerler ózara bólip alady. Dıvıdendke saı salyq tóleýdi bilmeıdi, sebebi zańda qarastyrylmaǵan.
Eldegi 21 bankti jeke jiktesek, bıyl eshbiriniń esesi ketkenin kórmedik:
- Halyk Bank – 444,2 mlrd teńge,
- Kaspi Bank – 281,9 mlrd teńge,
- TsentrKredıt Banki – 101,8 mlrd teńge,
- ForteBank – 89,1 mlrd teńge,
- Jusan Bank 83,7 mlrd teńge taza tabys alsa, qalǵan 16 banktiń jıyntyq tabysy 388,1 mlrd teńge bolǵan.
Qarjy uıymdary atalǵan kórsetkishke óz kúshimen jetti dep aıta almaımyz. Bılik bıznestik orta qalyptastyryp, ınvestıtsııalyq klımatqa jaıly jaǵdaı jasady. 2010-2020 jyldary bankterdiń aktıvti ahýalyn jaqsartýǵa, aınalym qarajatyn ulǵaıtýǵa 4-5 trln teńgeden astam qarajat jumsalǵanyn bilemiz. Qarjylyq daǵdarystan shyǵyp, ekonomıka ósimge bet alǵan kezde de kómek báseńdegen joq. Bankter Ulttyq qordan aqsha alýdy áli toqtatpaǵan.
Qoǵam endi talap qoıa bastady. Bankter alǵan qarjysyn qaıtaryp, bızneske nesıeni ulǵaıtsyn degen ýáj aıtýda. Oǵan sebep te joq emes. Ekonomıst Maqsat Halyqtyń pikirinshe, bankterdiń memleketten alǵan qarjyny óteý úrdisi baıaý, alǵan aqshanyń 90 paıyzy memleketke qaıtpaǵan.
– Qoldaý bastalǵan sátte kómekke júgingen bankterdiń bárine járdem bermeı, keı álsiz bankti bankrot dep taný kerek edi. Sol kezde naryqta básekege qabiletti bankter ǵana qalady. Mysaly, 2008 jyly AQSh-tyń ózi birneshe bankti qutqarmady. Budan utpasa, utylǵan joq. Sondyqtan Úkimet qarjy uıymdaryn qorǵaı bermeı, osy ekonomıkalyq praktıkany da qoldanýy kerek sekildi.
Onyń ústine otandyq bankter memleket kómegine saı áreket jasap jatyr degenge sený qıyn. Bir mysal – bankterdegi jyldyq syıaqy mólsherleme 56 paıyz. Úkimet muny 41 paıyzǵa deıin tómendetkisi keledi. Biraq onyń ózi az. Sarapshy retinde 30 paıyzǵa deıin túsirý kerek dep sanaımyn. Sebebi, paıyzdyq mólsherleme saldarynan azamattar alǵan nesıesin qaıtara almaı júr. 3 jyl buryn bereshegin 90 kúnnen keshiktirgender sany 500 myńǵa jýyq bolatyn, búginde 1,5 mln adam, – dedi Maqsat Halyq.
Sarapshynyń sózinshe, bankterge kómekti azaıtý áreketi buryn da boldy. Alaıda kóp bank qarjylaı qoldaýsyz turalaǵan. Buǵan sebep bolǵan ekonomıkalyq zańdylyq emes, bank ıeleri men aktsıonerleriniń ashkózdigi. Aıtýynsha, bankti qarjylyq qıyndyqtan shyǵarý – aldymen kompanııa ıesi men úleskerleriniń mindeti. Al olar memleketke ıek artýdan basqa áreket jasamaǵan. Ol azdaı, paıdadan alǵan dıvıdendine sáıkes salyq tólemeı, paıyzdyq mólsherlemeni tómendetýge qulyqsyz.
– Álemdik tájirıbede bankter bıznesti qarjylandyrýǵa táýeldi. Kásipkerlikke negizgi qarjy jetkizý bankter arqyly júrgiziledi. Bizde kerisinshe, memleket bızneske arnaıy baǵdarlama ázirlep, sýbsıdııa arqyly jeńildetilgen nesıe beredi. Bankter tarapynan bızneske arnalǵan eshqandaı tıimdi nesıe joq. Bolǵan kúnde paıyzdyq mólsherleme 20 paıyzdan bastalady. Ondaı nesıeni qaı kásipker alsyn. Óıtkeni, shaǵyn jáne orta kásiptiń taza tabysy 20-30 paıyz shamasynda, al sol qarjyny qaıta bankke berse, onyń nesi kásipker? Onda ol – óz-ózin jaldaǵan jumysshy, – dedi ol.
Eldegi aqsha-nesıe saıasatyn júrgizýshi negizgi qurylym – Ulttyq bank. Sarapshynyń aıtýynsha, Ulttyq bank bazalyq paıyzdyq mólsherlemeni (BPM) túsirýge múddeli. Ol úshin keler jyldan bastap ınflıatsııa deńgeıin tómendetip, 4-5 paıyz mólsherinde ustap turýy shart. Eger ınflıatsııa rasynda sol deńgeıde bolsa, bazalyq paıyzdy aqyryndap túsirýge múmkindik bolmaq. Álemdik tájirıbede ınflıatsııa men bazalyq paıyz arasyndaǵy alshaqtyq 3-4 paıyzdan aspaıtynyn eskersek, bul – oryndy bastama.
– Degenmen ekonomıka bir ǵana pozıtsııaǵa qurylmaıdy, kópvektorly tetigi bar. Kúshke salyp kóndirý qaterli. Eger bazalyq mólsherleme az bolsa, bankter qarjyny ózinde ustamaı, bıznesti qarjylandyrýǵa múddeli bolatyny ras. Alaıda BPM-di shekten tys túsirý ınflıatsııany baqylaı almaıtyn ahýalǵa ákelýi múmkin. Túrkııa bul praktıkany qoldanyp, sátsizdikke ushyrady. Olarda ınflıatsııa 80 paıyzdan asty. Qymbatshylyq beleń alǵan. Sondyqtan ekonomıster jan-jaqty zerttep, sheshim shyǵarsa jón, – deıdi sarapshy.
Jańa zań bank lobbıin joıa ma?
Bank júıesindegi qordalanǵan máseleni sheshýdiń bir ǵana joly bar, ol – jańa zań. Qazirgi qoldanystaǵy qujat eskirdi, 30 jyl buryn qabyldanǵan. Bastysy, onda bankterdiń ekonomıkany qarjylandyrý mindeti joq, salyqtyń salmaǵy az. Báseke úshin beıtarap damýǵa múmkindik berilipti. Mundaı jeńildiktiń saldaryn Úkimet tartyp otyr. Naqty sektordaǵy mańyzdy jobalarǵa qarajatty halyqaralyq bankterden alyp, jaýapkershilikti kvazısektorǵa júkteýmen boldy. Sondyqtan bolar, sarapshylar «Bankter jáne bank qyzmeti týraly» zań bank lobbısteriniń yqpalymen qabyldanǵan degen oıda.
– Qazirgi salalyq zańdy qabyldaǵan kezde bank lobbıiniń yqpaly júrgen. Bankterge salynatyn salyq mólsheri tómen boldy, memleket tarapynan qoldaý júrgiziletin tetik qarastyryldy. Aktsıonerlerdiń dıvıdendine saı salyq tóleý týraly pýnkt joq. Álemdik tájirıbede depozıtten paıda kelse de, salyq tóleıdi. Bizde oǵan da salyq tólenbeıdi. Bul zańdy qaıta qarastyrý kerek, – dedi Maqsat Halyq.
Prezıdent te jańa zań qajetin aıtty. Onda bankterdiń paıdasyna sáıkes salyq tóleýi, tsıfrlyq aktıvter aınalymy, salaǵa ınnovatsııa engizý máselesi qamtylǵan. Zań qabyldansa, bank sektoryna tabys salyǵynan bólek, aktsıonerge tólenetin dıvıdend salyǵy salynbaq. Bıýdjettiń kiris bóliginiń kemshin ekenin eskersek, qosymsha salyqtar bıýdjetke kómek bolatyny sózsiz. Al onyń mehanızmi men talaby qandaı bolatyny ýaqyt enshisinde. Ázirge belgilisi – qarjy segmentiniń taǵdyryn aıqyndaıtyn Bankter týraly zań kelesi jyly maýsymda qabyldanyp, jańa Salyq kodeksi 2026 jyly qoldanysqa engizilmek.