Aqtaý sammıtiniń nátıjesi: Qazaqstan Kaspııdiń quqyqtyq mártebesi konventsııasyn ratıfıkatsııalady
Kúrdeli kelissózder jemisti boldy
Qujat jaǵalaý memleketteri arasyndaǵy 20 jyldan astam ýaqytqa sozylǵan kúrdeli kelissózder protsesiniń nátıjesi bolyp otyr. Kaspıı kellisózderi aıasynda joǵary deńgeıde bes kezdesý, syrtqy ister mınıstrleriniń 7 otyrysy, Konventsııany ázirleý boıynsha arnaıy jumys tobynyń 52 otyrysy, sondaı-aq ártúrli formattarda da kezdesýler ótti. Negizi, qart Kaspııdiń quqyqtyq mártebesiniń rettelýi kóptegen jyldar boıy jaǵalaýmańy memleketteri syrtqy saıasatynyń strategııalyq baǵyttarynyń arasynda negizgileriniń biri boldy.
Atap aıtqanda, bul baǵyttaǵy jumystar táýelsizdik alǵannan keıin bastaldy, ıaǵnı teńiz jaǵalaýynda Qazaqstan, Ázerbaıjan, Túrikmenstan jáne Reseı memleketteri paıda boldy. Osyǵan deıin Kaspıı máselelerin Iran men KSRO sheship kelse, endi bul aımaqtaǵy problemalar bes elge tıesili boldy. Sáıkesinshe, qart Kaspııdiń jańa quqyqtyq mártebesin aıqyndaý boıynsha kelissózder júrgizile bastady. Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly Konventsııa jobasyn ázirleý besjaqty formatta júrgizildi jáne onda kórsetilgen barlyq tujyrymdamalar men erejeler konsensýs negizinde qabyldandy.
«1997 jyly Qazaqstan Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesine qatysty óziniń ustanymyn BUU-nyń resmı qujaty retinde jarııalady. Tarıh kórsetip otyrǵandaı, elimiz 20 jyl buryn málimdegen tásildemeler durys jáne olar barlyq jaǵalaý memleketteri úshin neǵurlym ońtaıly ekeni dáleldendi. Mine, sol ustanymdar 2018 jyly Aqtaý qalasynda qol qoıylǵan konventsııada kórinis taýyp otyr», - dedi Syrtqy ister mınıstri Beıbit Atamqulov.
Konventsııanyń maqsaty - Kaspıı teńizin, sonyń ishinde onyń sýyn, túbin, jer qoınaýyn, tabıǵı resýrstaryn jáne teńizdegi áýe keńistigin paıdalaný týraly taraptardyń quqyqtary men mindetterin anyqtaý jáne retteý. Konventsııa ulttyq aımaqtardy, ıýrısdıktsııalar men egemendikti delımıtatsııalaý, jer qoınaýyn paıdalaný, tranzıt jáne tasymaldaý, sý asty qubyrlary men kabelderin tóseý, sondaı-aq Kaspıı teńiziniń qorshaǵan ortany qorǵaý jáne bıologııalyq resýrstaryn ıgerý máselelerin retteıdi. Budan bólek, qaýipsizdik máselelerine qazirgi zamanǵy qaýip-qaterlerge qarsy turý, tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý jáne joıý, Kaspıı mańy memleketteriniń áskerı is-qımyldaryna erekshe kóńil bólinedi.
«Kaspıı mańy memleketterine jatpaıtyn elderdiń jalaýlary astyndaǵy kaspıılik kemelerdiń, sondaı-aq Kaspıı bestigine kirmeıtin qarýly kúshterdiń bolýyna jol berilmeıdi. Teńiz akvatorııasy ishki sýymen shekteledi, aýmaqtyq sýlar eni 15 mıl kóleminde. Balyq aýlaý aımaǵynyń eni 10 teńiz mıli men sýdyń jalpy kólemin qamtıdy. Aýmaqtyq sýlardyń syrtqy shekaralary teńizdegi memlekettik shekaralarynyń mártebesine ıe», - dep atap ótti mınıstr Parlamenttegi baıandamasynda.
Atap aıtqanda, búginde Kaspıı jaǵalaýyndaǵy barlyq memleketter konventsııany ratıfıkatsııalaý úshin qajetti ishki rásimderdi oryndaýǵa kirisip ketti. Ótken jyldyń 14 jeltoqsanynda Túrikmenstan jaǵy ony ratıfıkatsııalaý protsesin aıaqtaǵanyn habarlaǵan edi. Endi, Qazaqstan tarapy da bul rásimderdi tolyq támamdap, qujat aıasyndaǵy ýaǵdalastyqtardy oryndaýǵa kirisip otyr.
Abyroıly Aqtaý sammıti
2002 jyly Ashhabadta, 2007 jyly Tegeranda , 2010 jyly Bakýde jáne 2014 jyly Astrahanda ótken Kaspıı sammıtteri besjaqty yntymaqtastyqtyń neǵurlym mańyzdy máselelerin talqylaý, halyqaralyq ózekti taqyryptar boıynsha pikir almasý, dástúrli dostyq, senim jáne tatý kórshilik jaǵdaıynda ótti. Al 2018 jylǵy Kaspıı mańy memleketteriniń besinshi sammıti solardyń arasynda eń mańyzdy forýmdardyń biri bolǵanyna esh kúmán joq. Tamyz aıynyń 12-si kúni Qazaqstan tarapynan 150-den astam, al shetelden 200-den artyq tilshiler Aqtaý sammıtine tirkeýden ótken. Arnaıy jasaqtalǵan baspasóz ortalyǵyna Kaspıı mańy elderi quramyndaǵy Qazaqstan, Ázerbaıjan, Iran, Reseı jáne Túrikmenstan elderiniń iri buqaralyq aqparat quraldary jınaldy. Sonymen qatar, Aqtaý sammıtinen aqparat taratý úshin shaharǵa Eýropa men arab elderiniń, AQSh-tyń, Qytaıdyń bedeldi telearnalary, aqparat agenttigi ókilderi keldi. Jınalǵandardyń barlyǵy Aqtaý sammıtiniń qanshalyqty nátıjeli bolatyndyǵyn baıqaýǵa keldi. Forýmdy qorytyndylaǵan memleket basshylary konventsııa aıasynda barlyq elderdiń múddeleri eskerilgenin rastady.
Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev jýrnalıster aldynda sóılegen sózinde Besinshi Kaspıı sammıtiniń Kaspıı teńiziniń halyqaralyq kúni qarsańynda ótýiniń sımvoldyq máni bar ekenin atap ótti.
«Biz áriptesterimizben birge Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesin retteý jónindegi kóp jylǵy jumystardy qorytyndyladyq. Kóp jaqty tájirıbelik is-qımyldardy ilgeriletýge qatysty jumystardyń jaǵdaıy men keıingi atqarylatyn sharalardy talqyladyq. Saýda, ekonomıka, kólik jáne qaýipsizdik salalaryna baılanysty mańyzdy kelisimderge qol qoıdyq», - dedi Qazaqstan Prezıdenti.
Memleket basshysy júrgizilgen kelisimderdiń tabystylyǵyna toqtalyp, Konventsııany daıyndaý protsesinde barlyq el Kaspıı óńiriniń saıası turaqtylyǵy men damýyn, sondaı-aq onyń tabıǵı baılyǵynyń qorǵalyp, kóbeıtilýin qamtamasyz etý múddesin kózdegenin aıtty.
«Kóp jylǵy sińirgen eńbektiń sharyqtaý shegi búgin Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııaǵa qol qoıýmen aıaqtaldy. Konventsııa «Kaspıı teńiziniń konstıtýtsııasy» bolyp sanalady. Munda teńiz jaǵasyndaǵy memleketterdiń quqyqtary men mindetterine, sondaı-aq, óńirdiń qaýipsizdigine, turaqtylyǵy men órkendeýine kepil bolýǵa qatysty barlyq keshendi máselelerdi retteý qarastyrylǵan», - dep qadap aıtty Nursultan Nazarbaev.
Shynymen de Konventsııa Kaspıı jaǵasyndaǵy elderdiń yntymaqtastyǵy úshin barlyq baǵyttar boıynsha tıimdi zańdy baza qalyptastyrady jáne árbir taraptyń qyzmeti úshin negizge alynatyn ustanymdardy anyqtaıdy.
Aıta keteıik, Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın atalǵan konventsııa konsensýs pen múddelerdi ózara eskere otyryp, zamanaýı ári teńdestirilgen halyqaralyq qujat ekenin atap ótti.
«Konventsııa qajetti jikteý sharalaryn, kemeniń júzýi men balyq aýlaý rejimderin aıqyn reglamentteıdi, qatysýshy elderdiń áskerı-saıası ózara is-qımylynyń ustanymdaryn belgileıdi. Sonymen qatar, Kaspııdi tek beıbit maqsattarda paıdalanýǵa kepildik berilgen», - dedi RF basshysy.
Óz kezeginde Kaspıı mańy memleketteriniń altynshy sammıtin Túrkimenstanda ótkizýdi usynǵan osy eldiń prezıdenti Gýrbangýly Berdimuhamedov: «Sammıt qorytyndysyna joǵary baǵa beremiz, ıaǵnı barshamyz úshin mańyzdy qujatqa (Konventsııaǵa) qol qoıyldy. Bul aýqymdy jumystarǵa Kaspıı mańynyń barsha elderi belsendi qatysty. Osy oraıda Konventsııanyń erejeleri tıimdi oryndalady dep senemin», - dedi.
Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıevtiń paıymynsha, Kaspıı mańy elderi arasynda yntymaqtastyqtyń, ózara senimniń joǵary deńgeıi qalyptasqan. Sondyqtan bul qatynastar ary qaraı da qaýipsizdik pen turaqtylyqtyń basty kepildigi bolady.
«Endi Kaspııdegi qaýipsizdik biz qol qoıǵan Konventsııamen aıqyndalady. Árıne, bul óz kezeginde ózara tyǵyz is-qımyldarǵa tıimdi perspektıvalardy ashady. Sonymen qatar, ekonomıkalyq ári kóliktik máselelerdi sheshýge tyń serpin beriledi», - dedi I. Álıev.
Al Iran Prezıdenti Hasan Rýhanı Konventsııany bekitý - Kaspıı mańy memleketteri úshin erekshe oqıǵa ekenin málim etti.
«Bizdiń qatynastar dostyq negizde jalǵasyp jatyr. Sondyqtan bul qarym-qatynastarymyz ýaǵdalastyqqa qol jetkizýdiń basty faktory boldy», - dedi ol.
Munymen qosa, Iran basshysy barlyq elderdiń ulttyq múddeleri eskerilgenin qadap aıtty.
Foto: photosafari.kz