AQSh-tyń Ortalyq Azııadaǵy saıasaty: saılaýǵa deıin jáne keıin
Ortalyq Azııadan týyndaıtyn qaýipter AQSh-tyń qaýipsizdigi men ulttyq múddelerine tikeleı jáne «shuǵyl» qater tóndirmeýine baılanysty óńirdiń mańyzy ásirese, NATO kúshteriniń Aýǵanstandaǵy áskerı operatsııalarynyń belsendi fazasy aıaqtalǵannan keıin aıtarlyqtaı tómendedi. Ekinshi jaǵynan, barlyq sarapshylar, ókinishke qaraı, AQSh-tyń ekonomıkalyq múmkindikteri men resýrstarynyń qysqarǵanyn biraýyzdan rastaıdy.
Soǵan sáıkes «S5+1» keńes alańynyń qurylýyn AQSh-tyń jetekshi «oılaý ortalyqtarynyń» kóptegen sarapshylary óńir elderiniń ısteblıshmenti arasyndaǵy «amerıkalyqtar óńirden birjola ketedi» degen qaýipti báseńdetýdi kózdeıtin bastama retinde baǵalaıdy. Keıbir sarapshylar úshin «S5+1» Vashıngtonnyń óńirlik trendter men úderisterdi udaıy bilip otyrýǵa múmkindik beretin mańyzdy alańqaı bolǵanymen, bul ásirese Máskeý men Pekınniń saıası jáne ekonomıkalyq yqpalynyń nyǵaıýy jaǵdaıynda AQSh-tyń óńirdegi óz pozıtsııasyn joǵaltpaýy úshin jetkiliksiz.
Amerıkalyq bedeldi JOO-nyń bir professory áńgime kezinde óńirdegi ahýal AQSh-qa qarsy yqpal etetinin, al Reseı men Qytaı qazirdiń ózinde Amerıkanyń Ortalyq Azııadan ketýiniń ıgilikterin paıdalana bastaǵanyn atap kórsetti. Kópshilik bul bastamany kesh usynylǵan bastama dep esepteıdi, onyń osydan 5 jyl nemese odan da buryn qurylmaýy Barak Obama ákimshiligi úshin Ortalyq Azııanyń eshqashan sonshalyqty tartymdy bola qoımaǵanyn bildiredi.
Óńirmen aınalysatyn vashıngtondyq sarapshylar Barak Obamanyń prezıdenttigi dáýirinde «Jańa Jibek joly» strategııasy tıimdi júzege asyrylmaýy sebepti ortalyqazııalyq baǵyt «margınaldyq» baǵyttardyń biri boldy dep esepteıdi. Reseı jáne Eýrazııa jónindegi mamandar da dál osyndaı pikir ustanady. Olar Obama úshin «Iran máselesin» sheshý jáne Kýbamen qarym-qatynasty qalypqa keltirý áldeqaıda mańyzdyraq bolǵanyn aıtady. Ýkraınadaǵy daǵdarys, Aýǵanstan men Ortalyq Azııa, olardyń paıymdaýynsha ekinshi dárejeli, tipti, úshinshi dárejeli sıpattaǵy máseleler bolyp sanaldy.
Sarapshylar Ortalyq Azııanyń ekonomıkasyna áser etip otyrǵan AQSh-tyń Reseıge qarsy sanktsııasy jalǵasa beredi dep esepteıdi. Vashıngton úshin Reseı men AQSh arasyndaǵy ózara qarym-qatynastar deńgeıi ony jumsartýǵa májbúr bolatyndaı nemese ekonomıkalyq májbúrleýden tolyq bas tartatyndaı sonshalyqty bir shıelenisti jaǵdaıda emes. Buǵan qosa, AQSh-tyń saıası toptarynda sanktsııany alyp tastaý jóninde sheshim qabyldaıtyn adamdarǵa jasalyp jatqan qysym da joq.
Sonymen birge, Hılları Klınton AQSh-tyń kelesi prezıdenti bolyp saılanǵan jaǵdaıda óńirge degen múddelilik qaıta jańǵyrýy da múmkin. Onyń saıası kózqarastaryn qoldaıtyn ǵalymdar men zertteýshiler Klıntonnyń prezıdenttigi kezeńinde AQSh álemniń túrli óńirlerindegi saıası jáne ekonomıkalyq úderisterge neǵurlym belsendirek aralasatyn bolady dep sanaıdy. Olar, sondaı-aq, Reseıge qatysty Klıntonnyń saıasaty Obama kezindegideı nemese tipti, anaǵurlym agressııaly bolýy da múmkin dep atap kórsetedi. Klıntonnyń saılaýaldy naýqanyna aralasqan keıbir tulǵalardyń Reseıge qatysty ornyqty kózqarastary bar, ákimshilikke bara qalǵan jaǵdaıda olardyń qanshalyq ózgeretinin aıtý qıyn.
Qalaı bolǵanda da, sarapshylar AQSh-tyń syrtqy saıası strategııasyn qalyptastyrý úderisi aıtarlyqtaı ýaqyt alady dep saqtandyrady. Kelesi prezıdent keńsedegi alǵashqy júz kúnin bir mezgilde kadr máselesin sheshe otyryp, eldiń ishki problemalaryna arnaýy da múmkin. Insaıderler H.Klıntonnyń óńir týraly jaqsy biletin tájirıbeli dıplomattar men sarapshylardy jumysqa tartý múmkindigi joǵary ekenin de atap kórsetýde. Jalpy alǵanda, ishki saıası ısteblıshmenttiń úlken bóligi Klıntondy qoldaıdy jáne aldaǵy saılaýda oǵan daýys beredi degen áser qalyptasyp otyr.
Sonymen birge, Aq úıge keńes beretin sarapshylar saılaýaldy naýqan áli júrip jatqan jáne kelesi prezıdent áli anyqtalmaǵan jaǵdaıda AQSh-tyń saıasaty álemniń kóptegen bólikterindegi statýs-kvo jaǵdaıyn saqtaýǵa, sondaı-aq Sırııa men Aýǵanstan sııaqty turaqsyzdyqtyń iri oshaqtaryndaǵy shıelenisterdiń aldyn alýǵa baǵyttalatyn bolady degendi aıtady. Bul Ortalyq Azııaǵa qatysty da osyndaı kózqaras saqtalady degendi bildirýi múmkin.
Qalaı bolǵanda da, AQSh-tyń sarapshylar qaýymynda Ortalyq Azııaǵa, sonyń ishinde «S5+1»-di naqty mazmunmen tolyqtyrý arqyly da nazar aýdarý qajet degen túsinik bar. Baıqaýymyzsha, AQSh-tyń memlekettik qurylymdaryndaǵy sarapshylar da osyndaı kózqaras ustanady.
Saıası toptar arasynda AQSh-tyń Aýǵanstannan áskerdi shyǵarýyna baılanysty Vashıngtonnyń Ortalyq Azııadaǵy demokratııalandyrý jáne adam quqyqtary máselelerine kóńil bólýine zor múmkindikter paıda bolady degen pikir bar. Biraq terrorızm men ekstremızm táýekelderiniń óse túsýine baılanysty, kóptegen mamandar qaýipsizdiktiń ortaq qaterlerine qarsy turý áldeqaıda mańyzdyraq dep sanaıdy. Olardyń paıymdaýynsha, eger AQSh óńirdegi saıası úderisterden shyǵyp qalǵysy kelmese, onyń óńirdegi qaýipsizdik pen turaqtylyqty nyǵaıtý salasyndaǵy yqpaldastyqqa baǵdar ustaýy qajet.
Olar energııa resýrstary baǵasynyń tómendeýinen, geosaıası jaǵdaıdyń ózgerýinen, dinı jáne áleýmettik-ekonomıkalyq ahýaldyń shıelenisýinen Ortalyq Azııa óz ómiriniń aıtarlyqtaı aýyr kezeńine enip otyrǵanyn túsinedi.
Olardyń paıymdaýynsha, osy máselelerdiń bári «S5+1» formaty aıasynda AQSh pen Ortalyq Azııanyń bes respýblıkasynyń syrtqy ister mınıstrleriniń kezdesýinde ashyq talqylanýy tıis. Tek ashyq talqylaýdyń arqasynda ǵana taraptar ózara tıimdi sheshimder men strategııalar qalyptastyra alady.
Qazir AQSh-ta Barak Obama prezıdenttiginiń qorytyndysyn shyǵaryp jatqan kez. Jańa prezıdenttiń kelýimen yntymaqtastyqtyń jańa baǵyttaryn belgileý múmkindikteri arta túsedi. «S5+1» platformasy AQSh-tyń óńirlermen sońǵy 10 jyldaǵy qarym-qatynastaryna taldaý jasaýǵa jáne ortaq problemalar men ózara is-qımyldardyń bolashaq perspektıvasyna qatysty aıqyn túsinik qalyptastyrýǵa jaǵdaı jasaıdy.
Osyǵan baılanysty eger Hılları Klınton kelesi prezıdent bolar bolsa, onda oǵan «S5+1» jumysynyń aıasynda jınaqtalǵan nusqaýlyqtar men usynystardyń arqasynda óńirge qatysty syrtqy saıasatty qalyptastyrý áldeqaıda jeńilge túspek.
Danııar QOSNAZAROV,
saıasattanýshy