AQSh-tyń memlekettik qaryzy $34,2 trıllıonnan asyp ketti: Álem ekonomıkasynda toqyraý bolýy múmkin be
Úkimettiń kirisinen shyǵysy kóp
Memlekettik qaryzdyń AQSh ekonomıkasy úshin oń da, teris te yqpaly bar. Jaǵymsyz saldary retinde tómendegini aıtýǵa bolady: birinshiden, AQSh úkimetinińkirisinen shyǵysy kóp. 2023 qarjylyq jyly AQSh-tyń jalpy memlekettik shyǵyny $6,13 trln jetti, al kirgen kiris $4,44 trln boldy. ıAǵnı $1,69 trln kólemindegi defıtsıtke alyp keldi, bul byltyrǵy qarjylyq jyldaǵy kórsetkishten $320 mlrd kóp.
2001 jyldan beri federaldyq úkimettiń bıýdjet tapshylyǵy jyl saıyn $1 trln-nan asyp ketip jatyr, bul AQSh memlekettik qaryzynyń ulǵaıýyna ákep soqtyrady. Aldaǵy on jylda bıýdjet tapshylyǵy aıtarlyqtaı artyp, 2033 jyly $2,7 trln jetedi dep boljanýda.
Keıingi 50 jylda Amerıkada bıýdjet profıtsıti (kiris shyǵystan artyq bolsa – red.) bes-aq ret tirkelgen eken, sońǵy ret mundaı jaǵdaı 2001 jyly bolǵan.
Ekinshiden, memlekettik qaryzdyń shyǵyndary ósip keledi, sonyń kesirinen basqa mańyzdy áleýmettik baǵdarlamalarǵa qarajat jetpeı qalýy múmkin. Qaryz shyǵyndaryn jabýǵa federaldyq úkimet eń qomaqty soma jumsaıdy. 2023 jyly bul shyǵyndar $879 mlrd qurady, ıaǵnı bul barlyq bıýdjet shyǵystarynyń 14%-y degen sóz. 2022 jyly bul kórsetkish $717 mlrd bolǵan edi.
Kongrestiń Bıýdjet basqarmasynyń málimetterine sáıkes, 2029 jyly AQSh-ta qaryz shyǵyndary qorǵanysqa bólinetin qarajattan asyp túsip, $1 trln jetýi múmkin.
- Osyǵan deıin Vashıngton sarqylmaıtyn resýrsy bar baılar sııaqty, aqshasyn sanamaı shashyp keldi. Alaıda «sýdyń da suraýy bar ekenin» esten shyǵarmaý kerek. Bolashaq bulyńǵyr dep oılaımyn, – deıdi Loıola Merımaýnt Ýnıversıtetiniń ekonomıka professory Sýng Von Son.
Vashıngton qaryzǵa aqsha alý úshin memlekettik oblıgatsııalar shyǵarady
Memlekettik qaryzdyń jaǵymdy jaqtaryna keler bolsaq, endi AQSh odan da kóp qarjyny qaryzǵa ala alady. Aqsha jetispeýshiliginiń ornyn toltyrý úshin Vashıngton memlekettik oblıgatsııa shyǵarý arqyly qaryz alady. Oǵan AQSh Qazynashylyq departamenti (Department of Treasury – red.) emıssııa júrgizedi, sondyqtan bul baǵaly qaǵazdar «qazynashylyq» nemese «trejerıs» dep atalady. Baǵaly qaǵazdar AQSh bırjalarynda, ashyq alańdarda satylady, ony kez kelgen adam satyp alyp, sol arqyly Amerıkanyń qazynasyna «qoldaý» bildire alady.
Alaıda memlekettik qaryzdyń shegi bar ekenin atap ótý kerek. 1960 jyldan beri Kongress bul shekti, ıaǵnı memlekettik qaryzdyń eń joǵarǵy mánin 78 márte ózgertken eken. Sońǵy ret bul shek 2021 jyly kóterilgen edi. Jalpy qaryzdyń shegi respýblıkalyq prezıdentter tusynda 49 márte, demokrat prezıdentter bılik basynda bolǵan kezeńde 29 ret ózgergen.
Bul turǵyda byltyr erekshe oqıǵa boldy. AQSh Qarjy mınıstrligi 2023 jylǵy 19 qańtarda memlekettik qaryzdyń shegine, ıaǵnı $31,4 trln kelip jetti (2021 jyly qoıylǵan meje - red.). Respýblıkalyq partııa ókilderi men demokrattar arasynda 3 aıǵa sozylǵan pikirtalastan soń byltyr 3 maýsymda kongresmender 2025 jylǵy qańtarǵa deıin AQSh memlekettik qaryzynyń qyzmetin toqtata turý týraly sheshim qabyldady. Bylaısha aıtqanda, saıasatkerler bul máseleniń sheshimin 2024 jylǵy saılaýda jeńiske jetetin jańa prezıdentke qaldyryp otyr.
Іs júzinde AQSh Qarjy mınıstrligi ózine qansha qarajat qajet bolsa, sonsha qaryz alý múmkindigine ıe boldy. 2025 jylǵy qańtarda ol mán qaı jerge baryp toqtasa, memlekettik qaryzdyń deńgeıi de sol dep esepteledi.
Qaryz neǵurlym kóp bolsa, dollar soǵurlym myqty bola ma?
Memlekettik qaryzdyń aýqymy, eger AQSh úkimeti onyń tólemin ótep otyra alsa, el ekonomıkasynda qandaı da bir problema bar ekenin bildirmeıdi. Ázirge Vashıngton qaryz óteýde qıyndyqqa tap bolyp kórgen emes, sonyń arqasynda qazynashylyq oblıgatsııalary kóptegen elder úshin aqsha-kredıt saıasatyndaǵy negizgi senimdi elementi sanalady.
«Stony Brook University» ekonomıka professoryStefanı Kelton joǵary paıyzdyq mólsherlememen qaryzdy ótep otyrý ekonomıkany yntalandyrýy múmkin dep esepteıdi. AQSh memlekettik oblıgatsııalaryn ıelenip otyrǵan jeke jáne zańdy tulǵalar orasan zor paıyzdyq tabys taýyp, qomaqty qarajatty qaryzǵa berýge ózderi múddeli bolady.
Bunyń sebebi, Amerıkanyń ekonomıkasy - eń myqty ári ornyqty, ıaǵnı álemdegi eń senimdi, qaýipsiz qundy qaǵazdarǵa ınvestıtsııa salý degendi bildiredi. Qazynashylyq qaryz oblıgatsııalary dollarmen satyp alynady, dollarmen júzege asyrylady, dıvıdendter de dollarmen tólenedi. Bul óz kezeginde eldiń ulttyq valıýtasyn nyǵaıtady.
- Bul qarapaıym halyq bas qatyratyn másele emes. Amerıkanyń kredıtteri eń senimdi aktıvterdiń biri bolyp sanalady, sondyqtan úkimet qashan bolsyn osy qaryzdy tolyq tóleýge májbúr bolyp qalýy ekitalaı, – dep atap ótti Nobel syılyǵynyń laýreaty, Massachýsets tehnologııalyq ınstıtýtynyń professory Ester Dıýflo.
AQSh memlekettik qaryzynyń kredıtorlary ekige bólinedi: jarııa borysh ıeleri jáne ishki memlekettik qaryz ıeleri.
AQSh jarııa qaryzynyń ıelerinde (iri bankter, saqtandyrý kompanııalary, korporatsııalar, AQSh Federaldyq rezerv júıesi (FRJ, ıaǵnı AQSh ortalyq banki), shtattardyń úkimetteri, jeke tulǵalar – red.) $19,27 trln (búkil qaryzdyń 56,3%-y) shoǵyrlanǵan. Bul qatarǵa $7,8 trln (22,8%) qaryzdy ıemdenip otyrǵan shetel memleketteri de jatady. Eń iri kredıtorlar úshtigine Japonııa ($1,1 trln), Qytaı ($782 mlrd) jáne Ulybrıtanııa ($716,2 mlrd) kiredi.
Іshki memlekettik qaryz ıeleriniń qolynda $7,12 trln shamasynda (20,8%) aqsha shoǵyrlanǵan. Ol el úkimetiniń ózinen ózi alǵan boryshy dese bolady (amerıkalyq memlekettik organdar: qorǵanys mınıstrligi, poshta qyzmeti, «Social Security» áleýmettik qamsyzdandyrý qyzmeti, Medicare medıtsınalyq kómek pen saqtandyrý baǵdarlamasy, Medicaid – red.).
- FRJ paıyzdyq mólsherlemeni kóteredi, bul oblıgatsııa ıelerine júzdegen mıllıard dollar qosymsha tabys tabýǵa múmkindik beredi. Memlekettik oblıgatsııa ıeleri paıyzdyq kiris esebinen orasan zor tabys tabady, – dedi Stoýnı-Brýk Ýnıversıtetiniń ekonomıka professory Stefanı Kelton.
Sarapshylardyń pikirinshe, osylaısha AQSh-tyń defoltqa ushyraý (eldiń óz qaryzyn tóleı almaýy – red.) qateri óte tómen.
«Monex USA» saýda jónindegi dırektory Hýan Perestiń pikirinshe, naryq AQSh defoltqa ushyraıdy dep kútpeıdi, óıtkeni bul «dedollarızatsııaǵa» – jahandyq turaqtylyqtyń jáne AQSh dollary ústem valıýta bolyp otyrǵan qazirgi qarjy júıesiniń quldyraýyna alyp keledi.
AQSh qazynashylyq qundy qaǵazdarynyń básekege qabilettigi dollarǵa degen suranysty qamtamasyz etip, onyń baǵasynyń ósýine, álemdik rezervtik valıýta retindegi mártebesiniń nyǵaıýyna septigin tıgizedi. Defolt sııaqty kez kelgen qubylys ınvestorlardy AQSh qazynashylyq oblıgatsııalaryn satýǵa ıtermeleıdi, sonyń saldarynan Amerıka valıýtasy da álsireıdi.
Amerıkanyń búkil memlekettik qaryzy dollarda saqtalǵan, oǵan AQSh baqylaý jasaıdy jáne qajet bolǵan jaǵdaıda FRJ qaryz mindettemelerin satyp ala alady.
2022 jylǵy 8 maýsymdaǵy málimet boıynsha, FRJ portfeli $8,97 trln (AQSh memqaryzy – red.) dep baǵalanǵan edi, bul 2020 jylǵy 18 naýryzdaǵy kórsetkishten $4,25 trln artyq (ol kezde kóptegen kásiporyndar jabylyp qalǵan – red.).
«Pew Research Center» aǵa sarapshysy Drıý DeSılverdiń aıtýynsha, Federaldyq rezervtik júıe - AQSh memlekettik qaryzynyń eń iri ıesi.
- Qaryzdyń utymdy tustary da kóp. Memlekettik borysh qashanda tótenshe jaǵdaılarda paıdalanylyp keldi. Qazirgi adamdarǵa salyqty kóbeıtkenshe, qaryz alýǵa aqsha bólgen jeńilirek, - dedi Santa-Klara Ýnıversıteti janyndaǵy Lıvı bıznes mektebiniń ekonomıka professory Krıs Mıtchener.
AQSh pen álem ekonomıkasy úshin qandaı qaýip bar?
Degenmen, aldaǵy onjyldyqtarda qaryzdyń ósý qarqyny federaldyq bıýdjetke qysym jasaı bastaýy múmkin. Qyrýar qaryz protsentterin tóleýge májbúr bolǵan federaldyq úkimet basqa basymdyqtardy keıinge yǵystyryp, tótenshe jaǵdaılar kezinde daǵdarysqa der kezinde jaýap berý múmkindiginen aıyrylýy yqtımal. Qazirgi saıasatqa qarap, AQSh-ta jaǵdaıdy túzetýge 20 jyldaı ýaqyty qaldy dep aıtýǵa bolady. Odan keıin salyqty kóterý, shyǵyndy azaıtý sekildi eshqandaı sharalar kómektespeıdi – úkimet defolty bolady. Ol alapat daǵdarys AQSh pen búkil álemniń ekonomıkasyna áser etedi.
Bul boljamdar Kongrestegi alaýyzdyqqa sebep bolyp otyr. Demokrattar men respýblıkalyqtar qaryzdy azaıtý kerek degenge kelisip otyr, alaıda oǵan qol jetkizý joly jóninde ortaq paıymǵa kele alar emes.
Djo Baıden Ákimshiligi baılar men korporatsııalarǵa salynatyn salyqty kóbeıtip, bıýdjet tapshylyǵyn azaıtý, ishki baǵdarlamasyn qarjylandyrýdy arttyrý kerek deıdi. Baıden tólenbegen salyqty jınaýy úshin AQSh Salyq basqarmasynyń (IRS) bıýdjetin kóbeıtti, osylaısha 10 jylda qaryzdy júzdegen mıllıard dollarǵa azaıtýdy kózdep otyr.
Respýblıkalyq partııa qorǵanystan basqa barlyq memlekettik baǵdarlamalardy edáýir qysqartyp, salyq jeńildikterin alyp tastaýdy, ınflıatsııany tómendetý týraly zańnamada kórsetilgen ekologııalyq taza energııaǵa ketetin shyǵyndy azaıtýdy usynyp otyr. Respýblıkalyqtar IRS qarjylandyrýyn azaıtyp, salyqty tómendetý kerek degen talap qoıdy.
Qoryta kele, AQSh-tyń memlekettik qaryzy problema bolǵanymen, onyń aýqymy BAQ-ta jarııalanyp jatqandaı qorqynyshty másele emes ekenin túsinýge bolady. AQSh-tyń memlekettik qaryzy óse beredi, bul bir jaǵynan eldegi jáne sheteldegi ınvestorlardyń Amerıka ekonomıkasyna, onyń qundy qaǵazdaryna, dollarǵa degen senimin bildiredi. Alaıda, Amerıka saıasatkerleri memlekettik qaryzdy azaıtý joldaryn usynyp, ásirese prezıdent saılaýy kezeńinde elektorat yqylasyna bólenýge tyrysary anyq.