AQSh-taǵy bank daǵdarysy jáne álemdik ekonomıka úshin jasalǵan táýekel
Tórt bank bankrotqa ushyrady
Bıyl naýryzdan bastap AQSh-tyń tórt banki bankrotqa ushyrady: Silvergate Bank, Silicon Valley Bank, Signature Bank jáne First Republic Bank. Olardyń jıyntyq aktıvteri 532 mıllıard dollardy bolǵan. Bul 2008 jyly bankrotqa ushyraǵan 25 banktiń 526 mıllıard dollarynan asyp, 2008 jyly álem ekonomıkasyn daǵdarysqa ushyratty.
Silvergate Bank birinshi bolyp 8 naýryzda bankrottyq jarııalady. Bank ótken jyldyń sońynda quny tómendeı bastaǵan krıptovalıýtalarǵa mamandanǵan, bul FTX sııaqty kóptegen krıptovalıýta bırjalarynyń quldyraýyna ákeldi. Teris áserden qaýiptengen salymshylar SilvergateBank-ten 2022 jyldyń jeltoqsanynda 9,8 mıllıard dollardan 3,8 mıllıard dollarǵa deıin qysqarǵan depozıtterin ala bastady.
Silicon Valley Bank-tiń tarıhy basqa, biraq quldyraý sebebi birdeı. Bank tehnologııalyq ındýstrııaǵa baǵyttalǵan jáne kóp uzamaı Sılıkon alqabyndaǵy eń iri depozıttik qarjy ınstıtýty boldy. Ortalyq bank bıyl naýryz aıynda ınflıatsııany tejeý úshin paıyzdyq mólsherlemelerdiń kezekti ósýin maquldaǵannan keıin, klıentter depozıtter kiristiliginiń tómendeýine baılanysty 9 naýryzda bir kúnde 42 mlrd dollardy alyp tastady. Bul 10 naýryzda banktiń bankrotqa ushyraýyna sebep boldy.
Joǵaryda atalǵan bankterdiń aınalasyndaǵy dúrbeleń banktik ónimderden basqa kommertsııalyq jáne turǵyn úı operatsııalaryna, sondaı-aq venchýrlyq kapıtaldy qarjylandyrýdy qamtıtyn ınvestıtsııalarǵa (táýekeldi ınvestıtsııalar, krıptovalıýtalar) mamandanǵan Signature Bank-ke áser etti. Silvergate Bank pen Silicon Valley Bank-tiń jabylýy, depozıtten 10 mıllıard dollardan astam qarajatty sheship alý týraly mátindik habarlama bank salymshylaryn dúrbeleńge túsirdi. Osydan keıin, 12 naýryzda bank jumysyn toqtatty.
Bıyl naýryz aıynda úsh bank bankrotqa ushyraǵannan keıin «Fitch Ratings» jáne «S & P Global Ratings» saqtandyrylmaǵan depozıtterdiń joǵary úlesin jáne basqa da problemalardyń bolýyn alǵa tartyp, First Republic Bank reıtıngin tómendetti. Bul onyń aktsııalarynyń tómendeýine jáne osy jyldyń birinshi toqsanynda depozıtterdiń 104,5 mlrd dollarǵa túsýine áser etken. 1 mamyrda Kalıfornııanyń qarjylyq qorǵaý departamenti jabyldy.
Mıchıgan ýnıversıtetiniń professory Betsı Stıvenson First Republic Bank-te «júıelik problemalar» bolmaǵanyn, biraq klıentterdiń dúrbeleńinen sátsizdikke ushyraǵanyn atap ótti.
Banktiń daǵdarysqa ushyraýyna ne sebep boldy
Bankterdiń bankrotqa ushyraýynyń túrli jaǵdaıyna qaramastan, olardyń bárine ortaq belgi bar.
Birinshiden, federaldyq rezervtik júıelerde aqsha-nesıe saıasatyn qatańdatý.
AQSh-taǵy banktik kúızelisterdiń mańyzdy sebepteriniń biri federaldy rezervtik júıeniń umtylysy boldy (FRJ ortalyq banktiń fýnktsııalaryn oryndaıdy) ınflıatsııany baqylaýǵa alý, bul ótken jyly paıyzdyq mólsherlemelerdiń tym joǵary jáne jyldam ósýine ákeldi.
2022 jyldyń naýryzynan bastap FRJ paıyzdyq mólsherlemelerdi qatarynan on ret kóterdi. Bul 1980 jyldardan bergi eń agressıvti ósý rejımi boldy. 2023 jyldyń 3 mamyrynda jarııalanǵan sońǵy 0,25% ósimmen FRJ mólsherlemeni 5%-dan 5,25%-ǵa deıin kóterdi.
Ekinshiden, uzaq merzimdi baǵaly qaǵazdar boıynsha úlken shyǵyndar.
Uzaq ýaqyt boıy FRJ (federaldyq rezervtik júıeler) óte tómen paıyzdyq mólsherlemelermen sıpattalatyn aqsha-nesıe saıasatyn ustandy. Nátıjesinde bankter AQSh-tyń uzaqmerzimdi qazynashylyq oblıgatsııalaryna jáne táýekeli tómen ıpotekalyq baǵaly qaǵazdarǵa kóp aqsha saldy.
2022 jyldyń naýryzynda FRJ paıyzdyq mólsherlemelerdi kótere bastaǵanda, tómen kiristi uzaq merzimdi oblıgatsııalar men baǵaly qaǵazdar quldyraı bastady. Bul salymshylardyń basqa da kiristi qarjy quraldaryna ınvestıtsııalaý úshin jınaqtaryn alyp tastaýyna sebep boldy.
Klıentterge alynatyn depozıtter somasyn jabý úshin bankter uzaq merzimdi oblıgatsııalaryn shyǵynǵa erterek satýǵa májbúr boldy. Mysaly, Silicon Valley Bank 21 mıllıard dollarlyq baǵaly qaǵazdardy satqannan keıin 1,8 mıllıard dollar shyǵynǵa ushyrady.
Úshinshiden – saqtandyrylmaǵan depozıt qarjysynyń iri bankterge ketýi.
Depozıtterdi saqtandyrý federaldy korporatsııasy (FDIC) AQSh-taǵy depozıtter boıynsha salymdarǵa 250 myń dollarǵa deıin kepildik beretinin atap ótken jón. Biraq bankrotqa ushyraǵan bankterdegi depozıtter bul kórsetkishten asyp tústi.
Sonymen, Silicon Valley-de Vank-tiń 2018-2022 jyldar aralyǵynda saqtandyrylmaǵan depozıtteri jalpy aktıvteriniń 70%-dan 80%-na teń boldy. Osyndaı jaǵdaı Signature Bank-te de bolǵan. Onda saqtandyrylmaǵan depozıtterdiń kólemi bank aktıvteriniń 63%-dan 82%-ǵa deıin jetti. Salystyrý úshin, uqsas mólsherdegi bankterde saqtandyrylmaǵan salymdar sany orta eseppen 31%-dan 41%-ǵa deıin aýytqıdy. Saqtandyrylmaǵan depozıtterdegi qarjy bankterdiń tez qarjylyq turǵyda ósýine yqpal etti, biraq sonymen birge qarjy ınstıtýttary úshin táýekeldi arttyrdy.
Sonymen, Silicon Valley Bank 2018 jyldyń jeltoqsanynan 2022 jyldyń jeltoqsanyna deıin aktıvterdi 56 mıllıard dollardan 209 mıllıard dollarǵa deıin úsh eseden astam arttyrdy. Sol ýaqyt aralyǵynda Signature Bank ósimi 47 mıllıard dollardan 110 mıllıard dollarǵa deıin jetti.
Tórtinshiden, federaldy rezervtik júıeniń bankterdi álsiz qadaǵalaýy da bank daǵdarysyna yqpal etti.
Tramp ákimshiligi Dodd-Franktyń 2008 jylǵy daǵdarystan keıin qarjylyq turaqtylyqty qamtamasyz etý úshin qabyldanǵan 2010 jylǵy Ýoll-Strıt reformasy jáne tutynýshylar quqyǵyn qorǵaý týraly zańyn ishinara álsiretti. 2018 jyly ekijaqty daýys berý kezinde AQSh kongresi kapıtal men ótimdilikke, qatań stress-testileýge jáne basqa standarttarǵa qatysty qatań normatıvtik talaptarǵa jaýap beretin bankterdiń sanyn edáýir azaıtý úshin Dodd-frank zańyna túzetýler engizdi. Túzetýler normatıvtik standarttardyń shegin 50 mıllıard dollardan 250 mıllıard dollarǵa deıin kóterdi. Osylaısha, Silicon Valley Bank jáne Signature Bank baqylaýdan bosatyldy.
Eger bul túzetýler engizilmese, amerıkalyq bankterdiń bankrotqa ushyraýynyń aldyn alýǵa nemese kem degende tezirek jáne aýyrtpalyqsyz sheshýge bolar edi. Nátıjesinde FRJ birqatar shara qabyldady. Onyń ishinde bankterdi jedel qarjylandyrý baǵdarlamasyn qurý, sondaı-aq barlyq banktik depozıtterge kepildik berý. Bul sharalar ótimdilik máselesin jáne qysqa merzimdi perspektıvada banktik depozıtterdi jappaı alyp qoıýdyń yqtımal táýekelin azaıtýǵa kómekteskenimen, bank sektorynyń negizgi osal faktorlaryn joıý úshin jetkiliksiz boldy. Mysaly, aktıvter boıynsha shyǵyndar, qarjylandyrý qunynyń ósýi jáne depozıtterdi shaǵyn jáne orta bankterden úlken bankterge aýystyrý degen sekildi.
Investorlardyń bankterge senimi tómendedi
AQSh-tyń qarjy retteýshileri bank júıesiniń daǵdarysy ótip ketti dep birneshe ret sendirgenine qaramastan, ınvestorlardyń bankterge degen senimi tómen bolyp qala beredi. Máselen, bıyl 4 mamyrda eki óńirlik banktiń «PacWest Bancorp» jáne «Western Alliance» aktsııalary tıisinshe 51% jáne 39%-ǵa tómendedi.
FRJ stavkalardyń ósýin toqtatýǵa áli sheshim qabyldamaǵandyqtan, jaqyn arada aımaqtyq bankter salymshylar men ınvestorlardyń qysymyna tap bolady.
«Madhıam» saıası zertteýler ortalyǵynyń sarapshysy Kanvaldjıt Sıngh osal shaǵyn jáne orta bankter úshin makro orta nasharlady dep sanaıdy. Daǵdarystyń qashan jáne qalaı aıaqtalatyny belgisiz. Sarapshy AQSh-taǵy aımaqtyq bank daǵdarysy áli aıaqtalǵan joq dep sanaıdy.
Basqa sarapshylary, atap aıtqanda Erıka Tszıan, Gregor Matvos, Tomash Pıskorskıı jáne Amıt Serý osy pikirde. Olar «AQSh bankteriniń aqsha-nesıe saıasatyn qatańdatý jáne turaqsyzdyǵy, naryqqa qatysty shyǵyndar jáne saqtandyrylmaǵan salymshylar» degen taqyrypta zertteý júrgizdi. Eger saqtandyrylmaǵan salymshylardyń jartysy ǵana óz qarajatyn alýǵa sheshim qabyldasa, AQSh-tyń 190-ǵa jýyq bank quldyraý qaýpine ushyraıdy.
Osylaısha, kóptegen bank sarapshylary bankterdiń bankrottyǵyn baqylaýsyz ósimmen, baqylaýdyń álsizdigimen jáne saqtandyrylmaǵan depozıtterge shamadan tys táýeldilikke yqpal etýmen jáne jaýapsyz basqarý sheshimderimen baılanystyrady.
Sarapshylar taǵy birneshe amerıkalyq banktiń daǵdarysqa ushyraıtynyn boljady
Sarapshylardyń pikirinshe, AQSh-taǵy bank daǵdarysy aıaqtalýǵa jaqyn jáne aldaǵy aılarda taǵy birneshe bank quldyraýy múmkin. AQSh-tyń Qarjy mınıstri Djanet Iellen bankrottyqqa jol bermeý úshin shaǵyn bankterge úlken qarjy ınstıtýttarymen kúsh biriktirý qajet bolýy múmkin dedi.
«Fitch Ratings» qyzmeti bul pikirdi qoldady. Ásirese, aktıvteri 100 mıllıon dollardan az bankter táýekelge baratynyn atap ótti. Eger barlyq ınvestor óz qarajatyn birden alyp qoısa, bul olardyń quldyraýyna ákelýi múmkin.
Álemdik ekonomıka úshin qandaı qaýip bar
Álemdik ekonomıkalyq daǵdarys týyndaý qaýpi ekitalaı.
Sonymen, birqatar sarapshy qazirgi problemalar AQSh-tyń turǵyn úı naryǵyndaǵy nesıe búkil álemdegi bankterge áser etip, jahandyq ekonomıkalyq retsessııaǵa ákelgen 2008 jylǵy qarjylyq daǵdarystan ózgeshe dep habarlaıdy.
Stenford joǵary bıznes mektebiniń qarjy professory Djýlıan Begenaý 2008 jylmen salystyrǵanda AQSh-tyń iri bankteri burynǵyǵa qaraǵanda áldeqaıda jaqsy kapıtaldandyrylǵanyn atap ótti.
Wedbush Securities basqarýshy dırektory Devıd Chıaverını jáne Stenford joǵary bıznes mektebiniń qarjy professory Anat Admatı 2008 jylǵy ıpotekalyq daǵdarys negizinen nesıelik táýekelmen jáne nashar ıpotekamen baılanysty ekenin atap ótti. Biraq, bul banktik daǵdarys paıyzdyq mólsherlemelerdiń joǵarylaýymen kóbirek baılanysty. Bankter uzaq merzimdi memlekettik oblıgatsııalarǵa birshama aqsha saldy, olar qaýipsiz jáne defoltqa ushyramaıdy. Biraq paıyzdyq mólsherlemeler ósken kezde mundaı oblıgatsııalardyń quny tómendeıdi jáne óteý merzimi neǵurlym uzaq bolsa, soǵurlym oblıgatsııalarǵa paıyzdyq mólsherlemelerdiń ózgerýi áser etedi.
Qorytyndylaı kele, AQSh-ta jahandyq naryqtyń quldyraýyn týdyrýy múmkin apatty defolt qaýpi baıqalmaǵanyn jáne álemdik ekonomıka úlken kúızelisten qutylǵanyn atap ótýge bolady.