Ákemniń zıratyn 68 jyldan keıin taptym

m>ASTANA. Tamyzdyń 12-si. QazAqparat /Amankeldi Jaqsybekov/ - «Soǵysqa jer qaldy ma sharpylmaǵan, Jas ómir jaı oǵyndaı jarqyldaǵan. Batysqa el qorǵaýǵa biz attandyq, Telmeńdep temirjolmen ańqyldaǵan, - dep bastalatyn soǵys jyldary maıdannan jazylǵan óleń-hattyń osy bir shýmaǵy qara jamylǵan aýyl áıelderiniń aıtýymen bala kúnnen esimde saqtalyp qaldy. Hatty eldegi qart anasyna aýyldyń Naqyp esimdi jigiti jazǵan.

Sol bozdaq soǵysta habarsyz ketip, jalǵyz balasyn keıýana óle-ólgeninshe kútýmen júrgen.

Alysy - Amerıkany, jaqyny - Japonııany sharpyǵan Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalǵanyna 65 jyl tolsa da, onyń biteýjarasy - áke, baýyr, týystan aıyrǵan qaıǵy-qasireti kúni búginge deıin júrekterdi syzdatady. Maıdangerlerdiń úshinshi, tórtinshi urpaǵy jat jerden topyraq buıyrǵan babalarynyń zıratyn izdep baryp, týǵan jerdiń topyraǵyn salady, habarsyz ketkenderdi áli kúnge izdestiredi. Osyndaı jaǵdaı arada 68 jyldan soń bizdiń de bastan ótti.

Kóp jyldar Máskeý oblysyndaǵy Keńes Armııasynyń Ortalyq muraǵatyna hat jazyp, tııanaqty jaýap ala almaǵan edik. Іzdegen adamnyń anketalyq málimetteri orfografııalyq turǵydan qate jazylýy múmkin degen oıǵa da kelmegen.

Jeńistiń 65 jyldyǵy qarsańynda Máskeýde TMD Atqarý komıtetinde jaýapty qyzmette júrgen balama: «seniń maǵan qaraǵanda qolyń uzyn ǵoı, múmkin muraǵattardy óziń aqtaryp kórersiń», - degen edim. Kóp keshikpeı balamnan súıinshi habar da jetti. Internet arqyly «Soldat. Rý» saıtyna shyǵyp, atasy Asylbekov Jaqsybekti izdeıtinin, ol Lenıngrad maıdanynda bolǵanyn jazady. Atasynyń famılııasy, aty-jóni, meken-jaıy orfografııalyq turǵydan qate jazylýy da múmkin ekendigin eskertedi. Keshikpeı, Sankt-Peterbýrg - Velıkıı Novgorod - Pskov adresimen Oleg esimdi (famılııasy kórsetilmegen) jáne Ivanovo qalasynan Natalıa Klımanova baılanysqa shyǵyp, Jambyl oblysynyń Sarysý aýdanynda 1916 jyly týǵan Asılbekov Djaksybaktyń Novgorod oblysy (burynǵy Lenıngrad oblysy) Lychkovo stansysy mańyndaǵy shaıqasta 1942 jyly qyrkúıektiń 18-inde qaza bolǵanyn, stansynyń ońtústik shyǵysynda 1,5 shaqyrym jerde jerlengenin, 1960 jyly Lychkovo selosynyń ortalyǵynda baýyrlastar zıratyna qaıta jerlengenin jazady. Sondaı-aq olar Soltústik Batys maıdanynyń 34-shi armııasy 151 jeke atqyshtar brıgadasynyń 1942 jylǵy qazannyń 1-ine deıin qaza bolǵandardyń qupııa málimetiniń tıtýldik beti men ekinshi paraǵyn (ondaǵy tizim 15 sanymen bastalyp, 28-ben aıaqtalady) jiberedi. Mashınkaǵa basylǵan tıtýldik betke (trafaret) 151 atqyshtar brıgadasynyń shtab bastyǵy men shtabtyń áskerı komıssary qol qoıǵan jáne «8 betke jazylǵan 202 adamnyń ataýly tizimin jiberip otyrmyn» delingen. Bul tizimde ákem 16-shy bolyp kórsetilgen. Onyń aty-jóni burmalanǵany bylaı, týǵan jerin Baıkadaan (Baıqadam bolýy tıis edi) dep kórsetken. Jubaıynyń famılııasy men atynyń basqy árpi múldem qate jazylǵan.

Aýdandyq OSAvıaHım (keıinnen DOSAAF) tóraǵasy qyzmetinde bolyp, maıdanǵa ketken ákemniń VKP (b) múshesi, saper bolǵanyn da osy tizimnen bildik.

Sondaı-aq bul tizimde qazaqstandyq, ózbekstandyq myna jaýyngerlerdiń aty-jóni kórsetilgen:

Serjant Omelchenko Grıgorıı Mıhaılovıch - Jambyl oblysynyń Sarysý aýdanynda 1918 jyly týylyp, osy oblystyń Shý aýdanynan ásker qataryna shaqyrylǵan, tizimde 17-shi;

Qyzyl ásker Abdýranmanov Shaporı (tizimde jazylýy osylaı) - Jambyl oblysynyń Sozaq aýdanynda (tizimde solaı jazylǵan) týyp, armııaǵa osy aýdannan shaqyrylǵan - tizimde 19-shy;

Kishi serjant Kazakov Aleksandr Efımovıch 1911 jyly týǵan - Almaty qalasy, Tashkent alleıasy 9.101-de turyp, armııaǵa Túrgen aýdanynan shaqyrylǵan - tizimde 20-shy;

Kishi leıtenant Saıdov Rashıd - Ózbek SSR-niń Buqar aýdany, Shymdývan (?) selosynda 1910 jyly týyp, áskerge ıAkkobın (?) aýdandyq komıssarıatynan shaqyrylǵan - 21-shi bolyp tirkelgen.

Bulardyń bári zıratqa belgisiz jaýynger retinde jerlenip, memorıaldaǵy tizimge aty-jónderi kirmegen.

Uly Otan soǵysy týraly qanshama derekti kórkem shyǵarmalar jazylyp, kınolar túsirilgenimen, alapat soǵystyń áli kúnge sırek aıtylatyn qaltarys tustary, muraǵattarda sarǵaıyp jatqan qupııa derekteri áli de birneshe urpaqtyń zertteýine jeterlik sııaqty. Sonyń biri 1941 jyly shildeniń 18-inde Lychkovo stansysynda lenıngradtyq balalardyń 12 vagonnan turatyn eshalonyn nemis ushaǵynyń bombylaýy.

1941 jyly shilde aıynyń orta kezinde Lenıngradqa nemister Fınlıandııa jaǵynan shabýyl jasaıdy dep josparlaǵan qala basshylyǵy men áskerıler qupııa túrde qaladan balabaqshalardan bastap, pıoner lagerinde demalyp jatqandarǵa deıin asyǵys tylǵa kóshire bastaǵan. Tańerteń baqshaǵa kelgen balalarǵa «keshke ata-analaryń basqa jerden alyp ketedi» dep, lagerdegi eresek balalarǵa «basqa saıajaıǵa kóshemiz» dep ý-shýsyz vagondarǵa tıep oblystyń shyǵysyndaǵy temirjol boıyndaǵy eldi mekenderge kóshirgen. Bul jaǵdaıdan beıhabar ata-analar keshkilik balalarynyń ornyn sıpap qalǵan.

Osy dúrbeleńdi bastan ótkizgen, keıin Lenıngrad blokadasynda bolǵan sol kezde 7 jasar qyz Lıýdmıla Pojedaeva keıin 16 jasynda basynan keshken náýbetterin oqıǵa-oqıǵa etip estelik túrinde jazyp, osyǵan baılanysty sýretterdi qalammen salyp, sol taqyrypqa óleńder tsıklin jazǵan. Kitap 2007 jyly az taralymmen estelik úshin taratylatyn ádebıet bolyp Sankt-Peterbordan basylyp shyqqan. Kitapty bir oqyp shyqqannan keıin ondaǵy kez-kelgen bettegi salynǵan sýretti kórip, bolǵan oqıǵany qaz-qalpynda kóz aldyńyzǵa qaıta elestete alasyz. Bul Lenıngrad balalary týraly aşy shyndyqty ashyp jazǵan sırek basylymnyń biri bolar dep oılaımyn. Lychkovodaǵy áskerı-tarıhı murajaıdyń dırektory Evgenıı Dýdnık «Voına, blokada, ıA ı drýgıe» degen osy memýarlyq shyǵarmanyń bir danasynyń jáne óziniń «Detı. Voına. Jızn» degen óleńder jınaǵyn maǵan syılady.

Lychkovo - kezinde aýdan ortalyǵy bolǵan, búginde 2 myńdaı turǵyny bar shaǵyn poselke. Óz ýaǵynda úlken keńshary, jıhaz jasaý fabrıkasy, aǵash daıarlaıtyn sharýashylyǵy bolǵan mekende búginde birde-bir kásip joq. Jumysqa jaramdylar árisi Sankt-Peterbor, Máskeý asyp, berisi - Pskov, Tver qalalaryna ketken. Az ǵana bala oqıtyn kásiptik-tehnıkalyq ýchılışe, eki bala baqsha, bıyl 10-shy synypty 10 bala bitirgen orta mektep, klýb bar. Esesine, kommertsııalyq dúkender men dúńgirshikter sany - 12. Aýyldyń negizgi kóligi - róliniń aldyna sharýashylyq zattaryn salatyn temir sebet ornatqan velosıped.

Poıyzdan túskennen keıin kózge baıqalatyny vokzal qabyrǵasyna ornatylǵan, aldyna gúl shoqtary qoıylǵan nemis ushaǵynyń eshalondy bombylaýynan qaza bolǵan lenıngradtyq balalarǵa ornatylǵan eskertkish taqta. Vokzal alańynda 2005 jyly mamyrdyń 4-inde Jeńistiń 60 jyldyǵyna ornatylǵan «Soǵys balalary» dep atalatyn skýlptýralyq eskertkish bar. Volgogradtyq músinshi, RF halyq sýretshisi, Sotsıalıstik Eńbek Eri Vıktor Georgıevıch Fetısov júrek tebirenterlik áser beretin bul eńbegin eshqandaı aqy-pulsyz tegin syılaǵan. Úlken qyzyl granıt tastyń aldynda kózinen bir tamshy jas úzilip túsken, úreı bılegen júregin sol qolymen basyp aspanǵa shoshyna qaraǵan, qysqa kóıleginiń etegi jelmen jelbiregen jasóspirim qyzdiń beınesi kóńilińizdi bosatyp, júrekti shymyrlatady.

2002 jylǵa deıin kópshilik Lychkovo tragedııasy týraly beıhabar bolyp kelgen. Sol jyly mamyrdyń 9-ynda Máskeý teledıdarynyń birinshi arnasy «Qaıyrly tań» baǵdarlamasynda Lychkovo selosynda lenıngradtyq balalardyń zıratyn áli kúnge kútip júrgen 3 áıel týraly sıýjet kórsetkennen keıin bul oqıǵany Reseıdiń barlyq basylymdary jappaı jazyp, muraǵattardy aqtara bastaıdy.

Endi Lychkovo tragedııasy qalaı bolǵan degenge oralaıyq. Lenıngradtan shyqqan eshalonǵa joldaǵy selolardyń da balalary qosylǵan jáne ol bir emes, birneshe eshalon bolyp kún saıyn tasymaldanǵan. Balalar shalǵaı aýdandardaǵy mektepterge, úılerge ornalastyrylǵan. L. Pojedaevanyń jazýynsha, nemis tankileri kútpegen jerden Keńes áskeriniń qorǵanys shebin buzyp, Demıanovsk selosyn atqylaı bastaǵan. Aıaqastynan dúrlikken el, Lenıngradtan kelgen balalar, olardyń muǵalimderi, tárbıeshileri, medbıkeler temirjol stansysy Lychkovoǵa qaıta jóńkiledi. Jaraqat alǵandar, eseńgirep qalǵan balalar, uzaq jolǵa júre almaıtyn sábıler arbalarǵa otyrǵyzylady. Lenıgrad pen Máskeý baǵytyndaǵy negizgi temir jol torabynyń biri Lychkovoda bul kezde maıdan shebinen jaralylardy tasyǵan taǵy bir poıyz quramy turǵan. Maıdan shebiniń aldynda qalǵan balalardy Lenıngradqa qaıtarý uıǵarylǵan. Shildeniń 18-i kúni batystan qara quzǵyndaı shúıilgen bir jaý ushaǵy poıyz quramyn bastan-aıaǵyna deıin bombylap «útiktep» shyqqan. Ólgen, jaralanǵan, qorqynyshtan esi shyǵyp aıdalaǵa qashqan balalarǵa ekinshi nemis ushaǵy kelip pýlemetten oq boratqan.

Osy qyrǵynnan aman qalǵandar basqa poıyzǵa otyryp, aldaǵy ýaqytta Lenıngradta nemis qursaýyna túsetinin bilmeı keıin qaıtqan. Qansha balanyń opat bolyp, qanshasy tiri qalǵany jáne 2 jylǵa jýyq qorshaýda bolyp ashtyqtan, aýrýdan, sýyqtan ólgeni belgisiz. Soǵys pen okkýpatsııany bastan ótkizgen aýyl adamdary bomba túsken mańdaǵy aǵashtardyń butaǵynda, úılerdiń shatyrlarynda balalardyń párshelengen dene músheleri, kıimi kópke deıin ilinip turǵanyn kózderine jas alyp aıtqan. Sol adamdar máıitterdi jınastyryp, (ólgenderdiń sany qansha ekeni belgisiz) selo ishindegi zıratqa bir molaǵa jerlegen. Búginde ol zırattyń basynda da músin belgisi bar.

Qupııasy keıin ashylǵan derek boıynsha 1941 jyly maýsymnyń 29-y men tamyzdyń 27-si aralaǵynda bir aıda Lenıngradtan 395091 bala evakýatsııalanyp, solardyń 175400 keıin qaıtarylǵan. 219691 balanyń habar-oshary belgisiz.

Bıylǵy shilde aıynyń orta kezinde mı qaınatar aptap býǵan Máskeýden Pskov baǵytyna qatynaıtyn kýpesi salqyn, jaıly poıyzǵa otyryp ulym Álim, nemerem Shyńǵys úsheýmiz jolǵa shyqtyq. Túngi saǵat 2-de Lychkovo stansysyna túsip, onda selo ákimshiliginiń ókili kútip alyp, jaıly jataqhanaǵa ornalastyrdy. Ertesine selo ákimshiligi basshysynyń orynbasary Antonına Petrovna Mıhaılova kelip, jaı-kúıimizdi bildi, keńsege ákelip selo jaǵdaıymen tanystyrdy. Aýdandyq áskerı komıssarıattan tapsyrma túskenin aıtyp, tıisti qujattardy rettedi. Jeńil kólikpen selony aralata júrip, azamattyq zıratqa alyp keldi. Lenıngradtyq balalar da, sol tóńirektegi shaǵyn kólemdi baýyrlastar zıratynan qaıta jerlengender de osynda eken. Bıyl Jeńis kúni qarsańynda 24 jaýyngerdiń súıegi qazylyp alynyp, osynda bólek jerlenipti. Solardyń tek úsheýiniń ǵana aty-jóni belgili kórinedi.

Aýdandyq áskerı komıssarıat, selodaǵy izdeýshiler otrıady aýdan aýmaǵynda áli de birneshe zırattyń bar ekendigin aıtady. Olardy jappaı ashyp, qaıta jerleýge múmkinshilik az, qarajat tapshy. Sondyqtan jyl saıyn 1-2 zıratty ashyp, Jeńis kúni qarsańynda qaıta jerleý sharasy jasalady. Selonyń óz ishinde qurylys júrgizgender nemese baqshalyq jerin qazǵandar jeke-jarym jerlengen jaýyngerler máıitin búgin de taýyp alady eken.

Áskerı-tarıhı murajaı dırektory E. Dýdnıktiń aıtýynsha, selo mańyndaǵy ormandarda soǵys jyldary nemister qurǵan mınalar áli de kezdesedi. Olardyń tutandyrý júıesi tústi metaldan jasalǵandyqtan, áli de kóp jyldar jer astynda shirimeı jatatyn kórinedi. Nemis qarýlaryn, ordenderi, telpekterin taǵy da basqa zattaryn zańsyz izdeıtinder, tapqandaryn «qara bazarda» qymbat baǵaǵa satatyndar kezdesedi. Tipti selonyń birqatar turǵyndarynda osyndaı «oljalar» jasyryn saqtalatyn syńaıly. Al partızandar otrıadtary ár jerge ura jasap kómgen, maılanǵan qalpynda saqtaýly qarý-jaraqtar áli de kezdesedi. Keńes Odaǵy ydyrap, ekonomıkadaǵy úlken bólister bastalǵan kezde krımınaldyq orta osy jerden qarýlar alǵanǵa uqsaıdy.

Sondaı-aq E. Dýdnık Máskeý oblysyndaǵy Armııanyń Ortalyq muraǵatymen jaqsy qarym-qatynastary bar ekenin, jergilikti murajaıdyń suraýy boıynsha qajetti málimetterdi berip turatynyn aıtty. Sóz arasynda Ortalyq muraǵattyń izdestirý bóliminde kezinde 4 adam istegenin, olar kelgen hattar boıynsha (ásirese aty-jóni, meken-jaıy qate kórsetilgen, nemese sáıkes kelmeıtindermen) jan-jaqty izdeý jumystaryn júrgize almaıtynyn aıtty.

Qazir muraǵat materıaldary elektrondyq júıege kóshirilgendikten, bul jumys álde qaıda jeńildegen. Ár izdeýshi ınternet arqyly qajetti málimetterdi alýyna bolady.

Eskertkish memorıal zıratqa kire beris jerge jaqyn qoıylǵan. Qyzyl kirpishpen taqtalap órilgen shaǵyn alańnyń basynda avtomat qarýyna súıenip, tizesin búgip otyrǵan jaýynger beınesi músindelgen. Eki qaptalda álipbı retimen tizilgen 1133 jaýyngerdiń (barlyǵy 1435 adam jerlengen) aty-jóni, týǵan jyly, opat bolǵan kúni jazylǵan. Jerlengen basqa 302 adamnyń kimder ekeni belgisiz. Munda Soltústik Batys maıdanynyń 46,151 atqyshtar brıgadasynyń, 837-shi atqyshtar polkiniń, 163 atqyshtar dıvızııasy 529 atqyshtar polkiniń, 202 atqyshtar dıvızııasynyń 645 atqyshtar polkiniń, 652 artılerııa polkiniń, І Ýkraın maıdanynyń 245 atqyshtar dıvızııasynyń 898, 901 jáne 904 atqyshtar polkteriniń jaýyngerleri jerlengen. Memorıalda attary jazylǵan 1133 jaýyngerdiń 211-i túrki tildes elderdiń azamattary.

Memorıaldaǵy jalpy tizim qolymyzda bar.

Baýyrlastar zıratyn osyndaǵy orta mekteptiń oqýshylary qamqorlyqqa alǵan. Jyl saıyn zırat mańy tazartylyp, gúlder otyrǵyzylady. Jeńis merekesi, lenıngradtyq balalardy eske alý sharalary ótkiziledi.

Biz Lychkovoǵa baryp qaıtqan soń bir aptadan keıin Demıansk jáne Marevsk aýdandarynyń áskerı komıssary podpolkovnık A.V. Antropovtan elektrondyq poshtamen hat aldyq. Onda ákem Asylbekov Jaqsybektiń anketalyq málimetteri kezinde qate jazylyp ketkeni qýattalyp, Novgorod oblystyq áskerı komıssarıatynyń jáne Keńes Armııasy Ortalyq muraǵatynyń ruqsatymen endi ol túzetilip, aldaǵy jyly Jeńis kúni qarsańynda memorıaldaǵy tizimde 67-shi bolyp jazylatyny aıtylǵan jáne sol eske alý sharasyna qatysýǵa shaqyrǵan.

Bir kezdegi ortaq Otanymyz - Keńes odaǵyn qorǵaý jolyndaǵy nemis fashısterimen soǵysta opat bolǵan esimderi belgili, belgisiz erlerdiń arýaǵyn qasterlep, olardyń kimder ekenin anyqtaýda óz erikterimen qajymaı-talmaı belýardan saz keship, jaýyngerler jerlengen oryndardy qazyp, muraǵattardyń sarǵaıǵan málimetterin jınastyryp júrgen, baýyrlastar zıratyn kútip, gúl ósirgen soǵys órti sharpyǵan jerdiń mektep oqýshylaryna, qarapaıym jáne qyzmet adamdaryna, zeınetkerlerge, izdeýshiler otrıadtaryna, ınternet arqyly qolǵabysyn bergen kómekshilerge myń da bir rahmet!