Akademık Álııa Beısenova 90 jasqa toldy
Qazaq ǵylymynda ekologııa taqyrybyn zerttep júrgen ǵalymdar saýsaqpen sanarlyq. Sol az shoǵyrdyń ishinde akademık, geografııa ǵylymdarynyń doktory, Memlekettik syılyqtyń ıegeri Á.S.Beısenovanyń orny bólek.
Ol - Qazaqstan fızıkalyq geografııasy men ekologııa salasynyń kórnekti ǵalymy. 400-den astam ǵylymı eńbek, onyń ishinde 20-dan asa monografııa men oqýlyq jazǵan salıqaly avtor.
Alpys jyldan astam Á.Beısenova Qazaqstan tabıǵatyn zertteý tarıhymen shuǵyldanyp keledi. Osy taqyrypta kandıdattyq (Máskeý, 1967), doktorlyq (Baký, 1984) dıssertatsııa qorǵaǵan.
«Qazaqstan tabıǵatyn qorǵaý» (1979), «Qazaqstandy fızıkalyq-geografııalyq turǵydan zertteý» (1982), «Alǵashqy zertteýshiler» (1987), «Qazaqstan tabıǵatyn zertteý jáne fızıko-geografııalyq ıdeıalardyń damýy» (1989), «Qazaqstandaǵy geografııalyq zertteýlerdiń tarıhı negizi» (2001) atty monografııalar jarııalanǵan.
Bul eńbekterde Á.Beısenova Qazaqstan tabıǵatyn zertteýdi tarıhı kezeńder arqyly qarastyryp, kóne zamannan HH ǵasyrdyń bas kezine deıingi tabıǵattanýdyń uzaq shejiresin jasady.
Ol tabıǵat zertteý tarıhynyń búgingi zaman úshin, ásirese azattyq alǵan elimizdiń tabıǵı resýrstaryn paıdalanýdyń joldaryn izdestirýdegi mańyzy men kókeıkestiligin atap kórsetti.
Bul zertteýler kóne dáýir men orta ǵasyrlardaǵy Qazaqstan týraly málimetterdi, Batys pen Shyǵys elderin jalǵastyrǵan alǵashqy saıahatshylardyń Qazaqstan jerine kelýinen qalǵan derekterdi, orys-qazaq qatynastary bastalǵan kezden bergi orys tarıhnamasynda Qazaqstan tabıǵaty jaıly jınalǵan materıaldardy jan-jaqty qarastyrady.
Avtor HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap Qazaqstan tabıǵatyn zertteýdiń jańa klassıkalyq kezeńi týǵanyn, endi zertteýshilerdiń burynǵydaı kórgenin tize bermeı, Qazaqstan tabıǵatynyń qalyptasý joldary, olardyń zańdylyqtary jaıly oılanýdyń, izdenýdiń bastalǵanyn jazady.
Osy kezden bastalǵan zertteýlerge keń taldaý jasaıdy. P.P.Semenov-Tıan-Shanskııdiń, N.A.Severtsovtiń, I.V.Mýshketovtiń, L.S.Bergtiń Qazaqstan jerindegi zertteýlerin tereń taldaıdy.
Osy qatarda qazaqtyń tuńǵysh geograf-ǵalymy, saıahatshysy, orys geografııalyq qoǵamynyń tolyq múshesi Shoqan Ýálıhanovtyń geografııalyq murasyn taldaýǵa keń oryn berilgen.
Bulardyń eńbekteri arqyly týǵan Qazaqstan tabıǵatynyń tarıhyna baılanysty teorııalyq ıdeıalardan avtor Aral-Kaspıı aımaǵynyń geologııalyq-geografııalyq tarıhyna, Tıan-Shan taý júıesiniń orotektonıkasyna, tabıǵatty zonaǵa bólý men aýdandastyrýdyń prıntsıpterine keń toqtalady.
Avtordyń sońǵy monografııasy respýblıkanyń geograf, tarıhshy ǵalymdarynyń zor baǵasyna ıe bolyp, oǵan Shoqan Ýálıhanov syılyǵy berildi.
Á.Beısenovanyń bul saladaǵy eńbekterin TMD ǵalymdary N.A.Gvozdetskıı, F.N.Mılkov, A.I.Solovev, N.G.Fradkın, O.R.Nazarevskıı, A.I.Ivanov, I.I.Fedoseev, V.A.Esakov, M.A.Mýseıbov, B.A.Býdagov, N.A.Kogaı, Z.M.Akramov, K.O.Otarbaev pen Qazaqstan ǵalymdary G.G.Mýravlev, N.M.Şýkına, A.P.Gorbýnov, V.ıA.Dvoskın, N.K.Mýkıtanov, B.S.Súleımenov, V.ıA.Basın joǵary baǵalap, qundy-qundy pikirler jazdy.
Qazaqstan tabıǵatynyń tarıhyn zertteý, onyń burynǵy jaǵdaılaryn búgingi kúıimen salystyra qaraý ǵalym Álııa Beısenovany Qazaqstan ekologııasynyń máselelerimen shuǵyldanýǵa alyp keldi.
Sekseninshi jyldardyń orta kezinen bastap ol ekologııa taqyrybyna kóptegen maqalalar men eńbekter jazyp, Qazaqstanda jastarǵa ekologııalyq bilim men tárbıe berý isin kóterdi.
Ol kisiniń yntasymen 1986 jyly KazPI-de fızıkalyq geografııa kafedrasynyń qasynan «Landshafttar ekologııasy jáne tabıǵatty qorǵaý» atty laboratorııa uıymdastyryldy.
1989 jyly ınstıtýttyń jaratylystaný-geografııa fakýltetiniń quramynda ekologııa bólimi ashyldy.
Ol kezde Qazaqstan ǵana emes, burynǵy Odaq kóleminde ekologııa amandyǵy boıynsha kadr tárbıeleıtin bólim joq edi.
Sondyqtan Álııa Beısenova óz usynysyn dáleldep, KSRO Joǵary bilim mınıstrligine deıin bardy. Mınıstr G.A.ıAgodın ózi qabyldap, Á.Beısenovanyń usynysyn qoldady.
KazPI quramyndaǵy osy bólim keıin keńeıip, ekologııa jáne geografııa fakýlteti bolyp (1991) jańadan quryldy.
Onda «Týrızm», «Halyqaralyq týrızm» bólimderi ashyldy. Á.Beısenova dekan bolyp saılanyp, osy fakýltetti on jyldaı basqardy.
Álııa Beısenova qoǵamdyq jumystarǵa da belsene aralasady. Ol prezıdent janyndaǵy otbasy jáne áıelder isteri jónindegi komıssııanyń múshesi retinde birqatar máselelerdi kóterip júr.
Osydan on bes jyldaı buryn akademık Álııa Beısenova Vashıngtonda «Qazaqstannyń ekologııalyq jaǵdaıy» taqyrypta baıandama jasady. Bul baıandamanyń barmaǵan jeri joq. Óıtkeni, ekologııa - qazir ǵalamdyq másele.
Akademık joǵaryda aıtqan baıandamasynda osy máseleni eń aldymen bilim arqyly, odan keıin kádimgi ǵylym arqyly taldaý jasaı otyryp, osy bir ózekti máseleni qalaı sheshe alamyz degen saýalǵa jaýap izdedi.
Biz aýa lastandy, sý lastandy dep daýryǵa bergennen ne utamyz? Odan da bizdiń túrli synaqtardan tozǵan jerlerimizdi qaıta óńdeý men qunarlandyrý kerek. ıAǵnı, jerdi qaıta óńdeý máselesin kóterdi.
Bul baıandama boıynsha ekolog ǵalymǵa sheteldik ǵalymdar tarapynan saýal kóp boldy. Óıtkeni ekologııanyń aralaspaıtyn jeri joq. Seniń kosmetıkań da, shash boıaýyń, kıgen kıimiń men ishken-jegeniń, bári-bári – ekologııa. Sondyqtan halyqqa ekologııalyq bilim berý máselesiniń mańyzy zor.
Álııa Beısenova qazir de osy máselege oraı shetelderge túrli maqalalar jiberip jatyr. Olar da jıi suraqtar jiberip, kóbinese radıatsııanyń zardabymen týǵan balalardy qalaı sýyqtyryp, saqtaı alamyz degen másele tóńireginde saýaldar qoıyp júr. Sondyqtan da medıtsına salasynyń mamandarymen de jumys isteýge týra keledi.
Osynyń bári joǵary baǵalanǵan bolý kerek, 2006 jyly Amerıkanyń aıtýly zertteý ortalyǵy Á.Beısenovany «jyl áıeli» dep tanyp, arnaýly medalmen marapattady. Ekiniń birine buıyra bermeıtin bul ataq akademık ǵalymnyń eńbegine berilgen laıyqty qurmet dep bilemiz.
Akademık bul kúnderi ózi uzaq jyldar talmastan eńbek etken Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde «Ekologııa jáne geografııa» ǵylymı-ádistemelik ortalyǵynyń basshysy.
Elordadaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde de ózi negizin qalaǵan jaratylystaný ǵylymdary fakýltetinen baılynysyn úzbegen. Magıstranttar men doktornattardyń jetekshisi.
Ol kisiniń árbir tálimdi áńgimesiniń aıtary da, bereri de bar. Dıdarlasa qalsańyz, jańyńyz jadyrap, keremet áser alasyz.
«Men jasymnan tabıǵatqa ǵashyq bolyp óstim,- deıdi ǵalym,- ne qudireti baryn tabıǵat ózine tarta berdi. Qazaqtyń ózenderi men kólderi, taýlary men qyrattary, qumy men dalasy meni kóp oılandyrdy. Ǵylymǵa qushtarlyq osylaı bastaldy. Ustazym Aqjan Mashanı bolsa, klassıkalyq zertteýlerden, ózimizdiń Shoqan Ýálıhanovtan kóp úırendim. Ekolog maman retinde shetelderde baıandama jasadym. Sonda men jańǵyrǵan Qazaq eli jerasty-jer ústi baılyǵyn ekonomıkasy men ekologııasyn túzetýge, eldiń ál-aýqatyn arttyrýǵa baǵyttap otyr degendi aıtamyn. Bul – Táýelsiz Qazaqstan saıasaty. Osy jaǵdaıdy tereńinen túsinip, bul bastamalarǵa qoldaý kórsetý kerek. Bizdiń Almatynyń ekologııalyq ahýaly sońǵy jyldarda nasharlap ketti. Qalanyń ekologııalyq máselesine úlken mán berý – ýaqyt talaby. Muny mamandarmen birge atqarýshy bılik myqtap eskerýi qajet...», - deıdi ǵalym.
Geografııa ınstıtýty kóptegen oqymystylarmen ujymdasa otyryp, úsh tomdyq «Ulttyq atlas» jasady.
Osy ǵylymı jumystyń jýan ortasynda da akademık Álııa Beısenova júr. Atalǵan eńbek basynda orys tilinde jaryq kórdi. Artynan qazaq jáne aǵylshyn tilderinde de jarııalandy.
Onda jer ataýy, eldiń baılyǵy, toponımıka, áleýmettik, klımattyq jaǵdaılar – bári-bári qamtylǵan. Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrligi zor qoldaý kórsetti.
Mundaı atlas órkendegen elderdiń kópshiliginde bolǵanymen, qamtylýy jaǵynan «Qazaqstannyń Ulttyq atlasyna» jetpeıdi. Osy turǵydan maqtanýǵa bolady.
Sóz joq, ekonomıka men ekologııa bir-birine táýeldi. Muny Álııa Sársenqyzy únemi aıtyp, jazyp júredi.
«Shyny kerek, qazir bizdiń jer asty baılyǵymyzdy paıdalanyp jatqan sheteldik ınvestorlar aınalasynda ekologııalyq talaptardy saqtamaǵany úshin ártúrli áńgime men daý-damaılar shyǵyp jatady. Nege? Óıtkeni bizge ótpeli kezeńde ekonomıkany turaqtandyrý úshin shetelden keletin ınvestorlardyń qarjysyna ıek artýǵa týra keldi. Ol kezde olarǵa ekologııalyq talaptar qoıa almadyq. Bul isti zańdyq turǵydan retteýdi keıin qolǵa aldyq qoı. Jalańash adam aldymen ústine bir nárse ilip, sosyn baryp pálte kıedi ǵoı. Biz qazir qansha shyndap osy máselelerdi qolǵa alýǵa májbúr bolyp otyrmyz. Ótpeli kezeńde sheteldiń ınvestıtsııasyna táýeldi bolǵandyqtan qatelikter jiberip aldyq. Qabyldanǵan Ekologııalyq kodeksti áli de pysyqtaı túsýimiz qajet. Sonda jaǵdaı ózgeredi»,- dep tujyrymdaıdy Á.S.Beısenova.
Akademık apaıymyz ǵylymǵa qosqan úlesi týraly aıta kelip, «odan góri otbasyma qosqan úlesimdi joǵary qoıamyn» deıdi. Sebebi ustazdyq jaýapkershilikten analyq jaýapkershilik joǵary.
Akademık únemi gazet-jýrnaldarǵa ekologııa, eldik, birlik máselelerin kóterip maqala jazyp, suhbat berip otyrady. Bir kezderi Prezıdent janyndaǵy «Otbasy jáne áıelder isi» ulttyq komıssııasynyń múshesi retinde, talaı ıgi bastama kótergenin de bilemiz.
Ustazdyń teledıdardaǵy keıbir baǵdarlamalarǵa kóńili tolmaıdy. Jelikpe, shoý baǵdarlamalardy oraıymen synap, qatań sóz aıtqan kezi az bolmady.
Tálim-tárbıege qatysty baǵdarlama júrgizýshileriniń taqyryp tańdaýǵa erinetinin, bálkim oǵan jýrnalısterdiń óresi jetpeıtinin de syn tezine alady.
«Bizdiń Qazaq radıosy keıde «Altyn qorynan» alyp, keremet klassıkalyq ánder beredi. Bul jaqsy. Klassıka eshqashan sánnen shyqpaıdy. Biraq sońǵy kezde bul bastama da solǵyndaı túsken sekildi»,- dep bir qaıyrdy akademık.
Akademık Álııa Beısenova esimi jaqyn jáne alys shetelderge de, tipti búkil álemge keńinen málim. Tek sońǵy jyldary ol ekologııaǵa qatysty, «Máńgilik el» ıdeıasyna baılanystyryp birneshe oqýlyq, monografııa jazdy.
Akademık, geografııa ǵylymdarynyń doktory Álııa Sársenqyzy jubaıy Serik Qırabaevtyń qazasynan keıin eńsesi túsińkirep qalsa da, ǵylym úshin, salıqaly urpaǵy úshin boıyn qaıta tiktedi.
Búginde toqsannyń tuǵyryna qonyp, Almaty men elordanyń arasyn jol qylyp, telefonmen, tipti onlaın júıesimen qalyń shákirtterine keńes berip júrgen jaıy bar.
Biz búgin halqymyzdyń maqtanyshyna aınalǵan akademık Álııa Sársenqyzyn mereıli jasqa shyǵýymen quttyqtap, alda da el ǵylymynyń jańa býynyna jol kórsetýden, aqyl-keńes berýden talmańyz deımiz.
Jumadil Shildebaev
Abaı atyndaǵy QazUPÝ professory, pedagogıka ǵylymynyń doktory