Ahmed Iúginekı

Ahmed Iúginekı, ıÝgnakı Adıb Ahmed ıbn Mahmýd (12 ǵasyrdyń sońy – 13 ǵasyrdyń basy) – ortasyrlyq aqyn, hakim, oıshyl.

Oңtүstik Қazaқstan oblysynyң Tүrkistan өңirindegi Iүginekı (қazaқsha Jүınek) қalasynda týғan. Ahmed Iүginekıdiң ғұmyry, өmir sүrgen ortasy týraly derekter tym tapshy. Zaғıp bolyp týyp, fәnı jalғannyң jaryқ sәýlesin kөrmeı baқıғa ozғan Ahmed jastaıynan ilim-bilimge құmartyp, tүrki tilderi men arab tilin jetik meңgergen. Sharıғat қaғıdalaryn jan-jaқty zerttep-tanyp, tereң ilimine saı «Әdıb Ahmet» degen құrmetti atқa ıe bolғan. aқyl-oıy tolysyp, dinı tanymy әbden kemeldengen shaғynda ol қysқasha taқyryp-taқyryptarғa bөlip, ıslam құndylyқtaryna negizdelgen өleң-jyrlaryn өmirge keltire bastaıdy. Keıin jәdigerlerdiң basy biriktirilip, «Һıbat ýl-haқaıқ» («Aқıқat syıy») dep atalatyn dıdaktıkalyқ өleңder jınaғyna aınalғan. Mazmұny, tanymdyқ nәri jaғynan alғanda «Aқıқat syıy» - Әbý Nasr әl-Farabı, Mahmұd Қashқarı, J.Balasaғұnı, Қoja Ahmet ıAssaýı mұralarymen ishteı astasyp, 9-13 ғasyrlar aralyғyndaғy tүrki dүnıesiniң rýhanı қazynalarynyң jarқyn týyndysyna aınaldy. Ahmed Iүginekıdiң «Aқıқat syıynyң» tүpnұsқasy bizdiң zamanymyzғa jetpeı, birjolata joғalyp ketken. Onyң mұrasynyң 14-15 ғasyrlarda jasalғan 3 tүrli kөshirmesi, 3 tүrli үzindisi bar. onyң ishinde eң eskisi ? 1444 jyly Samarқanda Aryslan Қoja tarhan Әmirdiң қalaýymen Zәınүl Әbidin bın Sұltan Baқyt Jýrjanı Құsaıyn kөshirip jazғan nұsқa. Kөne ұıғyr, aragidik arabsha hatқa tүsken nұsқanyң jalpy kөlemi ? 508 jol. Bұl mұra қazir Ystambұldaғy Aııa-Sofııa kitaphanasy қorynda saқtaýly. Ekinshi nұsқa da atalғan kitaphanada. Ony 1480 jyly Ystambұlda Shaıhzada Abd әr-Razzaқ ұıғyr jәne arab jazýymen kөshirgen, 506 joldan tұrady. Al «Aқıқat syıynyң» үshinshi arabsha nұsқasy 14 ғasyrdyң soңynda nemese 15 ғasyrdyң basynda 524 jol өleң kөleminde kөshirilgen. Ol Ystambұldaғy Top-Қapy saraıynda saқtaýly tұr. Sol sııaқty «Ұzyn kөpirdegi Seıit Әli» degen kisiniң kitaphanasynan tabylyp, Ankara kitaphanasyna tabys etilgen, keıin mүldem joғalyp ketken Ahmed Iүginekı mұrasy týraly derek bar. «Aқıқat syıynyң» birneshe nұsқasyn taýyp, zertep, jarııalaýda ? N.Әsim, R.Arat (Tүrkııa), V.Radlov (Reseı), J.Denı (Frantsııa), H.Sүıinshәlıev, Ғ.Aıdarov, Ә.Құryshjanov, M.Tomanov, B.Saғyndyқov (Қazaқstan), t.b. shyғystanýshy ғalymdardyң eңbegi zor. Atalғan eңbektiң 14 ғasyrdaғy tүpnұsқasynyң fotokөshirmesi, transkrıptsııasy қazaқ tiline қara sөzben jolma-jol jәne өleңmen aýdarylyp, 1985 jyly jaryқ kөrdi. Ahmed Iүginekı өz shyғarmalarynda dүnıe jaratylysy mәselelerin ıslam қaғıdalary negizinde tүsindiredi. «Barlyқ nәrse bir Allanyң erkinde» ekendigin jәne onyң daralyғyn dәripteıdi. Sol үshin de aқyn mәңgilik өlim ұғymy joқ, ol өmirmen almasyp otyrady deıdi: «Joқ edim. Jarattyң. Jәne joқ қylyp, ekinshi bar etersiң» nemese «Өlini tiri, tirini өli etedi». Al tirliktiң өlshemin bilim arқyly belgileıdi. ıAғnı, bilimdiden paıda bar, paıdaly nәrse ? tiri, al paıdasyzdyқ ? bos, өli nәrse. Olaı bolsa, bilim arқyly mәңgilik өmirge қol jetkizýge bolady, өıtkeni «Bilimdiniң өlýi» mүmkin, biraқ «aty өlmeıdi». Ahmed Iүginekı үshin bilim ? kөp bilý emes, tanym, aқıқatty bilý. Ahmed Iүginekı gýmanızmi dinı-etıkalyқ қaғıdalarmen қabysyp jatady: «Bireý zәbir-japa jasasa, қarymyna rahat kөrset. Өıtkeni қandy қanmen қansha jýsaң da tazarmaıdy. Adamgershiliktiң basy - osy». ıAғnı zұlymdyқ zұlymdyқty týdyrady degen қaғıdany hadısteriniң қazyғy ete otyryp, keshirimdi bolғandy hosh kөredi: «Bir aıypқa bola bas kesýshi dүnıede tiri adamsyz қalady» deıdi. Biraқ dүnıe men adamdardyң kemelsizdigine oraı aıtylғan «Myң dosyң bolsyn meıli, bireýi de adal emes», «Dүnıe bir қolmen bal, bir қolmen ý ұstatady» nemese «Shyraқ, syryң өziңde saқtalyp tұrmasa, dosyңda saқtala ma?» degen sөzderinen үmitsizdik saryndar da aңғarylady. Ahmed Iүginekıdiң naқyl sөzderi tүrki jұrtynda bүginge deıin maқal-mәtel tүrinde saқtalyp, aıtylyp keledi.Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 1 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby