Agroónerkásip problemasy, bilikti kadrlar jetispeýshiligi, Baıanaýyldaǵy týrızmdi damytý
- Asaıyn Qýandyquly, Ertis-Baıan óńiriniń tizginin ustaǵanyńyzǵa azdy-kópti 1 jyl 3 aıdan astam ýaqyt ótipti. Pavlodar oblysy ótken jyldy ekonomıkadaǵy qandaı oń ózgeristermen qorytyndylady?
- Jyl qorytyndysy boıynsha aımaq ekonomıkasy oń dınamıkalyq kórsetkishterge qol jetkizdi. Pavlodar oblysy óńdeý sektorynyń kólemi boıynsha elimizdegi úzdik tórttikke endi, jalpy quny 3,1 trln teńgeniń taýary óndirildi. Buǵan qosa oblys kólik salasynda birneshe jyl qatarynan kóshbasshy atanyp keledi. Byltyr ekonomıkamyzǵa 965 mlrd teńgeden astam ınvestıtsııa tartylǵan. Bul – aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 26%-ǵa artyq.
Naqtyraq aıtqanda, turaqty ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etýge, sondaı-aq halyqtyń sapaly ómir súrý deńgeıin qoldaýǵa baǵyttalǵan barlyq mindettemeler oryndaldy.
- Sońǵy ýaqytta óńirimizdegi ekonomıkalyq saıasat aýyr ónerkásipten góri aýyl sharýashylyǵyna qaraı oıysyp bara jatqandaı. Bul – neden týǵan qajettilik?
- Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev fermerlerdiń áleýetin arttyrýǵa, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge basa mán berip otyr. Sondyqtan Pavlodar oblysy da bul baǵyttan jańylmaýy kerek dep esepteımin.
Óńir ekonomıkasynyń shamamen 6 paıyzy agroónerkásiptik keshenge tıesili. Agroónerkásipti qoldaýǵa 95 mlrd teńge baǵyttalsa, sonyń ishinde 40 mlrd teńgesi sýbsıdııalaýǵa, ózgesi oblystyń 1,5 myń fermerine jeńildikti kredıt berýge bólindi. Byltyrdyń ózinde bul salada 25-ten asa joba iske asyrylyp, bir myńnan astam jańa jumys ornyn qurýǵa múmkindik týdy. Nátıjesinde óńirdiń aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy ınvestıtsııalar kólemin 153 mlrd teńgege deıin ulǵaıta aldyq.
Biraq bul oblys ekonomıkasyndaǵy aýyr ónerkásip pen ındýstrııalandyrý qarqyny báseńdeıdi degen sóz emes. Jalpy somasy 2,1 trln teńgege 127 iri óńirlik jobalar pýly qalyptastyrylyp otyr. Bul jobalar jańadan 10 myńnan astam jumys oryndaryn qurýǵa múmkindik beredi.
- Jýyqta lımandy jerlerdiń damýyna Úkimetten qarajat suraımyz dedińiz. Bul qanshalyqty mańyzdy?
- Memleket basshysy sý resýrstaryn uqyptap paıdalaný máselesine erekshe nazar aýdaryp otyr. Sýarmaly jerler jelisin keńeıtý máselesi óńirimiz úshin óte mańyzdy ári ózekti. Klımattyq jaǵdaılardy eskere otyryp, bizdiń mindetimiz – aýyl sharýashylyǵy salasynyń tabıǵı qubylystarǵa táýeldi bolýyn tómendetý. Bul maqsatta sýarmaly alqaptardy ulǵaıtý boıynsha jumystardy júrgizip otyrmyz.
Sý resýrstary mınıstrligimen birlesip, Pavlodar oblysynyń sýarý júıelerin qalpyna keltirý jónindegi 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospardy kezeń-kezeńimen ázirledik. 6 jyl ishinde oblystaǵy barlyq lımandy sýarý júıelerin qaıta jańartýdy josparlap otyrmyz. Bıyl Baıanaýyl aýdanynda aýmaǵy 6,7 myń gektar lımandy sýarý júıesin qaıta jańartýdy bastaımyz. Bul jobany iske asyrsaq, qar shamadan kóp túsken jyldarda jazǵyturym tasqyn sýdyń aldyn alar edik. Demek, aýdandaǵy 8 aýyldyq eldi mekendi sý basý qaýpin joıýǵa múmkindik beredi. Esesine erigen qar sýyn shabyndyqtardy sýlandyrýǵa baǵyttap, mal azyǵy ónimdiligin 4-5 esege deıin arttyra alamyz.
Sondaı-aq, Maı aýdanynda aýmaǵy 14,6 myń gektar bolatyn Qolybaı lımandy sýarý júıesin qaıta jańartý jobasy da ázirlenip jatyr. Joba iske assa, atalǵan aýdanda 50 myńǵa jýyq iri qara mal qysta sapaly shóppen qamtamasyz etiledi.
- Oblysta azyq-túlik beldeýin qalyptastyrý baǵytynda qandaı sharýalar atqarylyp jatyr?
- Aýyldyń yrzyq-berekesi qalaly jerlerdiń turǵyndary úshin qoljetimdi baǵamen satylady. «Egistikten – sórege deıin» qaǵıdasyn keńirek taratyp jatyrmyz. Mysal úshin, byltyr aýdan-qalalarda 600-den asa aýyl sharýashylyǵy jármeńkesi uıymdastyrylyp, onda 3,4 mlrd teńge somasyna azyq ónimderi satylǵan. Pavlodar qalasynda «Jailau» fermerlik bazary jumys isteıdi. Onda satylatyn azyq-túlik taýarlary tikeleı jergilikti óndirýshilerden jetkiziletindikten, naryqtaǵy baǵadan 15-20%-ǵa arzan. Bıyl Ekibastuz ben Aqsý qalalarynda da osyndaı bazarlardyń qurylysyn bastaý josparda tur.
Óńirlik Turaqtandyrý qoryna jalpy quny 2,7 mlrd teńge bolatyn 14,6 myń tonna ónim satyp alyndy. Oblys boıynsha jalpy syıymdylyǵy 499,6 myń tonna bolatyn 150 kókónis saqtaý qoımasy bar. Bıyl syıymdylyǵy 8 myń tonna kókónis qoımasyn salý kózdelgen. Sútti mal sharýashylyǵyn damytý úshin 8 taýarly sút fermasyn salýǵa 10 mlrd teńge bólindi. Bul sút óndirý kólemin 39,9 myń tonnaǵa jáne mal basyn 6,4 myńǵa arttyrýǵa múmkindik beredi.
- Byltyr óńirdi qýańshylyq jaılap, egin alqaptary kúıip ketti. Fermerler tótenshe jaǵdaı jarııalaýdy suraǵanymen, oblys bıligi olardyń ótinishine qulaq aspaǵandaı kórindi. Tótenshe jaǵdaı jarııalamaýdyń sebebi nede?
- Pavlodar oblysynyń ákimdigi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen jáne óńirlik ekologııa departamentimen birlesip, jergilikti sıpattaǵy tabıǵı tótenshe jaǵdaıdy engizý jónindegi máselelerdi pysyqtady. Ekologııalyq zańnamanyń talaptaryna súıensek, jazdyń qurǵaq bolýy, atap aıtqanda aýyl sharýashylyǵy alqaptaryndaǵy topyraq ylǵalynyń tómendep ketýi tótenshe jaǵdaıǵa sáıkes kelmeıdi. Osyǵan baılanysty aımaqta tabıǵı sıpattaǵy tótenshe jaǵdaı engizilmedi.
Qurǵaqshylyqtan zardap shekken sharýa qojalyqtarynyń basshylarymen birqatar kezdesý ótkizdim. Onda qurǵaqshylyq jaǵdaıynda agroónerkásip keshenin damytý, kúıip ketken egindi esepten shyǵarý, jemshóp daıyndaý boıynsha táýekelder jáne olardy sheshý joldary talqylandy. Osyǵan sáıkes, fermerlerdi qoldaý maqsatynda kelesi sharalardy qabyldadyq:
Birinshiden, mal azyǵyn daıyndaý kezinde shyǵyndardyń qunyn arzandatý úshin bıýdjetten 3 mlrd teńge bólindi (1,5 myńnan astam sharýashylyq memlekettik qoldaýǵa ıe boldy).
Ekinshiden, arzandatylǵan dızel otynynyń kólemi 2,5 esege, ıaǵnı 4 myń tonnadan 10 myń tonnaǵa deıin ulǵaıtyldy. Traktor otynynyń lıtri 232 teńgeden satyldy (naryqtaǵy qunynan 21 paıyzǵa arzan baǵamen bosatyldy).
Úshinshiden, fermerler shóp shaýyp alý úshin memlekettik orman qory alqaptarynan 25 myń gektar shabyndyq bólindi.
Tórtinshiden, «Pavlodar» ÁKK janynan 5 myń tonna kóleminde jemdik astyqtyń óńirlik turaqtandyrý qory quryldy.
Besinshiden, respýblıkalyq bıýdjetten tuqymdardy, pestıtsıdterdi, mıneraldy tyńaıtqyshtardy, mal sharýashylyǵy boıynsha asyl tuqymdy jáne selektsııalyq jumystardy sýbsıdııalaýǵa qosymsha 6,8 mlrd teńge qarastyryldy.
Altynshydan, oblystyń 38 sharýashylyǵyna qurǵaqshylyq saldarynan zardap shekkeni úshin 1,3 mlrd teńge somaǵa saqtandyrý tólemderi tólendi.
Jetinshiden, 154 fermer nesıe qaryzdaryn uzartýǵa jáne boryshtaryn qaıta qurylymdaýǵa ruqsat aldy.
Saıyp kelgende, bul múmkindikter sharýalarǵa úlken kómek boldy dep esepteımiz.
- Sharýalar aldaǵy egis naýqanynda tuqym boıynsha problemalar bolýy múmkin ekenin aıtyp, alańdap otyr. Bul másele qalaı eskeriledi? Jalpy aldaǵy egis maýsymyna oraı qandaı josparlar tur?
- Kóktemgi dala jumystaryna qajet tuqymnyń kólemi – shamamen 147,4 myń tonna. Astyqty dándi daqyldar tuqymynyń tapshylyǵy – 25,2 myń tonna nemese 26%. Oblysta 8 attestattalǵan tuqym sharýashylyǵy sýbektisi, onyń ishinde 7 sharýashylyqta satýǵa arnalǵan 12,8 myń tonna tuqym bar. Búginde «Azyq-túlik korporatsııasy» UK» AQ astyqty dándi daqyldar tuqymyn satyp alýǵa taýarlyq nesıe berýdi kózdep otyr. Bıyl óńirdegi boljamdy egis alqaptarynyń kólemi 1 mln 657,6 myń gektar bolady degen boljam bar. Astyqty, maıly jáne jemshóp daqyldarynyń egistigin keńeıtý esebinen ótken jylǵy deńgeıden 8,1 myń gektarǵa artyq. Jalpy tuqym máselesi elimizdiń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń jáne bizdiń turaqty baqylaýymyzda tur.
- Oblystyń energetıka júıesinde kúrdeli máseleler bar. Ekibastuzdaǵy jylýdyń jyry da áli talaı jyldarǵa sozylatyn sııaqty. Bul kemshilikterdiń ornyn toltyrý boıynsha ne aıtasyz?
- Energetıka júıesiniń eskirýi – tek bizdiń oblysta ǵana emes, el boıynsha ózekti máselelerdiń biri. Qazaqstandaǵy kóptegen jylý-energııa ortalyqtary 50 jyldan astam jumys istep keledi. Halyqty sapaly jylýmen qamtamasyz etý sharalaryn biz byltyrǵy jyldyń basynda qabyldadyq. Ekibastuz qalasynda aldyńǵy jylǵy apatty jaǵdaı qaıtalanbas úshin keshendi jumystar atqaryldy. Ekibastuz JEO-nyń barlyq 10 qazandyǵyna jáne qalanyń jylý jelilerine jóndeý júrgizildi. 2023 jyly barlyq 3 qalada (Pavlodar, Ekibastuz, Aqsý) 73,1 km jylýmen jabdyqtaý jelileri jóndeldi. Nátıjesinde jylý jelileriniń tozýyn 82,1%-dan 80,5%-ǵa deıin tómendettik. Bıyl 22,7 km jylý jelilerin qaıta jańartý jáne jańǵyrtý boıynsha taǵy 8 jobany iske asyrý mindeti tur. Magıstraldik jelilerdiń tsıfrlyq syzbasy da qurastyrylý ústinde.
- Alystaǵy aýyldarǵa jıi saparlaısyz. Aýyl jurtynyń turmysynan ne oı túıdińiz?
- Oblys ákimi qyzmetine taǵaıyndalǵan sátten bastap aımaqtyń shalǵaı jerlerinde ornalasqan aýyldardyń barlyǵyn derlik aralap shyqtym. Apta saıyn turǵyndardy jeke qabyldaımyn. Halyqty mazalaıtyn suraq óte kóp. Barlyǵyna toqtalý múmkin emes, kóbi – áleýmettik máseleler.
Aýyldardyń damýyna basa kóńil bólip kelemiz. 2019-2023 jyldary «Aýyl – el besigi» jobasy sheńberinde 88 aýyl jańǵyrtyldy. Ótken jyly 74 ınfraqurylym jobasy aıaqtaldy, 16,4 myń aýyldyq turǵynnyń ómir sapasy jaqsara tústi. Qalǵan 103 aýyldy 2024-2027 jyldary qamtýdy josparlap otyrmyz. Sonyń ishinde bıyl 54 jobany (8,9 mlrd teńge bólinip otyr) iske asyramyz. Munyń barlyǵy aýyldaǵylardyń turmysyn arttyrýǵa baǵyttalǵan.
- Oblys turǵyndarynyń tabysyn arttyrý úshin qandaı qadamdar qolǵa alynyp jatyr?
- Ótken jyl qorytyndysy boıynsha óńirdegi 60 kásiporyn 57 myńnan astam jumyskerdiń eńbekaqysyn kóterdi. Jalaqynyń ósimi oblys boıynsha ortasha alǵanda 21%-ǵa jetti. Halyqtyń naqty aqshalaı kiristeri kem degende 5%-ǵa ulǵaıdy. Statıstıka organdary byltyr jańadan 30,6 myń jumys orny qurylǵanyn, onyń 22,7 myńnan astamy turaqty jumys oryndary ekenin naqtylap otyr.
- Byltyr bir jınalystaǵy sózińizde birqatar mekeme basshysynyń kemshiligin ashyq aıttyńyz. Al qazir óńirlik basqarmalardyń birazynda basshy joq. Oblysta tájirıbeli kadrlarǵa qatysty tapshylyq qalyptasyp otyr ma, solaı bolsa onyń sebebi nede?
- Negizi, sizdiń bul saýalyńyz – óte aýqymdy taqyryp. Sońǵy taǵaıyndaýlar aımaqta kadr tapshylyǵy bar ekenin kórsetip berdi. Qyzmetke saı mamandy birden tabý qazir óte qıyn. Alash qaıratkeri Álıhan Bókeıhanuly: «Ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden» degen. Ár basshy óz jumysyna asqan jaýapkershilikpen qarap, salada jańa betburystar jasaýǵa, nátıje kórsetýge, eń bastysy kerek kezde tez arada sheshim qabyldaı bilýge umtylsa, quba-qup. Bilimdi, biliktilik pen tájirıbeni, sondaı-aq, adamı qasıetterdi ushtastyra biletin adam ǵana myqty qyzmetker bola alady.
Búginde, aýyl sharýashylyǵy, kásipkerlik jáne ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damý, aqparat jáne qoǵamdyq damý basqarmalary basshylarynyń oryndary bos tur. Mekemeler basshylyǵyna saı keletin azamattardy irikteý júrgizilip jatyr, onyń ishinde Prezıdenttik kadr rezervine basa mán berip otyrǵan jaǵdaıymyz bar.
- «Oblysta ıdeologııa salasy aqsap tur» degen pikirdi el aǵalary men qalamgerlerdiń aýzynan jıi estımiz. Buǵan ne ýáj aıtasyz?
- Ideologııalyq jumys – árdaıym óńirlik saıasattyń negizgi baǵyttarynyń biri. Árıne, aıtylatyn syn da, usynys ta kóp.
Pavlodar oblysynda ulttyq múdde men el bolashaǵy úshin eńbek etip júrgen zııaly qaýym ókilderi óte belsendi. Jergilikti qalamgerler, qoǵam belsendileri, ult janashyrlary áleýmettik salamen tyǵyz qarym-qatynasta. Aqsaqaldar keńesimen, zııaly qaýym ókilderimen, qalamgerlermen, ónerpazdarmen kezdesýler, ár túrli birlesken jıyndar turaqty túrde ótip turady. Onda aıtylǵan árbir usynys pen pikir jumys barysynda mindetti túrde eskeriledi. Kemshilikter men jetildiretin tustardy zııaly qaýym tikeleı kez kelgen memlekettik qyzmetkerge aıta alady.
Jumysymyzǵa qatysty pikir almasý men talqylaýdyń bolýy – zańdylyq. Biz, memlekettik apparat ókilderi qandaı da bir naqty usynystar men syndy árqashan qabyldaýǵa daıynbyz. Olqy soǵyp jatqan tustardy ornyna keltirý úshin jumystardy jalǵastyramyz.
- Sońǵy jyldary óńirlik onomastıka komıssııasynyń otyrystary sırep ketkeni baıqalady. Qoǵam belsendileri men zııaly qaýym ókilderi jıi kóteretin taqyryp - Pavlodar qalasynyń/oblysynyń ataýyn ózgertý týraly usynysqa óz tarapyńyzdan ne oı-pikir qosasyz?
- Menińshe, onomastıka komıssııalary óz jumystaryn jaman júrgizip otyrǵan joq. Byltyr oblystyq komıssııa eki márte otyrys jasaǵan. 2023 jyly 146 kóshe men 17 eldi mekenniń ataýy ózgerdi.
Al Pavlodar oblysy men qalanyń ataýyn ózgertý – óte kúrdeli másele. Bul rette, aımaq pen shahar turǵyndarynyń pikiri asa mańyzdy. Mundaı bastamaǵa jurtshylyqtyń basym bóliginiń qoldaýy qajet. Bul – bir. Ekinshiden, ataýlarǵa qatysty usynystarda birizdilik joq, qoǵam belsendileri men zııaly qaýym, turǵyndar ortaq baılamǵa kele almaı júr. Bir ǵana Pavlodar qalasynyń ataýyn ózgertýge qatysty 10-ǵa jýyq nusqa bar (Ertis, Saryarqa, Kereký, Qımaq, Tuzqala jáne t.b.). Sondyqtan, usynystar jan-jaqty zerdelenip, asyǵystyqqa jol berilmegeni durys dep esepteımin.
- Sońǵy suraq óńirdegi týrızmniń áleýetine qatysty. Baıanaýyldaǵy týrıstik áleýetti odan ári damytý úshin ne jasalady?
- Baıanaýyl kýrorttyq aımaǵynda bir demde 5 myń adam demala alatyn 54 týrıstik nysan bar. Taýly ólkede 13 negizgi týrıstik marshrýt jáne 68 kórneki oryn jumys isteıdi. Byltyr Jasybaı demalys aımaǵyna shamamen 120 myń adam keldi.
Týrıstik salany damytý jónindegi 2028 jylǵa deıingi óńirlik baǵdarlamasy bekitildi. Onda 8,5 mlrd teńgege 17 ınvestıtsııalyq jobany jáne 12,3 mlrd teńgege 7 ınfraqurylymdyq jobany iske asyrý boıynsha is-sharalar kózdelgen. Baıanaýyldaǵy týrıstik áleýetti odan ári damytý úshin Pavlodar oblysynyń ákimdigi men ERG arasyndaǵy ózara yntymaqtastyq týraly memorandým sheńberinde 3 jobanyń smetalyq qujattamasy ázirlendi. Olar - Baıanaýyl kentinde Uly Otan soǵysy batyrlaryna arnalǵan stella boıyndaǵy jaıaý-serýendeý aımaǵyn qaıta jańartý, Sabyndykól kóliniń jaǵalaýy men jaǵajaıyn qaıta jańartý, týrısterge arnalǵan mýzeıi bar ortalyq salý. Buǵan qosa aýdanda dene shynyqtyrý-saýyqtyrý ortalyǵyn ashý kózdelgen. Keleshekte aýdan ortalyǵynda shańǵy-rollerlik trassa, shıpajaı salý, hosteli bar iri zamanaýı janarmaı quıý stansasyn turǵyzý sııaqty josparlar da bar.