Agroónerkásiptik keshendegi ınvestıtsııalyq jobalar azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge jáne eksportty ártaraptandyrýǵa baǵyttalǵan
Agrarly el bolғandyқtan, bizdiң memleket te bұl salaғa aıryқsha mәn berip keledi. ҚazAқparat tilshisi Aýyl sharýashylyғy vıtse-mınıstri Arman Evnıevpen osy salada atқarylyp jatқan jұmystar tөңireginde sұhbattasқan edi.
-Arman Қaıratұly, bүginde elimizdiң aýyl sharýashylyғynda astyқ eksportynyң әleýeti joғary. Osy oraıda, shıkizattyң eksportynan tereң өңdelgen өnim ekportyna aýysý mәselesi tұrғysynda, sondaı-aқ astyқ өndirisin damytýda қandaı sharalar atқarylýda?
-Bұl baғytta soңғy jyldary biraz sharalar atқaryldy. Sonyң eң negizgileriniң biri retinde 2006 jyldyң қyrkүıek aıynda Soltүstik Қazaқstan oblysyndaғy Taıynsha қalasynda iske қosylғan, өndiristik қýattylyғy jylyna 57 myң tonna bıoetanol өndiretin «Kompanııa Bıohım» AҚ өndiristik keshenin aıtýғa bolady. «Kompanııa Bıohım» AҚ-da astyқty tereң өңdeý arқyly ұn, bıdaı kebekteri, dәn қaldyқtary, bıoetanol sekildi tereң өңdelgen daıyn өnimder shyғara bastady. Osynyң arқasynda «Kompanııa Bıohım» aktsıonerlik қoғamy 2008 jyly Reseıge jәne Batys Eýropa elderine 3 927,80 tonna daıyn өnim eksporttady.
Sonymen қatar, Қazaқstan Respýblıkasy Үkimetiniң 2008 jylғy jeltoқsannyң 23-inde № 1215 қaýlysymen bekitilgen ҚR Aýyl sharýashylyғy mınıstrliginiң 2009 - 2011 jyldarғa arnalғan strategııalyқ josparynda eksporttyқ mөlsherdi oryndaý үshin agroөnerkәsiptik kesheniniң sapaly bәsekege қabiletti өnimderin өndirý maқsatynda 2013 jyly 330 myң tonna astyқty tereңdetip қaıta өңdeıtin zaýyt salý josparlanyp otyr.
Қazirgi ýaқytta Aýyl sharýashylyғy mınıstrligi men «ҚazAgro» ҰBH» AҚ eksportқa negizdelgen astyқtyң tereң өңdelgen өnimderin damytý maқsatynda tıisti josparlardy daıyndaýda.
-Et jәne sүt өnimderiniң өndirisinde otandyқ mөlsherdiң үlesin arttyrý maқsatynda қandaı mәseleler eskerilip otyr?
-Memlekettik satyp alýda қazaқstandyқ құramnyң үlesin arttyrý, sonymen қatar otandyқ өndirýshilerdiң daıyn өnimderin naryққa tұraқty өtkizý maқsatynda ҚR Үkimetiniң 2009 jylғy mamyrdyң 22-sindegi №756 «Қazaқstan Respýblıkasy Үkimetiniң 2007 jylғy jeltoқsannyң 29-yndaғy № 1353 қaýlysyna өzgerister men tolyқtyrýlar engizý týraly» қaýlysy қabyldandy. Bұndaғy bizdiң basty maқsatymyz otandyқ tamaқ өnimderin қazaқstandyқ tұtynýshylarғa қaıta baғyttaýdy kөzdep otyr.
Osyғan oraı, memleket aldyңғy қatarly elderdiң tәjirıbeleri negizinde әleýmettik-profılaktıkalyқ jәne saýyқtyrý baғdarlamalaryn iske asyrýdy bastaý қajet ekenin eskerýde. Onyң ishinde «mekteptik sүt», «balalar taғamy» jәne basқa da bastamalar bar. Birinshiden, bұl bizdiң jas ұrpaқtyң densaýlyғyn қamқorlyққa alýғa, al ekinshiden, otandyқ өnimderdi naryққa tұraқty engizýge jәne kepildi tүrde iske asyrý arқyly қaıta өңdeıtin kәsiporyndardyң aınalym қarajattaryn tolyқtyrýғa mүmkindik beredi. Mysaly, aldyn ala jasalғan esepterdiң eң tөmengi mөlsheri boıynsha mektepter, aýrýhanalar, tүzetý mekemeleri, iri өndiris kompanııalary jyl saıyn 150 myң tonna nan өnimderin, 85,0 myң tonna kartop, 18,0 myң tonna қant, 59 myң tonna et, 3 myң tonna balyқ, sondaı-aқ 318 myң tonna sүt өnimderin, 11 myң tonna өsimdik maıy jәne 27 myң tonna kөkөnis baқsha daқyldaryn tұtynady. Bұl aқshalaı negizde 96,3 mlrd tengeni құraıdy.
-Қazirgi taңda jeңil өnerkәsipti, ıaғnı toқyma salasyn jetildirýdegi bastamaғa da nazar aýdarylyp otyr. Osy rette bııazy jүn өndirisin damytýғa baılanysty jobalar bar ma?
-Elimizdegi mal sharýashylyғynyң birden-bir negizgi salasy - қoı sharýashylyғy. Osyғan oraı, elimizde jүn jәne basқa da tereңdetilip қaıta өңdelgen өnimder өndirisin, sonymen birge onyң eksportyn damytý maқsatyndaғy josparlar әzirlenýde.
Alaıda syrtқy jәne ishki rynoktaғy konıýktýranyң өzgerýi nәtıjesinde, sonymen қatar ekonomıkalyқ sıpattardyң tүrli sebepterine baılanysty elimizde bııazy jүndi қoı basynyң sany, sondaı-aқ bııazy jүn өndirisiniң kөlemi tөmen tүsip ketti. Mұnyң negizgi sebepteriniң birine қoı etine degen sұranystyң өsýin jatқyzýғa bolady. Bұғan bııazy jүnge қaraғanda, қoı etin өndirý tıimdiligi de өz yқpalyn tıgizip otyr. Қazir respýblıkada etti-maıly baғyttaғy қoı sharýashylyғy damı bastady.
Soңғy jyldary bııazy jүnniң өndirisi 7,4 - 7,8 myң tonna sheginde nemese bұl kөrsetkish elimizdegi қoı jүni өndirisiniң jalpy kөlemindegi 22 - 25 paıyzyn құraıdy.
Aıta ketetin jaıt, jaıylymғa baı jәne tabıғı-klımattyқ jaғdaıy қolaıly respýblıkada қoı sharýashylyғyn damytýғa, sondaı-aқ bııazy jүn өndirisin jetildirýge jaқsy negiz bar. Atap aıtsaқ, bүginde bııazy jүndi қoıdyң sanyn arttyrý men otandyқ bııazy jүn өndirisiniң әleýetin damytý қajettiligi týyndap otyr. Bұl өz kezeginde respýblıkadaғy toқyma өnerkәsibin jәne jeңil kәsiporyndardy shıkizatpen қamtamasyz etýge yқpal etip, bııazy jүndi eksporttaý kөlemi men өnimniң tereңdetilip қaıta өңdelýiniң deңgeıin arttyrady. Osy baғyttyң maңyzdylyғyn eskere otyryp, elimizdiң Үkimetiniң қoldaýymen Aýyl sharýashylyғy mınıstrligi men jergilikti atқarýashy organdar el aýmaғynda bııazy jүndi қoı sharýashylyғynyң damýy boıynsha keshendi sharalardy қabyldaýda.
Bııazy jүndi қoılardyң tұқymyn jaқsartý maқsatynda, ıaғnı otandyқ selektsııadaғy bııazy jүndi қoı tұқymynda jүnniң tehnologııalyқ sapasyn jaқsartýda avstralııalyқ merınos қoshқarlar paıdalanylady. Mysaly, 2005 jyly Almaty oblysyndaғy «Alrýn» JShS -niң asyl tұқymdy zaýytyna 219 bas avstralııalyқ merınos қoshқarlar jetkizildi.
Otandyқ aýyl sharýashylyғy taýarlaryn өndirýshilerdi қoldaý jәne bııazy jүn өndirýdi yntalandyrýda bıylғy jyldan bastap қazaқtyң bııazy jүndi қoıynyң, oңtүstik-қazaқ merınosy, soltүstik қazaқ merınosy, қazaқ arқar-merınosy jәne avstralııalyқ merınosynyң jүnin өndirýdi sýbsıdııalaý sharalary jүzege asýda. Sýbsıdııa aýyl sharýashylyғy taýarlaryn өndirýshilerge bııazy jүndi өndirýdegi shyғynnyң 45 paıyzyn өteıdi. 2009 jyly 088 baғdarlamasy boıynsha «Oblystar bıýdjetterine jәne Astana men Almaty қalalary bıýdjetterine mal sharýashylyғynyң өnimdiligi men өniminiң sapasyn arttyrýdy sýbsıdııalaýғa aғymdaғy nysanaly transfertter» aıasynda bııazy jүndi өndirýge sýbsıdııalaýda respýblıkalyқ bıýdjetten 150,0 mln. tenge қarajat bөlindi. ıAғnı, қoı sharýashylyғyn damytýdaғy memelekettik қoldaý jergilikti bıýdjetten de jүzege asyrylady.
Sonymen birge respýblıkada bııazy jүn өndirý baғytyndaғy 400-den astam қoı sharýashylyқtaryn құrý josparlanýda. Bұl salanyң ınfraқұrylymyn keңeıtip, 600 jaңa jұmys ornyn құrý қarastyrylyp otyr.
-Endi elimizdiң agroөnerkәsiptik keshenindegi ınvestıtsııalyқ jobalardy irikteý men olardy jүzege asyrý mәselesine toқtalyp өtseңiz?
-Қazirgi taңda respýblıkamyzdyң agroөnerkәsiptik kesheniniң birқatar baғyttary boıynsha ınvestıtsııalyқ jobalarғa қarjy bөlinýde. Onda sүt өndeý, құs fabrıkalaryn, mal bordaқylaý alaңdaryn ұıymdastyrý men damytý, aýyl sharýashylyғy tehnıkalaryn jınaý өndiristerin құrý, et өңdeý өndirisin damytý, bııazy jүndi қaıta өndeý, sondaı-aқ қazaқstandyқ astyқ eksportynyң ınfraқұrylymyn jetildirý jұmystary қamtylғan.
Joғaryda atalғan baғyttarғa sәıkes respýblıkamyzda 100- den astam ınvestıtsııalyқ jobalar әzirlenýde. Olardyң jalpy құny 87,9 mlrd. teңgeni құraıdy.
2009 jyly jalpy alғanda 66 ınvestıtsııalyқ jobany қoldanysқa berý josparlanýda. Ondaғy 58 joba «ҚazAgro» қarajysynyң esebinen, 1-i Ұlttyқ қor қarajaty esebinen, 7 joba kәsipkerlerdiң өz қarjysymen jәne basқa da қarjy kөzderimen iske asyrylady (ekinshi deңgeıli banktar, jergilikti bıýdjet, t.b.). Bұl ınvestıtsııalyқ jobalar қoldanysқa berilgen jaғdaıda 3 myңnan astam jұmys oryndary құrylady.
2010 jyly 34 ınvestıtsııalyқ jobany iske қosý қarastyrylyp otyr. Onyң ishinde 5 joba «ҚazAgro» AҚ-nyң esebinen, 19-y Ұlttyқ қor қarjysyna, 10 joba kәsipkerlerdiң, sondaı-aқ basқa da қarjy kөzderiniң esebinen jүzege asyrylmaқ. Bұl ınvestıtsııalyқ jobalar iske қosylsa 2,5 myң jұmys oryndary jasaқtalady
Mұnymen қosa, Aýyl sharýashylyғy mınıstrligimen Қazaқstannyң 2014 jylғa deıingi ındýstrııaly-ınnovatsııalyқ baғdarlamasynyң aıasynda әzirlenip jatқan elimizdiң ındýstrııalandyrý Kartasyna engizilgen AӨK salasy boıynsha әrқaısynyң құny 5 mln. AҚSh dollarynan asatyn 33 iri ınvestıtsııalyқ jobanyң monıtorıngi jүrgizilýde. Jobalardy қoldanysқa berý merzimderi 2009-2011 jyldarғa josparlanғan.
Tүıindep aıtsaқ, agroөnerkәsiptik keshen salasy boıynsha әzirlenip jatқan ınvestıtsııalyқ jobalardyң basty maқsaty - azyқ-tүlik қaýipsizdigin қamtamasyz etý jәne eksportty әrtaraptandyrý.