AES-ti paıdalaný kezinde 2000 maman kerek bolady
– Sizdiń oıyńyzsha elde salynatyn atom elektr stantsııasynyń qýaty qandaı mólsherde bolýǵa tıis? Qazaqstandaǵy elektr tasymaldaýshy jeliler onyń qýatyn kótere ala ma?
– Qazir josparlanyp otyrǵan AES-tiń qýaty 2400-den 2800 MVt-qa deıingi dıapazonda bolmaq. Meniń oıymsha, bul eldiń turaqty jáne taza energetıkany damytýdaǵy qajettilikterine sáıkes keledi. Energııa júıesiniń bul júktemege shydaý qabileti jelilerdiń jaı-kúıi men ótkizý qabiletine baılanysty. Infraqurylym tıisti deńgeıde jańǵyrtylsa, AES qurylysy aıaqtalǵansha Qazaqstannyń energııa júıesi osyndaı qýatty tasymaldaýǵa daıyn bolady dep topshylaımyn.
– Bárimiz biletindeı, Qazaqstan AES salý isinde tórt eldiń tehnologııasyn qarastyrýda. Osyǵan baılanysty túrli pikir bar. Maman retinde qaı eldiń tehnologııasy bizge tıimdirek bolatynyn boljaı alasyz ba?
– 2019 jyly atom tehnologııalary boıynsha álemdegi jetekshi kompanııalardan tehnıkalyq-kommertsııalyq usynystar alý boıynsha mindettelmegen marketıngtik rásim júrgizildi. Nátıjesinde 5 eldiń (Ońtústik Koreıa, Qytaı, Reseı, AQSh, Frantsııa) 6 belgili kompanııasynan usynystar tústi. Qýattylyǵy, qurastyrylymy ártúrli reaktorlardyń 13 túrli nusqasyn usyndy.
Osy usynystardy qaradyq, zerdeledik, 20 ólshem boıynsha neǵurlym perspektıvaly nusqalar irikteldi. Aldyn ala 4 joba kiretin short-paraq jasaldy. Qazir de barlyq vendorlarmen jumys jalǵasýda. Bul rette short-paraqta kórsetilgender arasynda ózgeris bolýy múmkin ekenin eske salǵym keledi. Óıtkeni qarjy-ekonomıkalyq sebepterden bastap, basqa da faktorlar ról oınaıdy.
– Meıli, Qazaqstan atom elektr stantsııasyn saldy delik. Alaıda keleshektegi onyń qaýipsizdigine kim kepildik beredi?
– Atom elektr stantsııasynyń qaýipsizdigi máselesinde negizgi jaýapkershilik paıdalanýshy operatorda bolady. Onyń ústine ulttyq jáne halyqaralyq qaýipsizdik standarttarynyń saqtalýyn qadaǵalaıtyn Qazaqstan Respýblıkasynyń retteýshisi qosymsha baqylaý júrgizedi. Al stantsııaǵa jetkiziletin jabdyqtardyń sapasy men qaýipsizdigine tehnologııalardy jetkizýshi (vendor) kepildik berýge mindetti.
– AES boıynsha otandyq mamandardyń tájirıbesi jetkilikti me? Osy ýaqytqa deıin olar qaıda bilim aldy, ne úırendi? Keleshekte kadrlar jetispeýi múmkin be?
– Qazaqstanda kásibı ortada tanymal Ulttyq ıadrolyq ortalyq pen ıAdrolyq fızıka ınstıtýty tabysty jumys istep jatyr. Onyń ústine sheteldik AES úshin otyn tabletkalary men jylý bóletin qurastyrmalar shyǵaratyn zaýyt salynýly tur.
Bir emes, otandyq 4 ýnıversıtet atom salasy úshin mamandar daıarlaıdy. Ol az deseńiz, «Bolashaq» baǵdarlamasynyń aıasynda 2010 jyldan bastap Atom ónerkásibi, Atom ıadrosy men bólshekter fızıkasy, Tehnıkalyq fızıka (Atom elektr stantsııalary men qondyrǵylary), ıAdrolyq ınjenerııa mamandyqtary boıynsha 21 bakalavr, 12 magıstr men qosymsha 1 maman daıarlanǵan.
Jalpy, álemdik praktıkaǵa sáıkes, orta eseppen AES-ti paıdalaný kezeńinde joǵary jáne orta arnaýly bilimi bar 2000-ǵa jýyq adam personal talap etiledi. Bul úshin atom energetıkasyn damytýdyń memlekettik baǵdarlamasy sheńberinde Kadrlardy daıarlaý jospary jeke ázirlenip, qabyldanatyn bolady. Onyń negizinde qajetti mamandardyń sany anyqtalady. Bul rette ıadrolyq mamandyqtar boıynsha bilimi bar stantsııa qyzmetkerleri AES ónerkásiptik-óndiristik personalynyń shamamen 20 paıyzyn quraýǵa tıis.
– AES-ti «ekologııalyq turǵyda qaýipsiz» dep jıi aıtyp jatady. Bul qanshalyqty ras? Shyndyǵynda stantsııadan shyǵýy múmkin qaldyqtar qalaı zalalsyzdandyrylady?
– Shyn máninde, AES jumysynan soń paıda bolatyn qaldyqtardyń jınaqtalýy – atom energetıkasyndaǵy negizgi problemalardyń biri. Biraq bul máseleniń tehnologııalyq sheshimderi de bar. AES qaldyqtary ártúrli krıterııler boıynsha jikteledi. Eń mańyzdysy, qaldyqtardyń adamdar men qorshaǵan ortaǵa qaýiptiligimen tikeleı baılanysty radıoaktıvtilik deńgeıi. Osy negizde qaldyqtardyń belsendiligi joǵary bolyp bólinedi. Olarǵa paıdalanylǵan ıadrolyq otyn men ony qaıta óńdeý ónimderi, sondaı-aq ortasha jáne belsendiligi tómen radıoaktıvti materıaldar jatady.
Qazir paıdalanylǵan ıadrolyq otyndy atom energetıkasy damyǵan kóptegen elder qaldyq retinde emes, áleýetti resýrs retinde qarastyrady. Paıdalanylǵan otyndy qaıta óńdeýdi jáne qaıta paıdalanýdy kózdeıtin tuıyq ıadrolyq otyn tsıkliniń tehnologııalary engizilýde. Bul tehnologııalar tez neıtrondardaǵy reaktorlar úshin Ýran-238 protsesine qaldyqtardy tartýǵa múmkindik beredi. Búginde bul tehnologııalar jetkilikti deńgeıde damyǵan. Qaldyqtardy qaıta óńdep, AES-ke paıdalanyp jatqandar jeterlik.
Demek, bunyń bári ekologııalyq júktemeni azaıtady. Soǵan saı qaldyqtar da kemýge tıis. Ekinshi jaǵynan bul ýrandy paıdalaný tıimdiligin arttyrady, sol arqyly atom energetıkasynyń shıkizat bazasyn toltyra alamyz. Osylaısha, belsendiligi joǵary qaldyqtardyń sany edáýir qysqarady. Shyndyǵynda ol qaldyqtardyń kólemi kómir elektr stantsııalarynyń kúl úıindileri men aýaǵa taraıtyn zııandy qaldyqtarynan áldeqaıda az.